Tabiiy fanlarni o'qitishda 5E modelidan foydalanish metodikasi
5E modeli – tabiiy fanlarni o‘qitishda ta’limning konstruktiv va interfaol metodlarini qo‘llash uchun mo‘ljallangan metodik modeldir. Ushbu model talabalarning bilim olish jarayonida faol ishtirokini ta’minlashga va chuqur tushunishni rivojlantirishga qaratilgan. 5E modeli quyidagi bosqichlardan iborat: Engage (Jalb qilish), Explore (Tadqiq qilish), Explain (Tushuntirish), Elaborate (Mustahkamlash) va Evaluate (Baholash).
Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning e’tiborini mavzuga jalb qiladi va ularni faol ishtirokga undaydi. Bu jarayon:
· Savollar, qiziqarli faktlar yoki hodisalar bilan boshlanishi mumkin;
· O‘quvchilar oldingi bilimlarini eslab, yangi mavzu bilan bog‘laydi;
· Qiziqish va motivatsiya uyg‘otadi.
Masalan: Fizika darsida "Mexanik energiya" mavzusini o‘rganishdan oldin oddiy savol: "Nega ba’zi toshlar tepalikdan pastga qarab tezlashib tushadi?"
O‘quvchilar mustaqil yoki guruhda tadqiqot olib borishadi. Bu bosqichda o‘qituvchi kuzatuvchi rolini bajaradi.
· Tabiiy hodisalarni kuzatish;
· Amaliy tajribalarni o‘tkazish;
· Savollarga javob izlash va g‘oyalar ishlab chiqish.
Masalan: Kimyo darsida o‘quvchilar turli xil eritmalarni birlashtirib reaksiya natijalarini kuzatishlari mumkin.
O‘quvchilar o‘z kuzatuvlari va tajribalarini tahlil qilib, o‘rganilganlarni tushuntiradilar.
· O‘qituvchi nazariyani tushuntiradi va o‘quvchilarning tushunchalarini kengaytiradi;
· O‘quvchilar tomonidan ishlab chiqilgan savollarga javob beradi;
· Mavzuning asosiy tamoyillarini ochib beradi.
Masalan: Biologiya darsida o‘quvchilar o‘z kuzatishlariga asoslanib, fotosintez jarayoni qanday sodir bo‘lishini izohlaydilar.
O‘quvchilar yangi o‘rganilgan bilimlarni qo‘llash orqali chuqurlashtiradilar. Bu bosqichda:
· O‘rganilgan bilimlarni turli masalalarga qo‘llash;
· Yangi holatlar bo‘yicha muammolarni hal qilish;
· Kengroq kontekstda foydalanish.
Masalan: Geografiya darsida o‘quvchilar iqlim o‘zgarishi bo‘yicha grafiklarni tahlil qilishlari va o‘z xulosalarini ishlab chiqishlari mumkin.
O‘qituvchi o‘quvchilarning bilim darajasini baholaydi.
· Testlar, savollar yoki yozma ishlanmalar orqali;
· Talabalarning yangi bilimlarni qanday qo‘llayotganini tahlil qiladi;
· Fikr-mulohaza berish orqali bilimlarni mustahkamlaydi.
Masalan: O‘quvchilarga mavzu bo‘yicha savollar yoki amaliy topshiriqlar beriladi.
5E modelidan foydalanishning afzalliklari:
1. O‘quvchilarning bilim olish jarayonida faol ishtirokini ta'minlaydi;
2. Mustaqil fikrlash va tadqiqotchilik qobiliyatlarini rivojlantiradi;
3. Ilmiy yondashuvga asoslangan ta’lim jarayonini tashkil etadi;
4. Bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatini beradi.
Ushbu metodikaning muvaffaqiyatli qo‘llanishi o‘qituvchining mavzuni rejalashtirish va har bir bosqichni sinchkovlik bilan ishlab chiqishiga bog‘liq.
Namunaviy dars rejalarini
5E modeliga asoslangan namunaviy dars rejalarini yaratish, o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash va bilimlarni chuqur o‘zlashtirishga yordam beradi. Quyida, turli fanlardan namunaviy dars rejalarini keltiraman:
1. Fizika darsi: Mexanik energiya
Mavzu: Mexanik energiya, uning turlari va saqlanish qonuni
· O‘quvchilarga savol beriladi: "Bir narsa yuqoriga tashlanganda, u yerga tushganda nima bo‘ladi?"
· O‘quvchilarni qiziqtiradigan eksperiment: birinchi toshni yuqoriga tashlash va uning harakatini kuzatish.
· Darsga tayyorlov: mexanik energiya tushunchasiga kirish.
