Одамийлик мулки:Ё саодат-ё фалокат
Тохир Малик
Ё САОДАТ - Ё ФАЛОКАТ...
Бу боб инсон рўпарасида турган икки йўл ва тарбия мезони хусусидадир.
Кўчада нотаниш бир йигит мени бехос саволга тутиб қолди:
-Ҳамонки, инсон тақдири ҳали туғилмасидан илгариёқ белгилаб қўйилган экан, ёмоннинг
яхши бўлишига ҳаракат қилмоғи беҳуда эканда?
Масалани тушунтириб беришга зарур илм каминада етарли бўлмаса-да, савол берилган,
жавоб кутилмоқда эди. Ақлим етганича дедимки:
-Ҳа, кишининг тақдирини Аллоҳ ҳали туғилмасидан илгариёқ белгилаб қўйгандир. Аммо
кишининг рўпарасида икки йўлни ҳам берган: бири - ҳидоят, иккинчиси - залолат. Бу
йўллардан бирини танлаш учун эса унга ақл, зеҳн ва фаросат ҳам берилган. Айни чоқда бу
ақлни қувватлантирувчи каломини ҳам туширган ҳамда ҳидоят билан залолатни
фарқлашларида тўғри йўлни кўрсатсин, деб бандалари орасидан ўзининг расулини ҳам
белгилаб қўйган. Кимки ақли ва қалби билан каломуллоҳни англабди, Расулуллоҳга (с.а.в.)
эргашибди - у ҳидоятга етибди. Кимки англамабди, англашга интилмабди ёки интилишни
истамабди - шайтоннинг этагини тутибди ва залолат йўлини ўзига маъқул кўрибди. Демак,
Аллоҳ бандага ихтиёр бериб қўйибди.
Болалик ва ёшлиги атеистларча тарбия («атеист» сўзининг маъноси «худосиз»дир) билан
ўтгани сўзларидан сезилиб турган нотаниш суҳбатдош билан шу тарзда фикр алмашдик. Мен
қисқа суҳбатда унинг фикрини ўзгартира олишга қодир эмас эдим. Зеро, қалбларни ислоҳ
этувчи яратган Эгамнинг ёлғиз Ўзидир. Ана шу учрашувдан кейин тарбия мезони ва асослари
хусусида ўйлаб қолдим ва сиз азизлар билан ният қилганим суҳбатнинг дастлабки бобини шу
мавзуга бағишлашни ихтиёр этдим.
Абдулла Авлоний ҳазратлари ёзган эканлар: «Боланинг саломати ва саодати учун яхши
тарбия қилмак - танини пок тутмак, ёш вақтидан маслакини тузатмак, яхши хулқларни
ўргатмак, ёмон хулқлардан сақлаб ўсдурмакдир. Тарбия қилувчилар табиб кабидурки, табиб
хастанинг баданидаги касалига даво қилгани каби тарбияни боланинг вужудидаги жаҳл
маразига «яхши хулқ» деган давони ичидан, «поклик» деган давони устидан беруб, катта
қилмак лозимдур. Зероки, «Ҳассину ахлоқакум» амри шарифи узра хулқимизни тузатмакка амр
ўлинганмиз. Лекин хулқимизнинг яхши бўлишининг асосий панжаси тарбиядур... Ҳукамолардан
бири: «Ҳар бир миллатнинг саодати, давлатларнинг тинч ва роҳати ёшларнинг яхши
тарбиясига боғлидур»,-демиш. Шариати исломияда ўз болаларини яхшилаб тарбия қилмак -
оталарга фарзи айн, ўз миллатининг етим қолган болаларини тарбия қилмак фарзи
кифоядир...»
Мазкур фикрларни яхшилаб англаш учун тарихга мурожаат қилайлик: ўтмишда диёримизда
бир неча марта кучли-кучли давлатлар қад ростлаган ва кўп ўтмай нураб, яксон бўлган.
Афсусли ери шуки, давлатларнинг йўқ бўлишига ташқи душманларнинг зарбаси эмас, кўпроқ
ички низолар сабаб эди. Хусусан, амир Темур салтанатининг тарихини эслайлик. Бу ҳолатни
тарихчилар қандай шарҳлашса шарҳлашсин, лекин биз деймизки, дунёни лол қолдирган
салтанатнинг емирилишига шаҳзодаларнинг яхши тарбия кўрмаганлари сабабдир. (Бу хусусда
кейинги бобларнинг бирида алоҳида тўхталиб ўтармиз, инша Аллоҳ).
Энди бизларни бир масала кўп ўйлантиради: тарбиячи ким? Ота-онами, мактаб
муаллимларими? Биз бу ҳақда «Жиноятнинг узун йўли» деб аталмиш рисолада батафсил фикр
юритганимиз сабабли сўзни мухтасар қиламиз. Фақат бир нарсани таъкидлаймиз: бола «Сен
тарбиялашинг керак», деб гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа оширадиган копток эмас. Фарзанд
тарбиясига ота-она масъул, мактаб эса бу соҳада кўмакчи. Ҳа, айнан шундай. Чунки
фарзанднинг оилада олган тарбиясига қараб ота-онасига роҳат ёки жазо келтиришини ҳамма
билади. Отанинг иш-амали фарзандига сингса, унинг хулқида жилвагар бўлади. Болани тергаб назорат қилиш ота-она юзининг ёруғлигини таъминлайди. Тарбиядан ташқаридаги бола бебош
ва ярамаслик сари оғади. Эрка бўлиб ўсган ўғил-қизлар хатти-ҳаракати ота-онага мунг ва алам
келтиради. Шу боис ҳам Абдулла Авлоний таъкид этганларидек: «тарбия бизлар учун ё ҳаёт - ё
мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё саодат - ё фалокат масаласидур» дейилмиш фикрни барчамиз
бирдек шиор сифатида қабул қилмоғимиз лозим бўлади.
Афсусларким, айримларимизнинг кўнгилларимиз кўчага боғланган. Ишга, улфатга муҳаббат
оилага бўлган муҳаббатдан ортиқ. Чойхоналарда, ресторанларда, турли зиёфатларда яйрашга
умримизнинг ҳисобсиз соатларини беҳуда сарфлаймиз. Бола тарбиясига эса вақтни қизғанамиз.
Сариқ чақага арзимас матоҳларимиз фарзандларимизга нисбатан қийматлироқ. Пиёлани
синдириб қўйса аямай урамиз, гулдонни синдирса дўппослаймиз. Агар ака укасини урса яна
жазолаймиз. Ҳолбуки, каттанинг кичик, кучлининг кучсиз устидан ҳоким эканини ўзимизнинг
айнан шу ҳаракатимиз билан ўргатяпмиз: гапга кирмаган кичикни ёки кучсизни уриш мумкин!
Бола шўхлик қилса «ҳали қараб тур, дадангга айтаман», деб қўрқитамиз. Ота келганда
бола ёмонланади. Айни шу ҳолатда ота-бола орасига душманлик уруғи сочилганини фаҳм
этмаймиз. Отани жазоловчи инсон сифатида кўрсатмай, ота келганда уни иззат-ҳурмат билан
кутиб олишни ўргатиш афзалроқ эмасмикин?
Абдурауф Фитрат ҳазратларининг бизга бир оз кескинроқ, ҳатто қўполроқ туюлиши мумкин
бўлган баёнлари бор. Бирга ўқийлик: «...кўрайлик-чи, биз мусулмонлар, хусусан
туркистонликлар, ўз фарзандларимизга тарбия беряпмизми ёки йўқми? Саволнинг охиридаги
сўз бунга жавоб бўла олади, яъни «йўқ!» Мен буни шундай исбот қиламан: биз,
туркистонликлар болаларимиздан кўра молларимизга яхшироқ қараймиз. Эшак ва
қўйларимизни фарзандларимиздан ҳам кўпроқ яхши кўрамиз, деб айтмаяпман. Йўқ-йўқ,
болаларимиз жонимиздан ҳам азиз. Улар назаримизда ҳаммадан суюкли ва ардоқли. Лекин
бахтимизга қарши шуни эътироф қилиш лозимки, шунча муҳаббат ва меҳрга қарамасдан, эшак
ва қўйларимиздан камроқ тарбиялаймиз! Менинг бу сўзларимдан ҳайрон бўлманг, сабр қилинг,
даъвомни исботлайман. Фалон нарсани тарбиялаш, яъни уни аста-секин камолга
етиштиришдир. Назаримизда қўйнинг камоли унинг семизлиги ва соғломлигидадир. Эшакнинг
камоли унинг кучи, оёқларининг бақувватлиги ва яхши юришидадир. Фараз қилинг, қўзи ёки
ҳўтик сотиб олиб уйга келтирасиз. Диққат билан уларга қараб, бир муддатдан кейин қўйни
семиртириб, эшакни бақувват ва йўрға қиласиз, яъни уларни тарбиялаб, камолга етиштирасиз.
Аммо азиз фарзандларингизга шундай диққат билан тарбия бермайсиз. Баҳона қиласизки,
болангиз ҳам камолга етишган. Эътироз билдиришингиз мумкинки, биз молларимизни боқишга
қанча уринсак, фарзандимиз тарбиясига улардан юз баробар кўпроқ ҳаракат қиламиз, деб.
