ფულის მოკლე ისტორია უძველესი დროიდან დღემდე
სამი პისტოლი, ხუთი ესკუდო, ბიტკოინი
მეტად რთული წარმოსადგენია თანამედროვე საზოგადოების არსებობა ფულის გარეშე, რომელიც საქონლისა და მომსახურების ღირებულების უნივერსალური საზომია მათი უსასრულო მრავალფეროვნებით. ეს არის საერთო მნიშვნელი, რომელიც ადარებს ფინჯანი ყავის და ინგლისურის გაკვეთილის, კოსმოსური რაკეტის და უძველესი ამფორის, მატარებლით მგზავრობისა და ბებიასთან ზარის ღირებულებას. შესაძლოა ზოგისთვის ფული მართლაც ბოროტების ფესვია, მაგრამ არსებითად იგი მხოლოდ უნივერსალური საქონელია, რომლის ერთეულებში შეიძლება ჩაითვალოს სხვადასხვა მატერიალური და არამატერიალური სარგებელი.
თუმცა, რა თქმა უნდა, ეს ყოველთვის ასე არ იყო.
ერთი ერთში
კაცობრიობის გარიჟრაჟზე ხალხს ფული არ სჭირდებოდა, მაგრამ პირველი ორგანიზებული საზოგადოებების ჩამოყალიბებასთან ერთად სოფლის მეურნეობისა და ხელოსნობის განვითარებით ადამიანებს გაუჩნდათ მათ მიერ წარმოებული ნივთების ერთმანეთში გაცვლის საჭიროება.
მინდვრის დასამუშავებლად გლეხს სჭირდებოდა ხელსაწყოები, რომლებსაც ამზადებდა მჭედელი. ტომს რა თქმა უნდა საჭმელი სჭირდებოდა და ეს არის ის, რასაც გლეხი აწარმოებდა. ორივეს სჭირდებოდა ჭურჭელი, რომელიც დამზადებულია მეთუნეის მიერ, ასევე ტანსაცმელი, რომელიც მხოლოდ მქსოველის მიერ იქმნებოდა.
თავდაპირველად უძველესი ეკონომიკა ფუნქციონირებდა საქონლის პირდაპირი ბარტერული გაცვლის საფუძველზე, რაც საკმაოდ მოუხერხებელი იყო, რადგანაც ეკონომიკური საქმიანობის თითოეულ მონაწილეს უნდა მოეძებნა გამყიდველი, რომელიც მზად იქნებოდა მისთვის საქონლის გასაცვლელად. თუმცა დროთა განმავლობაში ხალხმა შეამჩნია, რომ ზოგიერთი ნივთის გაყიდვა ბევრად უფრო ადვილია, ვიდრე სხვებისა. თითქმის ყველას სჭირდებოდა მარცვლეული, როგორც კალორიების წყარო, საიმედო და ადვილად შესანახი. ჩრდილოეთ რაიონებში თითქმის ყველას სჭირდებოდა კარგად შენახული თბილი ბეწვი.
სწორედ ეს პოპულარული პროდუქტები იქცა პირველი სასაქონლო ფულად: მათი გაყიდვა ყოველთვის მარტივად იყო შესაძლებელი. მეჭურჭლეს შეეძლო უშიშრად მიეღო მარცვლეული ქოთნებით გადახდა მაშინაც კი, როდესაც ამისი პირადი საჭიროება არ გააჩნდა, რადგანაც მან ზუსტად იცოდა, რომ არ გაუჭირდებოდა მისი გაცვლა საკუთარი საჭიროებისამებრ. დღემდე მრავალი მსოფლიო ვალუტის დასახელება ითარგმნება როგორც მყარი ნივთიერების უძველესი წონის ზომა, რაც ბევრზე მეტყველებს.
აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე ადამიანიც კი გარკვეულ პირობებში უბრუნდება სასაქონლო ფულის გამოყენებას. როგორც კი არსებული ცხოვრების წესი შეირყევა, ყველაზე სანდო ვალუტაა არა დოლარი და ევრო, არამედ ჩაი, მარილი და შაქარი.
უძველეს დროში უაღრესად მოსახერხებელი საქონელი აღმოჩნდა სხვადასხვა ლითონები, რომელთა ჯოხებით დამუშავება ბევრად უფრო ადვილი იყო, ვიდრე მარცვლეულის ტომრების და პირუტყვის ნახირისა. ჩვეულებრივი მონეტების გამოჩენამდე მხოლოდ ერთი ნაბიჯი რჩებოდა - მიმოქცევაში არსებული ფულადი ერთეულების (ლითონის მასა და სისუფთავე) ერთგვაროვნების უზრუნველყოფა. ასე გაჩნდა მონეტების ჭრის იდეა.
