Vestfaliya Xalqaro Munosabatlar Tizimi
Vestfaliya xalqaro munosabatlar tizimi - 1648 yilda yakunlangan O'ttiz yillik urush natijalarini jamlagan kelishuv sifatida Vestfaliya tinchligi asosida Yevropada yaratilgan xalqaro munosabatlar tizimi.Vestfaliya xalqaro munosabatlar tizimi Vestfaliya tinchlik shartnomasiga asoslanadi. Vestfaliya tinchligi 1648-yil 15-may va 24-oktabrda mos ravishda imzolangan ikkita tinchlik shartnomasini anglatadi - Myunster va Osnabryuk shaharlarida imzolangan shartnomalarni. Ular Muqaddas Rim imperiyasidagi o‘ttiz yillik urushni tugatib, xalqaro munosabatlarning yangi tizimini o‘rnatdilar. Vestfaliya tinchligi birinchi zamonaviy diplomatik kongress (yig'ilish) natijasi edi. Vestfaliya tinchlik shartnomasi Yevropada davlat suvereniteti kontseptsiyasiga asoslangan yangi tartibning asosini yaratdi. Shuningdek Vestfaliya tinchlik shartnomasi ba’zi olimlarni e’tirof etishicha 1789-yilga qadar imzolangan barcha tinchlik shartnomalariga asos bo’ldi desa,ba’zilar 1815-yil Vena Kongressigacha bo’lgan davrgacha deb aytishadi.Mening fikrimcha bu sgartnoma 2-toifa e’tirof etganidek 1815-yil Vena Kongressigacha barcha tinchlik shartnomalari va boshqa xalqaro-huquqiy hujjatlar uchun asos bo’lib xizmat qilgan.
Vestfal xalqaro munosabatlar tizimining asosiy tamoyillari:
- milliy manfaatlarning ustuvorligi;
- kuchlar muvozanati printsipi;
- milliy davlatlarning ustuvorligi;
- davlat suverenitetini ta'minlash:
- davlatlarning o'z ishlariga aralashmaslikni talab qilish huquqi;
- davlatlar huquqlari tengligi;
- tuzilgan shartnomalarni bajarish majburiyati;
– xalqaro huquqni tan olish va xalqaro miqyosda diplomatiyadan foydalanish
Shuningdek Vestfaliya tinchlik shartnomasi xalqaro huquq qoidalarini yaratilishida muhim rol o’ynadi vauning asosiy tamoyillarini yaratdi. Uning asosida birinchi marta davlatlarni xalqaro huquqiy tan olishning deklarativ nazariyasi shakllandi, unga ko'ra, uning xalqaro huquqiy sub'ektining paydo bo'lishi uchun yangi davlatni e'lon qilish faktining o'zi kifoya qiladi. Ushbu tamoyilga asoslanib, Shveytsariya va Niderlandiyaning mustaqilligi tan olindi. Siyosiy tuzumi va e’tiqodidan qat’i nazar, Yevropa davlatlarining tengligi e’lon qilindi. Boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan mamlakatlarga, avvallari ularga ikkinchi darajali davlat sub'ektlari sifatida munosabatda bo'lganidan farqli o'laroq, boshqa davlatlar bilan teng munosabatda bo'lish boshlandi. Vestfaliya shartnomasi doirasida birinchi marta “hudud va ustunlik huquqi” sifatida davlat suvereniteti tushunchasi shakllandi. “Milliy davlatlarning suvereniteti” tamoyilining tan olinishi davlatlar uchun xalqaro huquqning asosiy subyektlari rolini ta’minladi. Ushbu tamoyillarni ishlab chiqishda Gollandiyalik yurist va faylasuf Gugo Grosiyaning ijodiy merosi asos bo’ldi. Shuning uchun ham bu insonni Xalqaro huquq otasi deb ham atashadi.
Bugungi kunda Vestfaliya xalqaro munosabatlar tizimining paydo bo'lishi va uning keyingi evolyutsiyasi bo'yicha turli nuqtai nazarlar mavjud. Ba'zilar Vestfal tamoyillarini davlatlar o'rtasidagi munosabatlar standarti sifatida ko'rishda davom etsalar, boshqalari globallashuv davlatlar suverenitetining yemirilishiga va shu bilan birga Vestfal tamoyillariga asoslangan xalqaro munosabatlarning inqiroziga olib keldi, deb ta'kidlaydilar. boshqalar bilan almashtirilishi kerak. Shu munosabat bilan ingliz tilidagi adabiyotlarda hatto Westfailure maxsus murakkab atamasi paydo bo'ldi, bu Vestfaliya kelishuvlarining muvaffaqiyatsizligini anglatadi [Strange 1999: 345-354].
Vestfaliya tizimining eng katta muvaffaqiyatsizligi sifatida davlat suverentligiga tushunchasi yotadi. Chunki aynan davlat suverentliligi atamasi Vestfaliya shartnomasi imzolangan davrdan buyon eng ko’p buzilgan tamoyil hisoblanadi, afsuski bu jarayon hozir ham davom etib kelmoqda. Masalan AQSH va uning Ittifoqchi qo’shinlarining 2003-yil Iroqqa va 2011-yil Liviyaga bostirib kirishi,yoki hozir kuzatilayotgan Rossiya qo’shinlarining Ukrainaga bostirib kirganini misol tariqasida ko’rishimiz mumkin. Ya’ni kuchli davlatlarning qo’lida yetarli asosi bo’lmasdan bir davlat suverentliligini buzishi oddiy hol bo’lib qolmoqda. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun ko’plab mashhur siyosatchi va olimlarning fikrlari bor. Bu olimlarning aksariyat qismi BMT tashkilotini isloh qilish kerak deb hisoblaydi va men ham bu fikrga qo’shilaman,chunki aynan BMT tashkiloti 2-Jahon urushidan so’ng mustaqil davlatlarni birlashtirgan,masshtabi jihatidan global,xususiyati jihatidan siyosiy tashkilot hisoblanadi va bu unga juda ko’p huquqlarni taqdim etadi.
Strange S. The Westfailure System // Review of International Studies. 1999. No. 25(3).Pp. 345–354.
Ю. Н. Саямов. Вестфальский мир и его принципы вчера и сегодня
https://cyberleninka.ru/article/n/vestfalskiy-mir-i-ego-printsipy-vchera-i-segodnya.