Бу даъвоингиз маълум бўлса-да, аммо тўғри эмас. Далил шулким, кимнинг уйида моли
бўлса, текширса кўрадики, йил давомида унинг молларидан биттаси ҳам касал бўлмаган, аммо
фарзанди ҳеч бўлмаса, уч марта хасталикка чалинган. Бас, маълум бўладики, у киши молининг
касал бўлмаслигига кўпроқ эътибор берар экан. Сўзингиз тўғри бўлса ҳам менинг даъвойимга
ҳеч зарари йўқ, чунки боланинг соғлиғига эътибор бериш ҳам фарзанд тарбияси билан
шуғулланишни билдирмайди. Ҳақиқатдан агар одам қўй ва эшакка ўхшаб камол топиши соғлиқ,
билакларининг кучлилиги билан чегараланиб қолганида эди, биз ҳам фарзанд соғлиғи учун
бўлган ҳаракатни, фарзанд тарбияси деб атардик. Тану тўшли ва соғлом болани камолга
етишган деб қабул қилардик.
Одамнинг камоли фақат соғлиқ ва кучдан иборат бўлмай, балки жисмонан, ақлан ва
ахлоқан юксалишдан иборат. Одамнинг жисми, ақли ва ахлоқи турли касаллик ва
нуқсонлардан узоқ бўлиши лозим. Одам ҳам ўз манфаатини ўйлаб, ҳам яқинларини бахтиёр
қилишга қодир бўлиб ўсиши лозим. Зотан, бу мантиқий олишувларга нима ҳожат бор?»
Бу фикрлар тўқсон йил муқаддам баён этилган, лекин айрим жиҳатларидан бугун
айтилаётганга ўхшайди, шундай эмасми? Демак, тарбияда ҳали етарли илгарилаб кетолмабмиз.
Бугун биз бола тарбияси деганда уни яхши кийинтиришни тушуняпмиз, катта пул сарфлаб ўқишга киритишни англаяпмиз... Агар автомашинамиз бузилиб қолса, устахонада бир кун ёки
бир ҳафта ўтиришимиз мумкин, аммо фарзандимиз билан бир соат ёнма-ён ўтириб дарс
тайёрлашга тоқатимиз етмайди.
Биродарларимиздан бири мақтанди: «синфдошларимиз билан дўстлигимизни ҳеч
бузмаймиз. Ҳар куни ишдан кейин фалончи ўртоғимизникида учрашамиз, чой-пой ичиб,
шахмат-нарди ўйнаб, телевизор томоша қилиб, кечқурун баъзан ўн бир - ўн иккигача
ўтирамиз...» Албатта дўстликни узмаслик яхши, бироқ, оила бағрига барвақт бориш ундан
аълороқ. Ҳар куни уйига кеч борса, болалари бу вақтда ухлаб қолган бўлади. Тарбия билан
қачон шуғулланади? Назаримизда бу биродарларимиз дўстликни мустаҳкамлаш ҳақида нотўғри
тушунчага эгалар, оила, фарзанд тарбияси, деган тушунчадан эса бутунлай маҳрумлар.
Ҳаёт - имтиҳон эканлигини аввалги бобда айтиб эдик, яна шу мавзуга қайтсак: имтиҳон бор
жойда бурч, жавобгарлик, масъулият бўлади. Инсон ана шу масъулият билан дунёга келади.
Барчамиз зиммасига омонат юклатилган, имтиҳонда турган инсонлармиз. Бу дунё нашъали,
аммо асл жойимиз эмас. Биз фарзандларимиз тақдири учун ҳужайраларнинг энг олис
нуқтасигача, вужуднинг ҳар бир заррасига қадар жавобгар бўлган кишилармиз. Ўзимиз
жаннатга кирсагу азоб фаришталари фарзандларимизни жаҳаннам ўтига отсалар, юрагимиз
бардош берармикин? Агар бирон киши фарзандимизнинг қўлига чўғ босаман, деса хотиржам
қараб турамизми? Ўйлаб ҳам ўтирмасдан ҳимояга ташланамиз! Хўш, нима учун
жигарбандларимизни дўзах ўтларидан ҳимоя қилишни ўйламаймиз? Бу бир масала. Иккинчи
масала - дўзахий фарзандларни “тарбиялаган” ота-онага жаннат насиб этармикин? Бу ўринда
жумла тузишда хатога йўл қўйдик: эҳтимол «дўзахий болаларни «тарбиялаш» эмас,
«болаларни дўзахбоп қилиб тарбиялаш» десак тўғрироқ бўлар? Йўқ, энг тўғриси - «болаларни
умуман тарбия қилмаган»...
Ўзларича дўстлик ришталарини мустаҳкамлаётган ўша биродарларимиз ўйлаб кўрсинлар:
қиёматда «нега ўртоқларингникида чой ичмадинг, нега тун ярмигача ўтирмадинг?» деб
сўралмайди. «Сен ўзингни қандай тарбия қилдинг ва фарзандларингга нега тарбия
бермадинг?» деб сўралади. Қиёматдаги жазога анча вақт бор. Бу дунёдаги жазо кўп
куттирмайди. Агар фарзанди гиёҳвандларга қўшилиб кетса (Аллоҳ сақласин!), бузуқликни касб
этса (Аллоҳ сақласин!) дардини кимга айтади? Кимни айблайди? Кимдан нажот сўрайди?
Гўзал хулқ ва тарбияли онанинг хислатлари, яхши феъл-атвори фарзандларида ҳам намоён
бўлади. Улар ҳам оналарининг гўзал хислатларига эга бўладилар. Табобат фани онадаги турли
ички хасталиклар болада ҳам бўлишини исботлади. Ирсият фани онадаги ички хасталиклар
билан бирга ундаги руҳий, маънавий жиҳатларнинг ҳам болада такрорланишини исботлаган.
Бу тарбияни бола туғилмасидан олдин, ҳатто оила қурмасдан олдин бошлаш керак, дегани
эмасми?
Ота ўз фарзандларига мерос этиб молу дунё эмас, одоб-ахлоқ қолдириши керак. Мол-дунё
мероси кундан кун камайиб, одоб-ахлоқ мероси эса ошиб боради. Бу ривоят фикримизнинг
далили:
Миср ҳукмдори билан Рум ҳукмдори ўзаро келишиб, дўстлик аҳдини туздилар ва орадаги
адоватга барҳам бердилар. Ҳатто Миср ҳукмдори Рум ҳукмдорининг қизини ўғлига никоҳлаб,
қизини эса Рум шаҳзодасига узатди. Уларнинг дўстлик ва қариндошлик алоқалари узоқ давом
этди. Бир куни Рум ҳукмдори қудасига бу мазмундаги мактубни йўллади:
-Кўзларимизнинг нурлари бўлмиш азиз фарзандларимизнинг бизлардан кейин ҳам
фароғатда яшамоқликлари учун ҳозирдан чора-тадбир кўришимиз керак. Мен ўғлим учун жуда
кўп олтин жамладим. Чиройли боғ ва сарой барпо эттирдим. Сиз ҳам шундай қилгандирсиз?
Миср ҳукмдори мактубни ўқиб табассум қилди ва бу жавобни йўллади:
-Азизим, мен сиздан кўра сал бошқачароқ йўл тутдим. Вафосиз мол-дунё ва матоҳларига
илтифот этмаганим туфайли ўғлимга олтину жавҳарлар эмас, илм, ҳунар, одоб, ахлоқни мерос
этиб қолдиришни истадим. Уни илмли, ҳунарли, хушахлоқли қилиб тарбияладим. Уни яхши адаб либоси билан безадим. Мол-дунёга қачондир завол етади, аммо мен қолдираётган
меросга ҳеч замон завол етмайди. Бу мерос фарзандимни ҳар қандай бало-офатлардан омон
сақлагай...
Бирга ўйлайлик: тарбиясиз одам жонсиз жасад каби эмасми?
Даврага қўшилгувчи ҳар бир одам аввал ўзининг ташқи кўриниши, қиёфасига қараб қабул
қилинади, сўнг эса тарбияси ва фазилатига қараб тақдир этилади. Кишидаги фазилат гўё
фарзанд кабидир, уни авайлаб сақлаш ва янада баркамол этиш лозим. Ҳар бир одам, аввалроқ
айтиб ўтганимиздай, ўзини ўзи тарбия қилишга ўрганиши керак. Инсоннинг улуғлиги ўзини
идора ва тарбия қилиш кучига эга бўлиши билан билинади. Буни тушуниш учун Ийсодан
(алайҳиссалом) бир ривоятни эслаймиз: Ийсодан (алайҳиссалом) сўрадилар: «Сизни ким
тарбия қилди?» Жавоб бердиларки: «Мени ҳеч ким тарбия қилмади. Жоҳилнинг жаҳолатини,
ахлоқсизнинг ахлоқсизлигини қусур ва айб сифатида кўрдим. Жаҳолат ва ахлоқсизлигидан
қочдим». Мазкурни тушунуш учун қисқа изоҳ лозим. «Ҳеч ким тарбия қилмади» деганларида
албатта атрофларидаги одамлар назарда тутилган. Чунки барчанинг тарбиячиси - Раббиси
Аллоҳдир. Аллоҳ ўзининг элчисини жаҳолат ва ахлоқсизликни қусур ва айб сифатида
кўрадиган қилган. Улардан қочиш эса бу иллатлардан нари туриш, ҳоли бўлиш деган маънода.
Киши ўзини ўзи тарбия қилишга ўрганиши лозим, деган фикрни қувватлаш учун Абу
Ҳурайра (розийаллоҳу анҳу) ривоят қилган бир ҳадиси шарифнинг маъно таржимасини
ўқиймиз. Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қиладиларки: «Ҳар бир мўъмин банда ўз биродарининг
кўзгусидир. У биродарида бир айбни кўрса, ўзида кўрган шундай айбни тузатишга ҳаракат
қилиши керак». Яъниким, биз биродаримизда ҳасад ёки чақимчилик иллатини кўриб турибмиз.
