Quyidagi savollar Linux operatsion tizimi, uning komponentlari, buyruqlar, foydalanuvchi boshqaruvi, xizmatlar, xavfsizlik va troubleshooting kabi Linux server bo‘yicha nazariy suhbatga tayyorgarlik ko‘rish uchun tuzilgan.

1️⃣ Linux Operatsion Tizimi Asoslari

📌 Linux operatsion tizimi qanday komponentlardan iborat?

🔹 Linux OS yadro (kernel), shell va tizim dasturlaridan iborat.

✅ Kernel – Asosiy qism, apparat resurslarini boshqaradi.
✅ Shell – Foydalanuvchilar va tizim o‘rtasida buyruqlar orqali muloqot qilish.
✅ File System – Ma’lumotlarni saqlash va boshqarish tizimi.
✅ Init System – Xizmatlarni (services) ishga tushiruvchi dastur (Systemd, SysVinit).

2️⃣ Linuxning asosiy buyruqlari

3️⃣ Linux Fayl Tizimi Tuzilishi

📌 Linux fayl tizimi qanday tuzilgan?

Linux’ning barcha fayllari va kataloglari bitta ildiz katalog (/) ichida joylashgan.

4️⃣ Foydalanuvchi va Guruh Boshqaruvi

📌 Linuxda foydalanuvchilar qanday boshqariladi?

🔹 Linux’da foydalanuvchilar va guruhlar /etc/passwd, /etc/group fayllarida saqlanadi.

Asosiy buyruqlar:
✅ Yangi foydalanuvchi yaratish:

bashКопироватьРедактироватьuseradd yangiuser
passwd yangiuser

✅ Foydalanuvchini guruhga qo‘shish:

bashКопироватьРедактироватьusermod -aG sudo yangiuser

✅ Foydalanuvchini o‘chirish:

bashКопироватьРедактироватьuserdel -r yangiuser

📌 Linuxda ruxsatlar qanday ishlaydi?

Linux fayl ruxsatlari uch guruhga bo‘linadi:
✅ Egasining ruxsatlari (Owner)
✅ Guruhning ruxsatlari (Group)
✅ Boshqalar ruxsatlari (Others)

Buyruqlar:
✅ Ruxsatlarni o‘zgartirish (chmod):

bashКопироватьРедактироватьchmod 755 fayl.txt

✅ Egasini o‘zgartirish (chown):

bashКопироватьРедактироватьchown user:group fayl.txt

✅ Faylning ruxsatlarini tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьls -l fayl.txt

5️⃣ Xizmatlar va jarayonlar boshqaruvi

📌 Linuxda xizmatlar qanday boshqariladi?

🔹 Systemd xizmatlari /etc/systemd/system/ ichida joylashgan va systemctl orqali boshqariladi.

✅ Xizmatni ishga tushirish:

bashКопироватьРедактироватьsystemctl start apache2

✅ Xizmatni to‘xtatish:

bashКопироватьРедактироватьsystemctl stop apache2

✅ Xizmatni avtomatik yuklashga qo‘shish:

bashКопироватьРедактироватьsystemctl enable apache2

✅ Xizmat holatini tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьsystemctl status apache2

6️⃣ Tarmoq sozlamalari va troubleshooting

📌 Linuxda tarmoq interfeyslarini qanday boshqarish mumkin?

✅ IP manzilni tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьip a

✅ Internet aloqasini tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьping 8.8.8.8

✅ DNS serverni tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьnslookup google.com

✅ Tarmoq interfeysini qayta ishga tushirish:

bashКопироватьРедактироватьsystemctl restart networking

7️⃣ Disk va Foydalanuvchi Resurslarini Tekshirish

📌 Disk bo‘sh joyini tekshirish

✅ Diskning umumiy hajmini ko‘rish:

bashКопироватьРедактироватьdf -h

✅ Katalogning hajmini tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьdu -sh /home/

📌 Swap xotirasini tekshirish

✅ Swap hajmini ko‘rish:

bashКопироватьРедактироватьfree -m

✅ Swap fayl yaratish:

bashКопироватьРедактироватьfallocate -l 2G /swapfile
chmod 600 /swapfile
mkswap /swapfile
swapon /swapfile
echo '/swapfile none swap sw 0 0' >> /etc/fstab

8️⃣ Xavfsizlik va loglarni tekshirish

📌 Linux xavfsizlik mexanizmlari qanday?

🔹 Firewall (iptables, ufw, firewalld) – Trafikni nazorat qilish.
🔹 SELinux yoki AppArmor – Ilovalarni himoya qilish.
🔹 SSH xavfsizligi – Parolsiz autentifikatsiya va key-fayllardan foydalanish.
🔹 Fail2Ban – Noqonuniy login urinishlarini bloklash.