· O‘quvchilar guruhlar bo‘lib, turli balandliklardan toshlarni tushirish eksperimenti o‘tkazadilar.
· Har bir guruh energiya o‘zgarishlarini (potensial va kinetik energiyani) kuzatadi.
· Maqsad: mexanik energiyaning saqlanishi va uning turlari haqida tushuncha hosil qilish.
· O‘qituvchi mexanik energiyaning turlari (potensial va kinetik) va saqlanish qonunini tushuntiradi.
· Eksperiment natijalari asosida mexanik energiyaning saqlanishini ta’kidlash.
· O‘quvchilarga yangi tushunchalarni amaliy misollar bilan tushuntirish.
· O‘quvchilarga mexanik energiyaning saqlanish qonunini turli vaziyatlarda (masalan, avtomobil harakati, turli sport turlari) qo‘llash vazifalari beriladi.
· Masalan, masofani va tezlikni hisoblash orqali energiya o‘zgarishini aniqlash.
· O‘quvchilarga test va savollar beriladi: "Mexanik energiya qanday saqlanadi?"
· Tajriba natijalari va bilimlarni amaliyotda qo‘llashni baholash.
· O‘quvchilarni guruhlarga ajratib, o‘zlarini baholashlari so‘raladi.
2. Kimyo darsi: Kislotalar va ishqorlar
Mavzu: Kislotalar, ishqorlar va ularning o‘zaro ta’siri
· O‘quvchilarga kislotalar va ishqorlar haqida tasavvur qilishga yordam beruvchi savol beriladi: "Nima uchun limon sharbati tishlarni og‘ritadi?"
· Kislotalar va ishqorlar asosida qanday reaktsiyalar sodir bo‘lishi mumkinligi haqida so‘rash.
· O‘quvchilar kislotalar va ishqorlarning tajriba orqali ta’sirini o‘rganadilar (masalan, kislotalar va ishqorlar bilan reaktsiya qiluvchi moddalarni qo‘shish).
· Har bir guruh o‘z tajribalarini va kuzatuvlarini yozib boradi.
· O‘qituvchi kislotalar va ishqorlarning xususiyatlarini, pH darajasini tushuntiradi.
· Reaktsiyalarni kimyoviy tenglamalar bilan izohlash.
· O‘quvchilarga kislotalar va ishqorlarning amaliyotdagi qo‘llanilishi haqida misollar keltiriladi (masalan, oziq-ovqat sanoatida, tibbiyotda).
· Kislotalar va ishqorlar bilan bog‘liq turli amaliy vazifalar yechiladi.
· Test, yozma ish yoki guruh baholashini o‘tkazish.
· O‘quvchilarni kimyoviy reaktsiyalar va kislotalar, ishqorlarning xususiyatlarini tahlil qilishda baholash.
3. Biologiya darsi: Fotosintez
Mavzu: Fotosintez jarayoni va uning o‘simliklar hayotidagi ahamiyati
· O‘quvchilarga "O‘simliklar qanday oziq-ovqat olishadi?" degan savol beriladi.
· O‘simlikning yashil rangini va ular qanday oziqlanishini tushunishga yordam beradigan qiziqarli faktlar bilan boshlash.
· O‘quvchilar o‘simliklarning o‘sishi va fotosintez jarayonini kuzatadigan tajriba o‘tkazadilar.
· O‘simlikni yorug‘likdan olib, uning fotosintezini kuzatish, karbon dioksidni kamaytirish yoki orttirish eksperimentlari.
· O‘qituvchi fotosintez jarayonini (yashil xlorofill yordamida) va uning o‘simliklar hayotidagi ahamiyatini tushuntiradi.
· Kimyoviy tenglamalarni keltirib, uglevodlar va kislorod ishlab chiqarilishining mexanizmlarini izohlash.
· O‘quvchilar fotosintez jarayonini o‘zingizning kundalik hayotingizda ko‘rgan misollar bilan mustahkamlashadi (masalan, o‘simliklar va ekologik tizimlar).
· Fotosintezga ta’sir qiluvchi omillar (yorug‘lik, harorat, suv va h.k.) haqida muzokara.
· O‘quvchilarni fotosintez jarayonining barcha bosqichlarini tasvirlashga chaqirish.
· Test yoki amaliyot yordamida fotosintez jarayoniga oid bilimlarni baholash.
Bu namunaviy dars rejalarida 5E modelining har bir bosqichi faol o‘qish va tajriba o‘tkazish, ilmiy yondashuvni mustahkamlashga yordam beradi. Har bir bosqich o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va yangi bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rgatadi.