Уни тарбия қилишимиздан аввал биз ўзимиздаги ўша иллатни тузатишга киришмоғимиз керак
экан.
Ўзини ўзи тарбия қилмоқ қандай бўлади?
Оғзаки насиҳатларни эшитамиз, китобларда ўқиймиз, масалан, бу каби:
Луқмони Ҳаким ўз ўғилларига дебдилар: «Қариндош уруғлардан алоқангни узма, ўйлаб иш
тут. Одамларни ғийбат қилма, одамлар ёмон ишга бош қўшса, сен уларга қўшилма. Шошилиб
иш тутма, бойлик деб ўзингни ғам-қайғуга ташлама. Ўз қадрини билмаган одамдан яхшилик
умид қилма. Ўтиришларда ўз жойингни бил, одамларнинг сўзларига қулоқ сол, одамлар сўраса
гапир, ўзингдан улуғлар олдига тушиб юрма, одамлар ичида бошингни қуйи солиб ўтирма, ўнгу
чапга қарайверма, меҳмонлар олдида бировга ўшқирма, меҳмонга эса иш буюрма. Маст ва
девона одамлар билан ҳамсуҳбат бўлма. Бекорчи одамлар билан кўчада ўтирма. Ўз фойдангни
ўйлаб обрўйингни тўкма. Ўзига бино қўювчи такаббурлардан бўлма. Хусуматдан узоқ бўл, сенга
иш буюрсалар бажар, ваъда қилсанг, албатта уддасидан чиқ. Ҳеч кимни ранжитма...»
Ҳиндистонлик донишманд эса ўғлига бундай насиҳат қилибди: «Азиз ўғлим, қўлингга
кирмаган ёки қўлингдан кетган нарса учун қайғурма. Ҳар ерда куракда турмайдиган беҳуда
сўзлар сўзлаб юришдан йироқ бўл. Нокас, қурумсоқ кишидан қарздор бўлма. У билан асло
муомала қилма, кейин пушаймон қиласан. Шарм-ҳаёсиз ва бахил киши билан суҳбатдош бўлма,
шундай ярамас одамлар билан қўшни бўлмасликка ҳаракат қил. Ўз кучинг орқасидан нон топиб
егил, текинхўрликка ўрганма, олижаноб мард одамлар билан суҳбатдош бўлсанг, яхшилик
билан ном чиқарасан. Мақтанчоқ ва эзма одамлардан ҳазар қил...»
Бошқа бир донишманднинг насиҳати будир: «Фалокатга дучор бўлишни истамасанг -мағрур
ва мутакаббир бўлма. Роҳатда яшашни истасанг - дилингни ҳирсдан пок қил. Хору зорликни
истамасанг - таъмагир бўлма, ўзингга яхшилик қилинишини истасанг - яхшилик қил, ҳеч кимга
озор берма, яхшиликни улуғ иш деб бил. Қадр-қимматинг ошишини истасанг - баланд
ҳимматли бўл. Ишинг пушаймонлик билан натижаланишини истамасанг - аввал яхшироқ ўйлаб,
доно, тажрибакорлар билан кенгашиб, сўнгра ишга кириш. Ўзингни ҳаммага севдиришни
истасанг - феъл-атворингни тузат, адабли, тарбияли бўл. Обрўга, иззат ва ҳурматга эга
бўлишни хоҳласанг - ҳалол меҳнат қил. Ҳамманинг қошида ишончли, марғуб ва мақбул одам бўлишни истасанг - ёлғончиликдан сақлан, чақимчи, иғвогар бўлма, маънисиз, тутуруқсиз
сўзларни айтиб юришдан ҳазар қил. Мабодо ўнғайсиз ҳолда қолсанг, ишингда
муваффақиятсизликка учраб, қайғу-ҳасрат ичида қолсанг - дод-фарёд қилиб юрма, сабр қил.
Ўнғайсиз ҳолдан қутулиш чорасига кириш...»
Бу каби насиҳатлар доноларнинг бизларга берган йўл-йўриқларидир. Таъбир жоиз бўлса,
кишининг ўзини ўзи тарбиялашидаги бир режадир. Энди режани қандай тарзда амалга
оширади -унинг ақлига боғлиқ.
Юзаки қаралса, бу насиҳатларга амал қилиш унча оғир эмас. Айтайлик, одамлар орасида
бошни қуйи солмаслик, меҳмонга иш буюрмаслик... Агар бу фазилат ўзимизда бўлмаса, тез
кунда ўрганиб кетишимиз мумкин. Лекин айрим фазилатлар - ахлоқи ҳамидалар борким, унга
эришиш кунлар, ойларни талаб этади. Яъниким, киши ҳар дақиқа, ҳар соат, ҳар кун бу соҳада
ўзини ўзи тарбия қилиб бормоғи талаб этилади. Дейлик, бир кун тарбия этмадими, яхши
фазилатни бир кун унутдими - издан чиқиб кетиши ҳеч гапмас. Фазилатнинг ўрни узоқ вақт
бўш турмайди, у бизни тарк этдими, дарҳол ўрнини иллат, ёмон хулқ эгаллайди. Баъзан киши
яхши хулққа эришишни истайди аммо бунинг уддасидан чиқиш ёлғиз ўзига боғлиқ эмас.
Ёмонлар билан ҳамсуҳбатлик масаласи бу фикрга мисол бўла олади. Бир кишининг
зулмкорлигини ёки разиллигини биласиз, лекин ундан нари туришнинг иложи бўлмай қолади.
Ўзгага тарбия беришдан кўра ўзни тарбия этмоқ юз чандон оғирроқдир. Ўзгага тарбия
бериш учун билимга ёки ҳаёт тажрибасига таяниб, тоқатингиз етганича насиҳат қиласиз.
Тарбияланувчи насиҳатларингизни қулоққа олмаса, қўл силтаб қўя қоласиз. Киши ўзини
тарбия қилиши учун эса жуда мустаҳкам иродага эга бўлиши керак. Чунки ўзни тарбия
этмоқлик вужудингизга ҳукмронликни даъво этаётган нафс ва шайтон билан олишиб,
енгмоқликдир.
Ақлингиз дейдики:
-Шунча юрганинг етар, ҳидоят йўлига кир. Бугун хизматдан қайтгин-у, таҳорат ол, поклан,
солиҳ қўшниларингга қўшилиб масжидга чиқ, пешонангни саждага қўй...
Шайтон дейдики:
-Масжидга чиқишга улгурасан, ёшинг олтмишдан ошсин, бугун ресторанга зиёфатга таклиф
этилгансан, маишатингни қил.
Ақлингиз дейдики:
-Чақимчилик қилма, гуноҳга ботасан.
Шайтон дейдики:
-Шу одамнинг шу ишини хўжайинга кириб айтсанг, ишдан ҳайдалади, унинг ўрнига ўзинг
ўтирасан...
Ақлингиз яна дейдики:
-Хизматчи подшоҳга бошқа хизматчини ёмонлади. Шунда подшоҳ: «Гапларингни
текшираман, агар тўғри сўзлаган бўлсанг, чақимчилигинг учун сендан нафратланаман, сени
душманим деб биламан. Ёлғон сўзлаган бўлсанг туҳматчилигинг учун жазолайман» деган экан,
сен ўша хизматчи ҳолига тушиб қолмагин.
Шайтон яна дейдики:
-Бу сафсаталарга қулоқ солма, ҳозир унақа подшоҳлар йўқ...
Шу ўринда баҳсни шша ҳал қилиб беради. Агар ирода чинакам ақл билан қувватланган
бўлса - енгади. Ўзини ўзи тарбия қилишда яна бир муҳим қийинчилик борким, уни «муҳит» деб
атаймиз. Кишининг атрофида қандай муҳит бор? Иймонлилар, яхшилар бўлса бу тарбия
жараёни енгилроқ кечади. Залолатдагилар бўлса... оғир, жуда оғир... Шу боис киши атрофини
ақл кўзи билан кузатиб, ёмон давраларни тарк этишга жазм этмоғи шарт. Ботқоқда туриб
ювиниб, покланишга уринишдан наф йўқ.
Энди тарбиянинг асослари нималардан иборатлиги хусусида фикрлашиб олсак:
Фазилатни қўриқлайдиган гўзал ахлоқни ва ярамас йўлдан, ёмон аҳволга тушишдан сақлайдиган ҳушёрликни донолар муҳим асослардан ҳисоблаганлар. Яна: ваъдага - вафо,
насибага - ризо, ҳар бир бахтсизликка қарши чидамли бўлиш, ҳақиқат ва тўғриликка риоя
қилиш...
Инсонни инсон бўлишига боис тарбиядир ва уч нарсага эҳтиёж сезади: истеъдодга, илмга
ва машққа.
Ҳазрат Навоий дебдиларким: «Қобилиятли одамни тарбия қилмаслик -зулмкорликдир.
Ноқобил одамга эса тарбия хайфдир. Тарбиянгни аяб, унисини нобуд этма, бунисига
тарбиянгни зое қилма.
Қобилға тарбият эрур ул навъким, гуҳар,
Тушса нажосат ичра югай кимса они пок.
Гар ит узумига киши май бирла берса сув,
Бу тарбият била қила олғайму они ток.»
(Қобилиятли кишига берилган тарбия гавҳар каби қийматлидур. Гавҳар нажосатга тушса
ҳам ювилса тозаланади, қийматини йўқотмайди. Итузум май билан суғорилса ҳам итузумлигича
қолади, ҳеч замон токка айланмайди.)