ფულის მოჭრის დასაწყისი
როცა ფულზე ვსაუბრობთ პირველ რიგში ვაჭრობას ვგულისხმობთ. ამასთან ფულის ისტორიაში თანაბრად მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა იმან, რომ სახელმწიფოს ესაჭიროებოდა სავალდებულო გადასახადების შეგროვება და ამ შემთხვევისათვის მონეტები უკიდურესად მოსახერხებელი აღმოჩნდა.
ჩვენეული გაგებით პირველი მონეტები მოიჭრა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე VII საუკუნეში ლიდიის შტატში, რომელიც მდებარეობს თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე. თავდაპირველად ლიდიის მონეტები იჭრებოდა ელექტრისაგან (ოქროს და ვერცხლის ბუნებრივი შენადნობი), შემდეგ კი ცალცალკე გამოჩნდა ვერცხლისა და ოქროს მონეტების ნიმუშები. ლიდიის მეფე კროისოსმა პირველმა დაადგინა ძვირფასი ლითონის სისუფთავის სტანდარტი თავის მონეტაში და მისი ავთენტურობა სამეფო ბეჭდით დაამოწმა. ლიდიის სტატერები სწრაფად გავრცელდა ხმელთაშუა ზღვაში და კაცობრიობამაც ფულის ეპოქაში შეაბიჯა.
აღსანიშნავია, რომ პირველი მონეტები თავდაპირველად ოქროსი იყო, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისინი სულაც არ იყო „იაფი“. ეს არის კიდევ ერთი არგუმენტი იმის სასარგებლოდ, რომ ასეთი მონეტის იდეა მისით ბაზარში თევზის ყიდვა კი არა, არამედ გადასახადის გადახდა იყო (მთელი წლის განმავლობაში ერთხელ). თუმცა, ცივილიზაცია საკმაოდ სწრაფად მივიდა იმ აზრამდე, რომ მცირე ფულიც საჭირო იყო. მაგალითად ზემოხსენებულ სტატერებთან ერთად ანტიკურ სამყაროში ბრუნავდა 1/2 სტატერის, 1/4 სტატერის და შემდეგ 1/24-მდე სტატერის მონეტები. ეს მონეტები ძველ ბერძნულ სამყაროში სავაჭროდ უკვე შესანიშნავი იყო.
წონა გრამებში
ძვირფასი ლითონები სხვადასხვა მიზეზის გამო იქცა ფულის მასალად. ჯერ ერთი, ნედლეული იშვიათი იყო, რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფოებისთვის უფრო ადვილი იყო მონეტების წარმოების სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი სფეროს კონტროლი. მეორეც, ოქროს ან ვერცხლის მონეტის გადადნობა და მათი დანიშნულებისამებრ გამოყენება ყოველთვის შეიძლებოდა. მესამე, მონეტის წონადობით (და ლითონის სისუფთავის გამოსწორებით) შესაძლებელი იყო მისი სავარაუდო ღირებულების დადგენა, მაშინაც კი, თუ მისი არსებობაც კი მანამდე უცნობი იყო. ცოტას შეუძლია ადვილად გადააქციოს 100 ბირმული კიატი ან ინდური რუპია აშშ დოლარად, მაგრამ არავის გაუჭირდება 5 გრამი ოქრო 10 გრამისაგან გაარჩიოს.
ამავდროულად როგორც ანტიკურ ხანაში, ისე შუა საუკუნეებში მიმოქცევაში მეტად განსხვავებული და სხვადასხვა ხარისხის მონეტებს შევხვდებოდით. მრავალი წლის განმავლობაში საიმედოობის ერთ-ერთი ნიმუში (ლითონის წონისა და სისუფთავის თვალსაზრისით) იყო ბიზანტიური სოლიდუსი, ასევე ცნობილი როგორც ნომიზმი და ბიზანტი, რომელიც მოჭრილი იყო ჩვენი წელთაღრიცხვით III საუკუნიდან. რამოდენიმე საუკუნის განმავლობაში ეს მონეტა სამაგალითოდ ზუსტი იყო მასში შემავალი ძვირფასი ლითონის რაოდენობით. მისი საპირისპირო მაგალითია რომაული დინარი და აურეუსი, საიდანაც ვერცხლი და ოქრო თანდათანობით გაქრა იმავე III საუკუნეში.