✅ Firewall qoidalarini tekshirish (ufw):

bashКопироватьРедактироватьufw status

✅ SSH ulanishlarni tekshirish:

bashКопироватьРедактироватьcat /var/log/auth.log | grep "sshd"

✅ Xavfsizlik yangilanishlarini o‘rnatish:

bashКопироватьРедактироватьapt update && apt upgrade -y

9️⃣ Troubleshooting va muammolarni bartaraf etish

Linux serverlarining turlari ularning vazifalariga qarab ajratiladi:

Eng mashhur Linux server distributivlari

Linux Server Turlari va Ularning Vazifalari

Linux serverlari turli sohalarda ishlatiladi va ularning turlari funksiyalariga, xizmatlariga va foydalanish maqsadiga qarab farqlanadi. Quyida asosiy Linux server turlari, ularning vazifalari va ishlatiladigan dasturlar haqida batafsil ma’lumot berilgan.

1️⃣ Veb-server (Web Server) 🌐

📌 Veb-server nima va uning vazifasi?

🔹 Veb-server – HTTP va HTTPS protokollari orqali veb-sahifalarni foydalanuvchilarga taqdim etuvchi server.
🔹 Veb-server statik (HTML, CSS, JavaScript) va dinamik (PHP, Python, Node.js) sahifalarni ko‘rsatishi mumkin.

📌 Mashhur veb-server dasturlari:

✅ Misol: Apache o‘rnatish va ishga tushirish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt update && apt install apache2 -y
systemctl enable --now apache2

✅ Misol: Nginx o‘rnatish va ishga tushirish

bashКопироватьРедактироватьapt install nginx -y
systemctl enable --now nginx

2️⃣ Ma’lumotlar Bazasi Serveri (Database Server) 💾

📌 Ma’lumotlar bazasi serverining vazifasi?

🔹 Ma’lumotlar bazasi serveri – fayllar va ma’lumotlarni boshqarish, saqlash va ularga tezkor kirishni ta’minlash uchun ishlatiladi.

📌 Eng mashhur ma’lumotlar bazasi tizimlari:

✅ Misol: MariaDB o‘rnatish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt install mariadb-server -y
systemctl enable --now mariadb

✅ Misol: PostgreSQL o‘rnatish

bashКопироватьРедактироватьapt install postgresql -y
systemctl enable --now postgresql

3️⃣ Fayl Serveri (File Server) 📁

📌 Fayl serverining vazifasi?

🔹 Fayl serveri – ma’lumotlarni saqlash va tarmoq orqali boshqa qurilmalarga ulashish uchun ishlatiladi.

📌 Eng mashhur fayl serverlari:

4️⃣ DNS Server (Domain Name System Server) 🌍

📌 DNS serverining vazifasi?

🔹 DNS server – domen nomlarini IP-manzillarga bog‘lash va domen so‘rovlarini boshqarish.
🔹 Internetda barcha domen nomlari IP manzillarga o‘giriladi va bu jarayon DNS orqali amalga oshiriladi.

📌 Eng mashhur DNS server dasturlari:

✅ Misol: BIND DNS server o‘rnatish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt install bind9 -y
systemctl enable --now bind9

5️⃣ VPN Server (Virtual Private Network Server) 🔒

📌 VPN serverining vazifasi?

🔹 VPN server – foydalanuvchilarga xavfsiz va shifrlangan tarmoq ulanishini ta’minlaydi.
🔹 VPN yordamida internet ulanishni shifrlash va masofaviy tarmoqqa xavfsiz ulanish mumkin.

📌 Eng mashhur VPN serverlari:

✅ Misol: OpenVPN server o‘rnatish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt install openvpn -y
systemctl enable --now openvpn

✅ Misol: WireGuard VPN o‘rnatish

bashКопироватьРедактироватьapt install wireguard -y

6️⃣ Elektron Pochta Serveri (Mail Server) 📧

📌 Mail serverining vazifasi?

🔹 Pochta serveri – foydalanuvchilarga elektron pochta jo‘natish va qabul qilish imkonini beradi.

📌 Eng mashhur pochta serverlari:

✅ Misol: Postfix mail server o‘rnatish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt install postfix -y
systemctl enable --now postfix

7️⃣ Virtualizatsiya Serveri 🖥️

📌 Virtualizatsiya serverining vazifasi?

🔹 Virtualizatsiya serveri – bir nechta virtual mashinalarni bir jismoniy serverda ishlatish imkonini beradi.

📌 Eng mashhur virtualizatsiya tizimlari:

✅ Misol: KVM va QEMU o‘rnatish (Debian/Ubuntu)

bashКопироватьРедактироватьapt install qemu-kvm libvirt-daemon-system virt-manager -y

Xulosa

✅ Linux serverlari turli sohalarda ishlatiladi – veb-server, ma’lumotlar bazasi, VPN, DNS, fayl server va boshqalar.
✅ Har bir xizmat uchun maxsus dasturlar mavjud – Apache/Nginx, MySQL/PostgreSQL, OpenVPN, Samba, BIND va boshqalar.
✅ Serverlarni boshqarish va optimallashtirish muhim – xavfsizlik, monitoring va avtomatlashtirishga e’tibor berish kerak.