Бош ақл ва илмга тўлиб тошса ҳам, ахлоқни сира унутмаслик керак: инсон ўзидаги
маънавий жиҳатларни, виждон ва нафсни тарбиялаши, эҳтиросини бошқара олиши, хунук
одатларни тарк этиши, илмий ютуқларини инсоният фойдасига йўналтириши керак. Йўқса, у
тўғри йўлдан озиши мумкин. Яъни Ватан ва халқини мудофаа қилишга масъул ҳарбий одамнинг
тарбияси дуруст бўлмаса Ватанига хиёнат этишдан ҳам қайтмас. Беморларни ҳалол ва холис
равишда даволашга қасам ичган врач қасамини бузар. Ҳатто порахўр ва судхўр мол-дунё
эвазига юртини бошқалар қўлига мустамлака қилиб беришдан ҳам тап тортмас.
Тарбиялаш шахсий намуна, оғзаки ёки ёзма насиҳат йўли билан амалга оширилади. Ана шу
насиҳатларни олмайдиган одам бахтли бўладими? (Бу ҳақда ҳам аввалги бобда сўз юритиб
эдик, такрорни қусур эмас, таъкид сифатида қабул қиласиз, деган умиддамиз ва бундан сўнг
ҳам аҳамиятли масалаларда шу каби такрорларга ўрин берамиз.)
Баъзиларга насиҳат қилсангиз малол олади, ҳатто ғазабланади.
-Қизингиз тор шим кийиб, киндигини очиб юрибди, яхши эмас,-дейсиз. Сизнинг ниятингиз
холис, бу юришда ёш қизнинг (Аллоҳ сақласин!) бузуқ йўлга кириб кетиши ҳеч гапмас. Аммо
биродарингиз буни фикр қилмайди, унга айни дамда сизнинг ақл ўргатишингиз ёқмайди ва
дейдики:
-Менинг қизим билан ишинг бўлмасин, ўзингнинг болаларингни тарбия қилавер.
У нодон жаноби Расули акрамнинг (с.а.в.) «Икки мусулмон ўзаро учрашганида Аллоҳ
албатта уларни бир-биридан фойдалантиради», деганлари муборак ҳадисларидан бехабардир
балки? Мазкур ҳадисда дейилмоқчики, икки мусулмоннинг бирлашгани икки қўл кабидир: бир-
бирини ювиб поклайди. Битта қўл чала ювади, ўзидан бошқасини юволмайди. Аммо икки қўл
бир-бирини тозалайди.
Нодонларга насиҳат бир ривоятни ёдга солади:
Қуёш ботиб, дунё юзини зулмат пардаси қоплаганда жиловсиз изғирин ҳар томонга югуриб,
маймунлар тўдасига ҳужум қила бошлади. Бечора маймунлар совуқдан титрар ва исиниш учун
чора ахтарар эдилар. Улар ногоҳ ялтироқ қуртни кўриб қолдилар. Уни чўғ деб ўйлаб, талай
ўтин йиғиб, атрофига қаладилар ва ҳадеб пуфлайвердилар. Дарахт тепасидаги қуш уларнинг
бу нодонликларидан кулиб: «Бу олов эмас, кечалари ялтираб кўринадиган қурт», деса ҳам
эътибор бермадилар. Шу аснода ўткинчи бир одам аҳволни кўрди ва қушга қараб: «Ўзингни
кўп койитма, улар сенинг сўзингга қулоқ соладиган, фойдасиз ишдан воз кечадиганлардан
эмас. Уларга насиҳат қилиш - қилични тошга уриш ва шакарни сув остига беркитиш билан
баробардир»,-деди. Қушнинг нодонлиги маймунларникидан қолишмас эди, у одамнинг
насиҳатига қулоқ солмай, маймунларнинг хатосини тушунтириш учун дарахтдан тушиб, улар
ёнига келди. Маймунлар эса... уни ўраб олиб, бошини узиб ташладилар...
Ҳазрат Навоий бежиз айтмаганлар: «Телба қулоғига панд - қуюн оёғига банд» - яъниким,
нодонга насиҳат қилганинг - бўроннинг оёғини кишанлаб олишга уриниш кабидир...
Айрим биродарларимизнинг насиҳатга муносабатлари сал бошқачароқ. Улар насиҳатни
кескин рад этмайдилар, аммо иймон йўлидан юришни галга солаверадилар.
-Ичманг, биродар, ҳаромдан ҳазар қилинг,-дейсиз.
-Хўп, ташлайман, фалон ташвишимдан қутилиб олай...-дейди.
-Қимор ўйнаманг...
-Хўп, кейинги ойдан ташлайман...
-Савоб ишларга рағбат қилинг...
-Хўп... хўп...
Ўнлаб ҳатто юзлаб «хўп», «хўп»... аммо аҳдида турмайди. Насиҳатни давом эттирсангиз
«иродам бўшлик қиляпти», каби баҳоналарни тахлаб ташлайди. Эҳтимол чинданам иродаси
бўшдир. Бироқ, бунинг иймон заифлигидан эканини англайдими у биродаримиз? Насиҳатга
кўнса-да, галга ташлаётган, амалга оширишни орқага сураётган бу биродаримиз ҳали узоқ умр
кўраман, ҳар қандай савобга улгураман, деб ўйлайди. Эртага бўлмаса индинга албатта
тузалишига умид қилади. Аммо бу умид инсонни маҳв этувчи туйғу эканини англаб етолмайди.
Ахир киши савобли ишни бир кун эмас, ҳатто бир дақиқа ҳам ортга суриши мумкин эмас-ку!
Ҳар бир одам, ёшми-қарими - фарқи йўқ, «ҳозир ёки бир оздан сўнг ўлиб қолишим мумкин.
Дарҳол тавба қилиб, яхши одам бўлай, ёмон ишларимни ташлай», дейиши зарур эмасми?
Лоқайдлик, айшу фароғат билан умр ўтказиш, тоат-ибодат ғамини емаслик кўнгилни ўлдиради,
бора-бора инсонни маҳв этади. Ҳазрат Навоий таъкид этганларидек: «шафқатли насиҳатгўй
гапини тингламаганнинг
жазоси - афсусланмоқ ва ўзини койимоқдир». Ҳазрат Ҳофиз Шерозий дейдиларким: «Доно
қарияларнинг насиҳатига бахтли ёшларгина қулоқ соладилар». Абдураҳмон Жомий эса бундай
дейдилар:
«Қулоқдан дилингга гар кирмаса нур
Сичқон кавагидан не фарқи бўлур?»
Донолардан бири деган экан: «Эй дўстим, агар сенда фазл дарёсининг дур-гавҳари бор
бўлса, уларни насиҳатларингни қабул қилиб, шу насиҳатларга амал қилувчи яхшиларнинг
оёқлари остига тўк. Насиҳатларинг зое кетмайди».
Халқимизда «Гапни гапир уққанга - жонни жонга суққанга» деган ибратли мақол бор.
Маълумингизким, ҳазрати Сўфий Оллоҳёр «Саботул ожизийн» асарларини аввал форс тилида
ёзиб сўнг туркий тилда ҳам баён қилганлар:
Ўзимдек хасталар бўлғайму деб шод,
Насойиҳдин ҳам андак айладим ёд.
Демоқчиларким: «Бу китобни туркий билан ёзганимнинг яна бир сабаби шуки, ўзим каби
хаста кўнгиллар уни ўқиб қувонсинлар. Бунинг учун бир оз насиҳат сўзлар ҳам айтдимки,
ўқиганлар ўгитлансинлар. Зероки, эси бор киши оз насиҳатдан кўп ибрат олар. Аммо бир аҳмоқ
учун ваъздан катта китоб ўқиб берсанг ҳам зарра фойда олмайди».
Насиҳат тингламас дили сахт маҳжуб,
Кўкармас, тошга йағмур ёғса ҳам кўп.
Демоқчиларким: «Тош устига қанчалик кўп ёмғир ёғиб сув тушса-да, ўт чиқиб кўкармагани
каби кўнгли қотган кишиларга қанчалик ўгитлар қилсанг ҳам қулоқларига олмаслар. Ўзлари
учун бирор фойда ола билмаслар».
Бу фикр Бақара сурасидаги: «сўнгра шундай мўъжизаларни кўргандан кейин ҳам
дилларингиз қотди. Бас, у диллар тош кабидир», ояти каримаси билан қувватланади. Ёки Ҳашр
сурасидаги «дўзах эгалари билан жаннат эгалари баробар бўлмас», ояти каримасини «хайрли
насиҳатларни қулоққа олиб, итоат этувчилар, ўзларини ҳидоят йўлида тарбия қилувчилар -
жаннат эгаларидир, залолатни танлаган, насиҳатларга терс қараганлар эса ўзларига ўзлари дўзахни танлагандирлар» деган маънода талқин қилса ҳам бўлар, валлоҳи аълам! Мазкур ояти
кариманинг давомига диққат қилайлик: «Агар биз ушбу Қуръонни бирон тоққа нозил
қилганимизда, албатта Сиз у тоғни Аллоҳнинг қўрқувидан эгилиб-ёрилиб кетган ҳолида кўрган
бўлур эдингиз». Мазкурдан «айрим инсонларнинг диллари тоғнинг тошидан ҳам қаттиқроқ
бўлгани сабабли уларга Қуръон оятлари ҳам таъсир қилмас», деган маънони уқсак ҳам бўлади.