იმ ფაქტმა, რომ დიდი ფულადი ერთეულები იყოფოდა არც თუ ისე გარკვეულ მცირე რაოდენობებად, ასევე ხელს უწყობდა ფულად დაბნეულობას ანტიკურ და შუა საუკუნეებში. აქ მოცემულია რამდენიმე მაგალითი სხვადასხვა ქვეყნიდან:
ძველი საბერძნეთი: 1 მაღარო = 50 სტატერი = 100 დრაქმა = 600 ობოლი.
შუა საუკუნეების საფრანგეთი: 1 ლივრი = 20 სურა = 240 დენიე.
შუა საუკუნეების ინგლისი: 1 ფუნტი = 20 შილინგი = 240 პენი.
ამას დაუმატეთ არსებული ზარაფხანების სიმრავლე, ვერცხლის მონეტების კურსის მუდმივი ცვალებადობა ოქროს მონეტებთან, მონეტების დაზიანება ძვირფასი ლითონების ნაკლებობის გამო, ჰერცოგებისა და მეფეების სიყვარული ფულის დიზაინის ცვლილებებისადმი და მიხვდებით, თუ როგორი ღირსშესანიშნავი მეხსიერება სჭირდებოდა შუა საუკუნეების ვაჭარს და არა მხოლოდ მას. სამი მუშკეტერის ერთ-ერთ ეპიზოდში დიუმას გმირები გამოთვლიან თუ რამდენი ფული აქვთ ხელთ და იღებენ შემდეგს: 30 ECU + 10 პისტოლი + 25 პისტოლი = 475 ლივრი.
აღსანიშნავია, რომ პირველი ევროპული სახელმწიფო რომელიც გადავიდა ფულადი ანგარიშის ათობით პრინციპზე იყო რუსეთი. პეტრე I-ის ძალისხმევით, მე-18 საუკუნის დასაწყისიდან ქვეყანა გადავიდა დღევანდელ პრინციპზე 1 რუბლი = 100 კაპიკი. საუკუნის ბოლოს მსგავსი რეფორმები აშშ-მ და საფრანგეთმა გაატარეს, რასაც მიბაძეს სხვა სახელმწიფოებმაც. ინოვაციას ყველაზე აქტიურად ეწინააღმდეგებოდა დიდი ბრიტანეთი, სადაც სისტემა 1 = 20 = 240 არსებობდა 1971 წლამდე.
ქაღალდი ყველაფერს გაუძლებს
ითვლება, რომ პირველი ქაღალდის ფული გამოჩნდა ჩინეთში მე-8-მე-9 საუკუნეებში, როდესაც ევროპაში ეგრეთ წოდებული ბნელი საუკუნეები სუფევდა. შედეგად ევროპული ქვეყნები ბანკნოტების იდეამდე მივიდნენ საკუთარი გზით, რომელიც წარმოდგენილია სიტყვა "ბანკნოტით". იგი სიტყვასიტყვით ითარგმნება, როგორც საბანკო ჩანაწერი.
ევროპაში საბანკო საქმის აკვანი იყო იტალია, რომელიც მდებარეობდა სავაჭრო გზების გადაკვეთის თვალსაზრისით სტრატეგიულად ხელსაყრელ ადგილას. ვინაიდან, როგორც ზემოთ აღინიშნა, შუა საუკუნეებში სხვადასხვა მონეტების მრავალფეროვნება იყო მიმოქცევაში, ვალუტის გადამცვლელების ბიზნესის აყვავება დაიწყო იტალიის ქალაქებში, რომელთა მაღაზიები (იტალიურად "banco") მდებარეობდა სავაჭრო უბნებსა და ბაზრის მოედნებზე. ფულის გადაცვლის გარდა ბანკირები უზრუნველყოფდნენ კაპიტალის შესანახ და საგადასახადო მომსახურებებს: ბანკირი იღებდა ფულს და მის ნაცვლად გასცემდა ქვითარს, რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი იყო ნაღდი ფულის მიღება. ამრიგად, პირველი ბანკნოტები ფაქტობრივად წარმოადგენდა ქაღალდზე ჩანაწერებს, რომლის მიხედვითაც ადამიანს გააჩნდა გარკვეული რაოდენობის მონეტები ამა თუ იმ ბანკში. მკაცრად რომ ვთქვათ, ისინი იმდენად არ იყო ფული, რამდენადაც დოკუმენტი, რომელიც მათ ფულის მიღების საშუალებას აძლევდა.
შემდეგი ნაბიჯი იყო ბანკების მიერ ბანკნოტების მიზანმიმართული ბეჭდვა კონკრეტული ფინანსური ინსტიტუტის მონეტების რაოდენობის შესაბამისად. მსოფლიოში პირველი ცენტრალური ბანკი იყო შვედეთის ბანკი, რომელიც დაარსდა 1668 წელს. რუსეთში ქაღალდის ფულის ბეჭდვა დაიწყო ასი წლის შემდეგ, ეკატერინე II-ის მეფობის დროს.