Аллоҳ шундай кимсалардан бўлиб қолишдан барчаларимизни, қиёматга қадар туғиладиган
зурриёдларимизни ҳам асрасин!
Оғзаки насиҳатларни кунда кўп марталаб эшитамиз. Аввало насиҳатнинг таъсири
насиҳатгўйнинг ақлига, билимига боғлиқ. Шунингдек, қандай вазиятда насиҳат қилиш ҳам
муҳим. Маст одамга «ичма» деб насиҳат қилиш - шамолга қарши қичқириш кабидир. Ғазабга
миниб бировни сўкаётган одамнинг қулоғига ҳам сўкишнинг гуноҳ экани ҳақидаги насиҳатлар
кирмайди. Насиҳатгўй тарбиясидаги одамнинг ёши, ақл даражасини, айни дамдаги руҳий
ҳолатини ҳам ҳисобга олиши шарт. Айнан бир мавзу, масалан, сўкиш ҳақида ўн ёшли ва
йигирма ёшли болага бир хилда, бир хил услубда гапирилмайди. Тарбия жараёнида
доноларнинг «ёшлик -бепарволик, йигитлик - бир мусобақа, қарилик эса таассуфдир», деган
таъкидларини унутмасак дуруст бўлади. Насиҳат деганда биз каттанинг ёшга ўгитини
тушунадиган бўлиб қолганмиз. Кексароқ одамга насиҳат қилиш бизга ғалати туюлади. Ҳолбуки
тарбия кексалар учун ҳам зарур. Тарбия маълум ёшга етгач тўхтамайди. Барчамиз яхши
биладиган «Бешикдан қабрга қадар илм эгалла» дейилгувчи ҳадиси шариф бизларни шунга
даъват этади. Алҳол, илм олиш ҳам тарбиянинг муҳим асосидир.
Насиҳатнинг яна муҳим шартларидан бири - насиҳатгўй насиҳат қилиш учун маънавий
ҳуқуққа эга бўлиши керак. Яъни у бирон фазилатни эгаллаш ҳақида насиҳат қиляптими, демак
бу фазилат унинг ўзида бўлиши керак. «Бировнинг ҳақига хиёнат қилма», деб ақл ўргатса-ю,
ўзи бозорда тарозидан уриб турса, гапларининг таъсири бўлмайди.
Тарбиячилик, насиҳатгўйлик - масъулиятдир. Чунки бу вазифа Аллоҳ томонидан
буюрилгандир. Ҳадиси қудсийда ўқиймиз: «Бандаларимнинг ибодатлари ичида менга
суюмлироғи -менинг йўлимда яхши амалларга тарғиб ҳамда холис насиҳат қилишдир». Эътибор
берайлик: холис насиҳат ибодатлар ўрнида тилга олиняпти. Имом Термизий ривоят қилган
шарафли ҳадисда Расулуллоҳ (с.а.в.) марҳамат қиладилар: «Инсонларга яхшиликни ўргатувчи
кишига Аллоҳ таоло, Унинг фаришталари, осмон ва ер аҳли, ҳаттоки кавакдаги чумоли,
денгиздаги балиқларгача -ҳаммаси салавот айтади». Кўриниб турибдики, тўғри йўлдаги
тарбиячи - насиҳатгўйнинг мартабаси шу қадар баланд экан. Демак, зиммасидаги масъулият
унданда баландроқдир.
Илм ўргатадиган даргоҳлар кўп: ўрта мактаблар, лицейлар, коллежлар, институтлар,
университетлар, магистратуралар, аспирантуралар... Ўрганиш, ўргатиш, илм олиш бор, аммо
яхши тарбия таълимини қаерда ўрганамиз? Яъни севгини, марҳаматни, ўз манфаатимиздан
кечиб, бошқа бир инсонни қувонтиришни, холис, мухлис бўлишни қаерда ўрганишимиз керак?
Бир-биримизни севишни, бир-биримизга ҳурмат кўрсатишни қандай ўрганамиз? Бунга ҳам устоз
лозим...
Мактабларда одоб дарслари бор... ҳафтасига бир соат... Саҳрода ҳафтасига бир томчи сув
билан суғориб дарахт кўкартириш мумкинми? Яна... мактабда «сўкма» деб ўргатадилар, уйга
борганида сўкишдан бошқа нарсани эшитмайди...
Мавлоно Румий: «Модомики, юнонларнинг фалсафасини ўрганибсан, иймонлиларнинг ҳам
фалсафасини ўрган, у ҳам керак!» - деган эканлар. Энди гап бошқалардан ўрганиш ҳақида.
Тўғри, Америкадан ёки Европадан ўрганадиган жиҳатларимиз ҳам бор. Айтайлик, китобга
бўлган қизиқиш каби. Аммо инкор этадиган томонларимиз кўпроқ. Уларнинг ўзларига хос одоб-
ахлоқларини камситмаган ҳолда агар холис равишда таққосласак, кўп жиҳатдан ўзимизники
афзал эканини кўрамиз. Масалан: уларнинг олижанобликлари бизнинг олижаноблигимиз каби
эмас. Уларнинг меҳр-оқибатлари бизларнинг меҳр-оқибатларимиз сингари эмас... Ўтган йигирманчи асрда жадидлар тарбия ҳақида фикр юритганларида Европадан кўп нарса олишга
ундаганлар. Миллатнинг равнақини шу билан боғлаганлар. Европанинг илм-фанда, маданиятда
илғор эканига маҳлиё бўлганлар. Уларнинг фикрига бугун тўғридан-тўғри эргаша олмаймиз.
Чунки тарбия соҳасида Америка ҳам Европа ҳам кейинги юз йил ичида таназзулга юз тутган.
Буни ўзлари ҳам баъзан тан оладилар ва ижтимоий соҳаларда турли тадқиқотлар ўтказадилар.
Франциялик адиб Албер Камюнинг «Бегона» деган асарига Нобель мукофоти берилган. Асар
қаҳрамони ҳатто ўзининг онаси ўлимига ҳам бефарқ, севги ҳам унинг қалбини юмшата
олмайди, хуллас у ҳар қандай меҳр-мурувватдан бегона бир руҳсиз тана. Асар қаҳрамони
оддий бир йигит эмас, балки бугунги Европанинг рамзий тимсоли. Буни ўзлари ҳам тан
олганликлари учун юқори мукофотга лойиқ кўришди.
Биз маҳлиё бўлаётган Ғарб жиноятчиликка қарши чора тополмаяпти. Кўз кўриб, қулоқ
эшитмаган ваҳшийликлар ўша томонларда туғиляпти ва жаҳонга тарқаяпти. Кўз кўриб, қулоқ
эшитмаган аҳмоқликлар ҳам ўша ерларда туғилиб, юқумли касаллик каби тарқаяпти. Бунга
биргина мисол: эркакнинг эркак билан (гомосексуализм), аёлнинг аёл билан (лезбиянка)
никоҳланишини нима деб таърифлаш мумкин? Етти-саккиз ёшли қизчаларни, ўғил болаларни
ўғирлаб, зўрлаб (педофил), сўнг ўлдириб юборишни қандай изоҳлаймиз? Ахир бу
ваҳшийликлар оммавий тус оляпти-ку? Яхши, биз бу ҳаром ишларга Ислом дини нуқтаи
назаридан баҳо бермайлик, Рим папасининг ўзи ҳам булардан ташвишда-ку? У барча
мамлакатлар бошлиқларига мактуб йўллаб, эркакнинг эркак билан, аёлнинг аёл билан
никоҳланишини ман этувчи давлат қонунлари қабул қилинишини тавсия этди. Аммо бу тавсия
инобатга олинмади. Масалан, Германия бундестаги бу масалани муҳокама этиб, бундай
қонуннинг қабул қилиниши инсон ҳуқуқларига зиддир, деган қарорга келибди. Ана аҳмоқлик!
Гап қандай ҳуқуқ ҳақида кетяпти? Бузуқлик қилиш учун уларга ким ҳуқуқ берган? Улар Лут
алайҳиссалом қавмига Аллоҳ томонидан юборилган қаттиқ жазога нима сабаб бўлганини
билмасмикинлар?
Хўш, энди айтайлик, бугунда Ғарбдан нима олишимиз мумкин? Биз олмаймиз, деб рад
этсакда, бу ҳайвоний ахлоқларни тарғиб қилувчи омиллар турли китоблар, интернет
тармоқлари, телевидение орқали уйимизгача кириб келяпти-ку? Уларни қандай даф қиламиз?
Бу ҳақда ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Ўзимизда айтайлик, «эротик тарбия» деган аҳмақона
йўналиш тарафдорлари бор. Улар ўсмирларнинг шаҳвоний ҳирсини уйғотувчи суратлар,
фильмларни кўрсатиш билан болаларни тарбия қилишмоқчи. Сиз бунга нима дейсиз? Уларга
қарши қандай чора-тадбир қўллашимиз мумкин? Бир биродаримиз уйидаги телевизорни
беркитиб ташлабди. Шу билан мақсадга етамизми? Кўчалардаги интернетклублар,
видеобарлар, дискотекаларчи?.. Уйингиздан анча узоққа жойлашган лицей ёки коллежга
«ўқишга кетдим», деган фарзандингизнинг бу жойларга кирмай келишига ишончингиз
комилми? Қўни-қўшни, қариндош-уруғ билан ош-овқатни баҳам кўрамиз. Зиёфатларда
тинмаймиз, бир-биримизга гап бермаймиз. Ана шу суҳбатларга диққат қилайлик: тарбия ва
унинг усуллари ҳақида ҳеч сўз юритамизми? Йўқ! Нари борса бировимиз фарзандимизнинг
қайсар бўлиб бораётганини айтиб шикоят қилиб қўямиз. Энди эсимизни йиғиб олайлик! Агар
сел келса якка-ёлғиз ҳолда жон сақлаш маҳол. Бир-биримизнинг ёрдамимизга муҳтож бўламиз.
Қарайлик: ёмон тарбия сели ёпириляпти, ўзимизнинг руҳиятимизни, фарзандларимизни,
яқинларимизни бу бало селидан қутқариш учун қўлни қўлга бериш вақти етмадимикин? Қўлни
қўлга бериш - шунчаки қуруқ гап эмас. Полшаликлар буни амалда исбот этишган. Бир кун, бир
соат бутун мамлакат аҳолиси кўчага чиқиб, қўлни қўлга бериб, жонли занжир ҳосил қилишган
ва гиёҳвандликка қарши курашиш йўлида якдил эканликларини ифода этишган.
Кейинги йилларда илм даргоҳларида ислоҳотлар бўляпти. Қандайдир инглизча соҳаларни
ўргатадиган муассасалар, жамиятшунослик, руҳиятшунослик, иқтисодиёт ва шу каби даргоҳлар
мавжуд. Яна Ғарбдаги турли фондларнинг бўлимлари катта-катта пуллар сарф қилиб, нималар
биландир шуғулланишади. Булар яхшидир, булар жамият учун зарурдир балки.
Лекин, такрор сўраймиз, инсонга қаерда ахлоқ ўргатилади? Инсон қаерда ахлоқ илми билан
таъминланади? Гап ўргатиш, илм бериш ҳақида бораётгани йўқ. Ўргатмоқ - қайсидир соҳага
оид маълумот бериш деганидир. Ўқув даргоҳларида илмли, маълумотли бўлади, аммо одам
бўлиш... Халқимиз бекорга «Олим бўлиш осон, одам бўлиш қийин», демаган. Шунинг учун
тарбиянинг зарурлигини яна қайта-қайта таъкидлаймиз. Адабни, тарбияни олганидан сўнг
киши ҳақиқий комил инсон даражасига етиши мумкин. Ўзимиздаги ёки четдаги университетда
фақат илм олиш билан чекланган замонавий бир инсон комил одам бўла олармикин? Чинакам
гўзаллик нима эканини ҳис эта олармикин?
Саййидимиз Расули акрам (с.а.в.) «Аллоҳ гўзалдир, гўзалликни севади», - деб марҳамат
қиладилар. Ҳа, Ўзи гўзалдир, гўзалликни яратгандир ва гўзал бўлган нарсани севади. Шунинг
учун инсонда гўзаллик туйғуси, гўзал ахлоқ бўлиши шарт. Гўзалликка мафтунлик - ҳар бир
ишни гўзал тарзда, яъни гўзал ахлоқ билан бажариш талаб этилади. «Аллоҳ сизлардан ишини
мукаммал тарзда бажарадиганингизни севади. Ундай инсонга марҳамат қилади», деб башорат
қиладилар жаноби Расулуллоҳ (с.а.в.). Бу ўринда мусулмон кишининг иши сифатига аҳамият
бериляпти. Исломда бир ишни сифатли бажаришга амр бор, яъни бажараётган ишини гўзал
равишда қилиши шарт: қиличи энг ўткир бўлиши лозим, чинниси энг гўзал чинни бўлиши
зарур, иморатлари энг гўзал обида бўлиши керак. Асрлар давомида қад ростлаб туриши,
бузилмаслиги, хароб бўлмаслиги, мангу ва гўзал бўлиши шарт. Хуллас, қўл урган ҳар бир ишни
гўзал ва мукаммал қилиш, энг юксак даражада, энг сифатли тарзда, муваффақиятли адо этиш
учун яхши тарбия берилмоғи зарурдир.
Абу Райҳон Беруний ҳазратлари гўзалликни «ташқи ва ички» деб бўлиб, шундай фикр
билдирган эканлар:
-Ташқи гўзаллик, қиёфадаги жамол - булар иккови ҳам ёқимли бўлиши керак, одамлар
ўзаро учрашганларида ушбу гўзал жамолни кўришга рағбат қиладилар. Лекин шакл чиройи она
қорнида ато қилинади, уни ўзгартиришга ҳеч бир зот қодир эмас. Аммо хулқ-атворга келсак,
уни Аллоҳнинг амрларига мувофиқ даволаб, тарбиялаб, гўзал - покиза тутиб, ёмон ҳолларга
туширмаслик мумкин.
Умми Дардо (розийаллоҳу анҳо) айтибдиларким: «Кечаларнинг бирида Абу Дардо намоз
ўқиш учун ўринларидан турдилар-да, тонг отгунича: «Эй Аллоҳ! Мени чиройли қилиб
яратганингдек, ахлоқимни чиройли қил!» - деб йиғлаб чиқдилар. Шунда мен у зотдан: «Эй Абу
Дардо! Нима учун тун бўйи қилган дуойингиз фақат ахлоқингизни чиройли ва яхши қилиш
ҳақида бўлди?» - деб сўрадим. Абу Дардо: «Бир мусулмон банда ўз ахлоқини яхшилашга
ҳаракат қилавериб, охири шу яхши ахлоқи уни жаннатга киритади. Агар у ахлоқини ёмон
қилаверса, шу ёмон ахлоқи уни дўзахга киритади», - дедилар».
Исломнинг бирор амри беҳуда эмас. Унинг амрларидан ҳар бири амалий бир тадбирга
боғлангандир. Исломнинг гўзаллиги насиҳатни назарий ҳолга ташлаб қўймай, албатта
татбиқини кўрсатганидадир. Тарбия ҳам айнан шундай.
Исломда ажойиб бир тарбия тизими, ички тарбия, ахлоқ тарбияси бор. Жамиятнинг комил
инсонга эҳтиёжи борми, демак, Исломга ҳам эҳтиёжи бор. Дин ҳақида билмай туриб
гапирадиганлар қайсарлик, ўжарлик ва беҳуда гапларни ташлаб, аввал Ислом динини чуқур
ўргансинлар. Уятсизлик, андишасизликдан Аллоҳ сақласин!
Бутун дунёда гўзал ахлоққа эҳтиёж бор. Турли динлар, гуруҳлар, жамоалар ҳар хил йўллар
орқали бу гўзалликка эришиш учун ҳаракат қиладилар, йўллар ахтарадилар. Уларнинг аксари
адаш йўлларда сарсари бўлиб ўтадилар бу дунёдан, айримлари эса ҳалокат жарига ҳам
қулайдилар.
Инсонларни қандай тарбиялашни Ислом яхши билади. Сўздан - маънога, шаклдан - руҳга,
зоҳирдан - ботинга кириб боришни билади. Шу боис Ислом шаклга ҳам эътибор беради. Чунки
шакллар алалоқибат амалда гўзал маънавиятни юзага келтиради. Масалан, салом берилиб-
берилиб ўзаро муҳаббат пайдо бўлади. Шу зайлда Ислом муҳаббатга, ўзаро биродарликка ташвиқ қилади. Муҳаббатнинг эса буюк савоби бордир. Бир-бирлари билан
хафалашганларнинг одатлари маълум: салом-алик қилмайдилар ва шу ҳаракатлари билан
муҳаббатни бўғадилар. Оқибат эса бу муҳаббатни бутунлай ўлдириб қўйишлари ҳам мумкин.
Ҳолбуки, бир инсон бошқа бир инсоннинг тўғри йўлга киришига васила бўлиши, уни жаҳаннам
йўлидан қайтариб, жаннат йўлига бошлаши, жаннатий бўлишига сабабчи бўлиши дунёдаги
барча нарсага эга чиқишдан кўра яхшироқ ва хайрлироқдир.
Мусулмонлик - гўзал, аммо мусулмонлар орасида қусурли, нуқсонли биродарларимиз, опа-
сингилларимиз ҳам борки, бу бизнинг афсусимиз, бу бизнинг қалбимиз жароҳатидир.
Биродарларимиз, опа-сингилларимизни қусур ва нуқсонлардан қутулишларига ҳар биримиз
имконимиз қадар кўмаклашишимиз лозим бўлади. Бунинг учун динни билишимиз керак ва бу
билимни тинмай бойитиб боришимиз шарт. Фиқҳ китобларида «Инсон фойдасига ва зарарига
бўлган нарсаларни билиши лозимдир», деб таъкидланади. «Қайси нарса менинг фойдамга,
қайсиси зараримга - буни билсам, динни яхши биламан», дегани бу. Дин - ахлоқни
тузатишнинг энг яхши йўлидир.
Киши Исломга кирди, беш вақт намоз ўқияпти, дегани ҳали Ислом ахлоқини эгаллади,
деган гап эмас. Намозини ўқиб, ғийбатдан бўшамайдиганлар озми, бошқаларга зулм
қилувчилар-чи? Поранинг номини «ҳадя» деб ўзгартириб, ҳаромдан қайтмаётганлар-чи? Ҳа,
мусулмон, агар ўзини ўзи тарбия этолмаса оқибатда бу ёмон одатларнинг қулига айланиб
қолиш эҳтимоли ҳам бор. Кин, адоват, ҳасад, кибрланиш, бахиллик... кабилар ёмон одатлардан
эканини ва булар «ахлоқи замима» деб аталишини биламиз, аммо афсуски, ундан қутулишга
ҳаммамиз ҳам рағбат қилмаймиз, намозимизни ўқиб юраверамиз. Бир биродаримиз бошқа
биров билан аччиқланиб қолса, дарров портфелидан жойнамозини чиқариб: «нима деяпсан,
мен намоз ўқийман!» деб даъво қилади. Биз буни Ислом ахлоқи, дея оламизми? Албатта йўқ!