რა თქმა უნდა, დიდი ხნის განმავლობაში, მოსახლეობის ფართო მასა სკეპტიკურად უყურებდა ქაღალდის ფულს და მათ სრულწონიან მონეტებს ამჯობინებდა. სახელმწიფოებმა ასევე ჯერ ვერცხლი მიიჩნიეს რეალურ ფულად, შემდეგ კი ოქრო.
ქაღალდისა და ლითონის ურთიერთობის ჩამოყალიბება იოლი არ იყო: ამ უკანასკნელის დომინირების პიკი იყო ოქროს სტანდარტის ეპოქა, რომელიც გახსნა ინგლისის ბანკმა. მან 1821 წელს გამოაცხადა, რომ ფუნტი სტერლინგი თავისუფლად და შეზღუდვების გარეშე გადაკონვერტირდებოდა ოქროში. ოქროს სტანდარტი მოგვიანებით შემოიღეს შეერთებულმა შტატებმა, რუსეთმა და სხვა ქვეყნებმა, რომელთა ვალუტებიც სტანდარტის შემოღების დღიდან ერთმანეთს ცვლიდნენ იმ ფიქსირებული კურსით, რომელიც ეფუძნებოდა ამ ვალუტების ფასს ოქროს ერთეულ მასაზე.
სისტემამ ერთის მხრივ შესაძლებელი გახადა ეროვნული ვალუტების სტაბილურობის გაზრდა, მეორე მხრივ ასევე არ იძლეოდა ქაღალდის ფულის დაბეჭდვის უფლებას იმ რაოდენობით, რა რაოდენობითაც ეკონომიკა საჭიროებდა. ოქროს ვალუტების გაცვლითი კურსის პარიტეტის შენარჩუნებაც მეტად რთული აღმოჩნდა და შედეგად გამარჯვებაც ქაღალდს დარჩა.
1944 წლის ბრეტონ ვუდსის შეთანხმებამ დაადგინა "ოქროს დოლარის სტანდარტი" (ვალუტები მიბმულია დოლართან, ის კი ოქროსთან), ხოლო 1970-იან წლებში წამყვანმა ქვეყნებმა დაიწყეს მასიურად გადასვლა ცვლად კურსებზე. ქაღალდის ფულმა არამარტო მოიშორა ოქრო, არამედ ფაქტობრივად წაართვა მას "ნამდვილი ფულის" წოდება. მოხდა ოქროს ეგრეთწოდებული “დემონეტიზაცია”, რომელიც ახლა ჩვეულებრივ საბირჟო საქონლად იქცა.
უნაღდო მომავალი
მე-20 საუკუნის დასასრული აღინიშნა საინფორმაციო ტექნოლოგიების სწრაფი ზრდით. ამ ტექნოლოგიურმა გარღვევამ ფულის ბედზეც იმოქმედა. ფაქტობრივად ჩვენ ახლა შევდივართ უნაღდო ეპოქაში, როდესაც ბანკნოტების ფიზიკური გადაცემა ერთი ადამიანიდან მეორეზე განიცდის ძველი გადაცვლის სისტემის დაბტუ. მთელი ჩვენი სახსრები ძირითადად ინახება საბანკო ანგარიშებზე, გადარიცხვები ხდება მაუსის რამოდენიმე დაწკაპუნების შედეგად, ვითარდება უკონტაქტო გადახდის ტექნოლოგიები. მას შემდეგ, რაც პირველმა საბანკო გადასახადებმა ვაჭრებს საშუალება მისცა უარი ეთქვათ მოგზაურობის დროს მონეტების წონიანი ჩანთების ტარებაზე ახლა თქვენ შეგიძლიათ საყიდლებზე წასვლა მხოლოდ ერთი სმარტფონის თანხლებით. არავინ იცის რა იქნება მომავალში, თუმცა დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ფულის არსის შეცვლა ნაკლებად სავარაუდოა. ისევე, როგორც ორი ათასი წლის წინ, ფული შეიძლება იყოს ყველაფერი, რასაც ხალხი საჭიროდ ჩათვლის: პირუტყვი და მარცვლეული, ოქრო და ვერცხლი, ნომრები ბანკის წიგნაკებში და მონაცემები ბლოკჩეინზე. ფული არის ის, რის გადახდისას მიღებაზეც ადამიანი თანახმაა და სწორედ ეს არის მისი არსიც.