(Бу ўринда муҳтарам суҳбатдошларимизга узримизни ҳам айтиб ўтмоғимиз лозим: иллатларни
тилга олган кезларимизда булар Ислом динига тааллуқли деган фикр зинҳор хаёлингизга
келмасин. Яна таъкид этамизким, Ислом дини бенуқсон, қусур бизларда бор ва танқидимиз ҳам
динга эмас, ўзимизга, айрим биродарларимизга қаратилган. Мақсад - бирон бир
биродарларимизни маломат қилиш эмас, балки қайси иллатлардан қай тарзда қутулиш
масаласига барчаларимизнинг диққатимизни тортиш. Айрим нуқсонларни гапирганимизда
баъзи биродарларимиз ўзларини кўрсалар, биздан ранжимасинлар. Чунки биз фақат бир
кишига хос нуқсонларни тилга олмаймиз. Бир кишига хос айб унинг ўзига айтилади. Адабиётда
кўпга хос бўлган гаплар қаламга олинади.)
Саҳобаи киромлар Расулуллоҳдан (с.а.в.): «Гўзал ахлоқ нима, йа Расулаллоҳ?» деб
сўрашганида, Саййидимиз жавоб қилдиларким: «Сенга зулм қилганни кечир, сенга бермаганга
сен бер, сендан алоқасини узган билан алоқа ўрнат, борди-келди қил». Ахлоқ - инсонлар
орасидаги муносабатларни тартибга солувчи муҳим омил экан, бу каби ҳадиси шарифларни
назардан четда қолдиришимиз мумкин эмас.
Ёвузлик, ёмонлик, разолат - инсондаги ёмон хулқнинг суюкли фарзандлари ҳисобланади ва
унинг уч манбаи бор: 1.Нафс. 2.Шайтон. 3.Жаҳолат. Нафс ва жаҳолат мавзуига алоҳида боб
ажратганимиз боис, айни ўринда шайтон хусусида сўзлашиб олсак:
Шайтон - биз кўролмайдиган, аммо мавжудлиги Қуръони Каримда билдирилган махлуқ.
Барчамиз «Аниқки, шайтон сизларга душмандир, бас уни душман тутинглар», деб Аллоҳ
томонидан огоҳлантирилганмиз. Шайтоннинг ўз ҳизби, гуруҳи бор: «шайтонул инс ва жин»,
яъни инсонлар ва жинлар тоифасидан ҳам шайтонлар мавжуд. Кишилар орасида
шайтонлашган одамлар бор, кўринмайдиган жинлардан ҳам шайтонлар мавжуд, дейдилар.
Шайтоннинг ўз олами бор - уни «шайтанат» дерлар. Султон салтанатни бошқаргани каби,
шайтон шайтанатни бошқаради.
Дунёдаги инсонлар икки ҳизб - гуруҳдан иборатдурлар: биринчиси - ҳизбуллоҳ, иккинчиси -
ҳизбушшайтон. (Бу атамаларнинг сиёсий йўналишдаги гуруҳ ва оқимларга мутлақо алоқаси йўқ. Бу ўринда руҳий олам тафовути назарда тутиляпти.) Шайтон инсон устидан қатъий ҳукм
юргиза олмайди. Агар инсонда майл бўлмаса шайтон унга ўз таъсирини ўтказа олмайди. Аллоҳ
таборак ва таоло марҳамат қилади: «Албатта иймон келтирган ва ёлғиз Парвардигорларига
таваккул қилган зотлар устида (шайтон) учун ҳеч қандай салтанат - ҳукмронлик йўқдир. Унинг
(шайтоннинг) ҳукмронлиги фақат (уни) дўст тутиб, (Аллоҳга) шерик қилиб оладиган кимсалар
устидадир». Демак, шайтон мўъминларга осонликча таъсир эта олмайди. Фақатгина васваса
қилади. Гуноҳ ишларни инсоннинг кўз ўнгида бирма-бир жилолантириб, улардан бирини
танлаш учун инсон қалбини васвасага солади. Лаънатланган шайтоннинг Расулуллоҳ (с.а.в.)
билан бўлган суҳбатида унинг ўзи буни таъкид этади: «...қараганларга аёлни чиройли қилиб
кўрсатаман. Унга баъзи ишларни қилдираман. Масалан, «қўлингни, билакларингни ташқарига
чиқар, кўрсат ҳаммага», дейман. Аёл дарҳол бу амрни бажаради. Қўл-билакларини очиб,
кўрсатади. Кейин бу аёлнинг ҳаё пардасини тирноқларим билан йиртаман... Эй Муҳаммад,
бирон кимсани залолатга олиб бориш учун қўлимда имкон йўқ. Мен фақат васвасага соламан,
бир нарсани чиройли қилиб кўрсатаман, халос. Агар залолатга олиб бориш учун қўлимда
имконият бўлса эди, ер юзида «Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулуллоҳ», дейдиганларни,
рўза тутадиганларни, намоз ўқийдиганларни ҳеч ҳоли қўймасдим. Барчасини залолатга
бошлардим...»
Баъзан бир айб иш қилиб қўйган биродаримиз афсус чекади-да «шайтон йўлдан урди», деб
ўзини ўзи ҳимоя қилиб ҳам қўяди: агар шайтон адаштирмаса шу айбни қилмас эди. Лекин нима
учун шайтон айнан шу биродаримизни йўлдан оздира олди? Нима учун бошқа биродаримиз шу
гуноҳ ишни қилмади?
Энди тарбияда шахс намунасининг ўрни ҳақида фикрлашсак. Бировга насиҳат қилинганда
«Фалончига ўхшасанг бўлмайдими?» ёки «фалончидан ўрнак олсанг-чи!» деган дашномни
эшитиб қоламиз. Чиндан ҳам одамда бошқа бир одамнинг яхши фазилатларига интилиш
мавжуд. Баъзан бунинг акси ҳам бўлиши мумкин, яъни ёмонликларини эгаллашга интилиш
эҳтимоллари ҳам бор. Ўтмиш жамиятда шахс намунасига жуда катта эътибор бериларди.
Бунинг учун сохта қаҳрамонлар ясаларди. Болага боғча ёшидан бошлаб Лениндай бўлиш
тарбияси бериларди. Сохталикнинг қандай оқибат билан тугагани маълум. Биз -
мусулмонларнинг бахтимиз шундаки, кимнинг шахсидан намуна олишимизни Аллоҳнинг ўзи
белгилаб қўйибди. «Ботил мокисун ъалайҳ» - ботил ўрнак бўла олмайди (ботил - бузуқ, беҳуда
демакдир). Ҳа, ботил ўрнак бўла олмайди. Ҳақ ўрнак бўла олади. Баъзи биродарларимиз
дейдилар:
-Тақсир, фалончи бундай қилади-ку, менам қилсам-чи?
-Тақсир, фалончи ҳожи тўйига ароқ қўйибди-ку, менам қўяверайинми?
Азиз биродарим, сиз бунинг ўрнига «Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай қилганлар, мен ҳам
шундай қилайин», деб айтинг ва шундай қилинг. Лекин шайтон қилган бўлса бу ишдан
қайтинг. Ёмон хулқ шайтонникидир, ундан қайтинг. Ёмон хулқ эгаси сизга ўрнак бўла олмайди.
Бир куни Расулуллоҳ (с.а.в.) даврадагилардан: «Қиёмат куни менга энг яқин бўлувчиларингиз
кимлигини айтиб берайми?»- деб сўраганларида саҳобалар жим туришди. Бу саволларини икки
ё уч марта қайтарганларидан кейин улар: «Ё Расулаллоҳ, айтиб беринг»,-дейишди. Расулуллоҳ
(с.а.в.): «Улар ахлоқда халққа ёқимлироқ бўлганлардир»,- деб марҳамат қилдилар.
Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) ахлоқи билан ахлоқланмаган бир одам тушида Расулуллоҳни
кўрибди. Ажабки, Аллоҳнинг расули унга ҳеч эътибор бермабдилар. Одамнинг бундан кўнгли
оғриб, сўрабди:
-Эй Аллоҳнинг расули, мендан хафамисиз?
-Йўқ,-дебдилар Расулуллоҳ (с.а.в.).
-У ҳолда нега менга қарамаяпсиз?
-Чунки мен сени танимайман,-дебдилар Сарвари олам (с.а.в.).
-Нега танимайсиз? Мен сизнинг бир умматингизман. Ҳолбуки, олимларнинг айтишларича, сиз ҳар бир умматингизни она ўз фарзандини таниганидан ҳам яхшироқ танир экансиз.
-Тўғри айтдинг,-дебдилар Пайғамбаримиз (с.а.в.),-лекин мен сенда менинг гўзал
ахлоқимдан бирон аломат кўрмаяпман. Ва сенинг менга ҳеч салот-у саломинг келмади. Менинг
умматимдан бирини танишим - унда ахлоқимнинг қай даражада борлигига боғлиқ.
У одам уйғонгач, эшитганларини ўйлабди ва шу ондаёқ Расулуллоҳ (с.а.в.) феъл-
атворларини ўз ҳаётига тадбиқ этишга киришибди. Бир муддат ўтгач, Аллоҳнинг расулини
(с.а.в.) тушида такроран кўрибди. Расулуллоҳ (с.а.в.) дарҳол:
-Энди сени танидим, сен учун шафоат қиламан!-дебдилар.
Бундай дейишларига сабаб, энди у одам Расулуллоҳни (с.а.в.) севар, ул муҳтарам зотнинг
гўзал ахлоқига мослашган эди.
Фикр қилайлик: биз ҳам шундаймизми? Агар бизларга ҳам (инша Аллоҳ!) Пайғамбаримизни
(с.а.в.) тушимизда кўриш бахти насиб этиб қолса Сарвари олам (с.а.в.) бизларни
танирмикинлар?
Абу Абдуллоҳ Жадалий айтдиларким: «Ойишадан (розийаллоҳу анҳо) Пайғамбарнинг,
алайҳиссалом, оилаларида хулқлари қандай эди?» - деб сўрадим. Онамиз айтдилар: «Хулқда
инсонларнинг энг гўзали эдилар. Фаҳш сўзларни сўзловчи ва фаҳш ишларни қилувчи эмас
эдилар, бозорларда бақириб юрувчи ҳам эмасдилар. Ёмонликка ёмонлик билан жавоб
қайтармас эдилар, аксинча, гуноҳидан ўтиб, кечирар эдилар».
Эй кўнгил, биз-чи? Биз бу масалаларда қандаймиз?
Абдуллоҳ ибн Амр (р.а.) айтадиларким: «Расулуллоҳ (с.а.в.) кўпинча: «Эй Раббим! Мен
сендан тан соғлиғини, нафснинг ёмон йўлларга бошлашдан сақланишни, Ўзингга ва
халқларингга ишончли бўлишни, яхши ахлоқли бўлиш ва тақдирга рози бўлишга муяссар
қилишингни сўрайман»,- деб дуо қилар эдилар».
Биз-чи? Биз дуоларимизда Раббимиздан ўзимиз ва яқинларимиз учун гўзал ахлоқ
тилаганмизми?
Усома ибн Шурайж айтдилар: «Аъробийлар Расулуллоҳдан (с.а.в.) сўрадилар: «Ё
Расулуллоҳ! Инсонларга берилган фазилатларнинг энг яхшиси нима?» Расулуллоҳ (с.а.в.)
жавоб бердилар: «Инсонларга берилган фазилатларнинг энг яхшиси ахлоқдир».
Мазкур ҳадиси шарифдан олингувчи маъно: ахлоқнинг энг яхши фазилат экани ва
Расулуллоҳнинг (с.а.в.) ана шу энг яхши фазилат эгаси эканликлари. Такрор ва такрор
демоқчимизки, яхши хулқни ўрганиш учун узоқлардан маъно изламайлик, Сарвари оламнинг
(с.а.в.) ҳаётларини ўрганиш биздаги яхши хулқларни тарбия этишга хизмат этади. Шунинг
баробаринда хулофои рошидин, улуғ саҳобалар, тобеин ва табаъа тобеинларнинг яхши
хулқлари ҳам биз учун ўрнакдир. Зотан, улар Пайғамбаримизнинг (с.а.в.) хулқларини ўзларига
сингдирган хайрли зотлардир. Шундай экан, ҳар биримиз кўнглимизга мурожаат қилиб
дейликки:
-Эй кўнгил! Назар сол, дунёдан неча-неча аждодлар яшаб ўтишди. Ҳозир улар қанилар?
Сен уларнинг номларини бизнинг замонларгача етказиб келган ишларни қилишга интил.
Ўшаларга амал қил. Шунда ташвишларинг арийди. Ўтмиш донолари ўлимлари арафасида
нималардан афсус-надоматлар чекишган бўлса, ўша ишлардан тийил!
Ер юзида бирор уммат, гуруҳ, жамоат йўқки, Аллоҳ у ерга бир хабарчи, бир огоҳлантирувчи
юбормаган бўлсин. (Масалан: Нуҳ алайҳиссалом, Лут алайҳиссалом...) Чунки инсон
фарзандининг насиҳатга, танбеҳга ҳамиша эҳтиёжи бордир. Расули акрамнинг (с.а.в.) иршод
фаолиятларини авлиёуллоҳлар, муршиди комиллар, уламои аъзам ва машойихи киромлар
давом эттириб келдилар. Зотан, Пайғамбаримиз (с.а.в.) марҳамат қилганлар: «Олимлар -
пайғамбарларнинг ворисларидир».
Суҳбатимиз давомида Пайғамбаримизнинг, алайҳиссалом, хулқларидан баҳраманд бўлиш
ҳақида яна кўп фикрлашамиз, инша Аллоҳ. Энди ҳар биримизнинг бошқаларга ва
бошқаларнинг ҳар биримизга бўлаётган ва бўладиган таъсиримиз ҳақида ҳам гаплашсак.
Аввало, бир ривоят:
Абдураҳим исмли бир йигитнинг гўзал отига Маҳмуд исмли йигит ишқибоз эди, «сотгин»,
деб кўп ялинарди, аммо Абдураҳим унинг илтимосларини рад этарди. Охири Маҳмуд отга макр-
хийла билан эга чиқишни ихтиёр қилди. Кекса ва хаста одам қиёфасига кириб Абдураҳимнинг
йўлини пойлади. Сўнг гўзал отга миниб ўтаётган йигит қаршисига чиқиб ялинди:
-Эй марҳаматли ўғлим, мен манзилимга етолмай қолдим, қарагин, эҳтимол яна озгина
юрсам жон таслим қиларман, менга раҳм қилиб, отингга мингаштириб ол. Ҳаққингга дуолар
қилай.
Абдураҳим унинг макрини англамай, отига миндирди. Маҳмуд эса отни чоптириб қочди. Сал
нари боргач, тўхтаб, манманлик билан деди:
-Эй нодон, сен мени танимадинг, мен - Маҳмудман! Отингни сот, деб қанча ялиндим,
сотмадинг. Ана энди отингдан умидингни уз!
Абдураҳим унинг гапини эшитиб, дебди:
-Майли, отни сенга бердим, лекин бу қилган ишингни бировга айта кўрма. Чунки бу
алдамчилигинг, хийла-найрангинг халқ орасида тарқалса, кўп кишилар сенинг ярамас йўлингга
кириб кетишлари мумкин. У вақтда биров-бировнинг ҳолига раҳм этмайди. Халқимиз орасида
шафқат, марҳамат, мурувват каби гўзал хислатлар йўқолади. Алдамчилик, муғомбирлик ва
инсофсизлик каби ярамас иллатлар авж олади. Ўтинаман, қилган ишингни ҳеч кимга айтма,
мен ҳам яширин тутаман.
Бу хитоб Маҳмудга таъсир қилиб, изига қайтибди, узр айтибди. Абдураҳим эса отни унга
сотишга рози бўлиб, ораларида дўстлик қарор топибди.
Қиссадан ҳисса: ҳар биримиз қандай ишни қилмайлик, кимгадир ўрнак бўлишимиз эҳтимоли
борлигини унутмаслигимиз керак. Ўтмиш жамиятда, динга қарши хуруж бошлаганида энг
биринчи зиёлиларни ишга солишган эди. Зиёлилар диндан чиқиб, ёмонлик намунаси билан
оммага ўрнак бўлишганди. Шу боис айниқса жамиятдаги таниқли одамлар ҳар бир гапларини
ўйлаб гапиришлари, ҳар бир қадамларини ўйлаб босишлари тақозо этилади. Агар кимса
залолат сари қадам ташладими, билсинким, фақат ўзи гуноҳлар олами сари кетмаяпти, қайси
бир оми ҳам унга эргашяптиким, унинг гуноҳи ҳам зиммасидадир.
Ахлоқ тарбияси - ўзимизни ярамас майл-ҳаваслардан сақлаш, таъбимиздаги олий
фикрларни тараққий эттириб, ҳаракатимизни тўғри бир нуқтага йўналтириш демакдир. Ахлоқ
тарбиясининг ғояси - инсонларнинг комил ва гўзал бўлишларини таъмин этишдир. Хулоса
қилиб айтсак: Тарбия - инсон табиатининг бутун қобилиятларини мунтазам, мутаносиб ва
келишган бир сувратда орттиради, инсонни хайрли мақсадига етказади. Тарбия - ҳақиқий ҳаёт
мактабида талабаларга илм беришдир. Тарбия - инсонларни фазилатли, жамиятга фойдали
қилиб етиштириш учун энг қисқа йўлдир. Тарбиянинг мақсади - инсонларнинг авлоддан
авлодга тараққий эттириб, инсониятнинг умумий юксалишига хизмат қилдиришдир.
Мазкур бобга шу тарзда якун ясайликда сўнг дуо қилайлик:
-Аллоҳ бизларни мусулмон ҳолда, мусулмон бир ўлкада, мусулмон ота-онадан улуғ бир
неъмат ичида дунёга келтирган. Бу неъматнинг қадрини, қийматини билишни, мукаммал, комил
мусулмон бўлишни, мусулмонларга, инсониятга, энг гўзал хизматлар қилишни барчаларимизга
насиб этсин. Башариятга энг фойдали инсонлардан бўлишни ҳам насиб айласин. Раббимиз
ҳузурига вазифасини бажарган, Унинг севгисига, лутфига, жаннатига, жамолига мушарраф
бўлган бир қул ўлароқ бормоқликни насиб айласин. Тарбия бергувчи - тарбиячилардан ҳам,
тарбияни қабул этиб, унга амал қилгувчилардан ҳам Аллоҳ рози бўлсин! Омин, йа Раб ал-
оламийн!