Мурватли Апельсин: Кубрик қўрқинчли дунёсини қандай яратган?
Тартиб ва тартибсизлик ўртасидаги чегара йўқолган, эркинлик ниқоби остига яширинган зўравонлик ва зулм учун макон бўлган дунё. Ушбу таърифлар кино тарихидаги энг баҳсли ва сюрреал фильм, “Мурватли Апельсин”га тегишли.
Фильм 1971 йил таниқли режиссёр Стэнли Кубрик томонидан Энтони Бёржесснинг шу номдаги асари асосида суратга олинган. Асар номи маҳаллий Лондонликлар лаҳжасидан олинган бўлиб, мутлақо тушунарсиз, ғалати инсон ёки нарсаларга нисбатан ишлатилади.
Эҳтиёт бўлинг, спойлерлар бор!
Фильм воқеалари антиутопик Англияда содир бўлади. Шаҳар кўчаларида тинимсиз зўравонлик билан шуғулланиб юрувчи бош қаҳрамонимиз Алекс ДеЛарж ва унинг ўртоқлари “Корова” номли барда наркотиклар қўшилган сут ичишни, Бетховеннинг мусиқаларини тинглашни ҳамда ҳимоясизларга нисбатан куч ишлатишни хуш кўради.
Аммо, навбатдаги ўғирликлардан бирида Алекснинг ҳукмронлигидан чарчаган шериклари, уни жиноят жойида ёлғиз ташлаб кетишади.
Полиция томонидан қоълга олинган Алекс, икки йилдан сўнг, ҳукумат томонидан синовдан ўтказилаётган “Людовик техникаси” деб номланувчи экспериментда иштирок этишга розилик билдиради.
Алексга зўравонлик саҳналарини мажбурий равишда томоша қилдиришади, бу пайтда унга кучли кўнгил айниши ва жисмоний оғриқ келтирадиган дори берилади.
Бу визуал образлар билан бир вақтда унга классик мусиқа ҳам эшиттирилади, дори туфайли бу мусиқа ҳам унга азоб-уқубат келтирадиган нарсага айланади.
Тажрибанинг мақсади Алексда ҳар қандай зўравонликка нисбатан давомий жирканиш ва азоб ҳосил қилишдир: у ҳар сафар тажовузкор ҳаракатларни амалга оширишга уриниб кўрганида ёки уларни ўйлаганида, оғриқли симптомларга дуч келади.
Фильм яралиш тарихи
Стэнли Кубрикка ушбу асар билан танишишни сценарист Терри Саузерн таклиф қилган. Аммо, ўша пайтда “Космик Одиссея” билан банд бўлган Кубрик асарга эътибор қаратмайди. Наполеон Бонапарт ҳақидаги проекти амалга ошмагач, Энтони Бёржесснинг қиссасини эслайди. Асарни бир ўтиришда ўқиб чиққан Кубрик, Саузерн билан боғланиб, ушбу асарни экранизация қилиш ниятида эканлигини маълум қилади.
Менга “Мурватли апельсин”нинг таркибий қисмлари маъқул келди: сюжет, ғоялар, персонажлар ва, албатта, тил. Бундан ташқари унинг ҳажми ҳам экранизатсия учун мос келади.
Стэнли Кубрик
Аммо, бизнинг қайсар режиссёримиз Терри Саузерн томонидан ёзилган сценарийдан дарҳол воз кечади.
Ҳаммуаллифлар билан юз кўрмас даражада жанжаллашиб кетиш режиссёрга хос ҳолат ҳисобланади: Артур Кларк, Стивен Кинг ва ҳаттоки, Владимир Набоковнинг асарларини экранлаштирган Кубрик, уларнинг ҳеч бири билан илиқ муносабатда бўлмаган. “Мурватли апельсин” ҳам бундан мустасно эмас. Натижада Кубрикнинг энг провокацион ва баҳсли фильмларидан бири дунё юзини кўради.
Аввалига Алекс бошчилигидаги садистлар ролини “Rolling Stones” гуруҳи аъзолари ижро этиши керак эди. Аммо, асарнинг яна бир мухлиси бўлган Мик Жаггер гастроллар туфайли, ортиқча вақт ажрата олмагач, бош ролга ёш истеъдодли актёр – Малкольм Макдауэлл таклиф қилинади. Актёр суратга олиш жараёнлари жуда қийин кечганлигини эслайди. Макдауэлл картина унинг карерасидаги энг кучли роллардан бири бўлишини ва унга катта машҳурлик олиб келишини сезган. Шунинг учун барча қийинчиликларга чидашга тайёр эди. Ушбу тўкилган қон ва тер нимага кетганини картинани кўриб тушуниб олишимиз ҳам мумкин.
Фильмдаги мусиқа
Фильм бошланишида биз Генри Пёрселлнинг "Қиролича Мария Дафн Маросими Марши" номли композициясини эшитишимиз мумкин. Фильм бастакори Венди Карлос бу мусиқани синтезатор орқали ижро этганлиги туфайли у одамда бошқача ҳис уйғотади. Мусиқа бу оҳангида янада ёвузроқ эшитилиб, фильмнинг зулматли атмосферасига идеал равишда мос келган.
Фильмда бошқа классик муаллифлар – Бетховен ва Джоаккино Россини ижоди намуналаридан ҳам кенг фойдаланилган. Айниқса, тўққизинчи симфониянинг турли версияларини бир неча марта тинглашимиз мумкин. Экранда юз бераётган даҳшат ва афсонавий санъат асарлари ўзига хос контраст ҳосил қилган.
Ёзувчининг уйида юз берадиган саҳнадаги Алекс томонидан “Singin' in the Rain” қўшиғининг куйланиши эса, тўлалигича Малколм Макдауэллнинг импровизацияси ҳисобланади. Бу ижро Кубрикка шу қадар маъқул келадики, у продюсерлардан дарҳол ушбу қўшиқдан фойдаланиш ҳуқуқини сотиб олишни талаб қилади. Кейинчалик эса бу фильм учун, ундаги энг катта Чехов қуроли вазифасини бажарганини гувоҳи бўлишимиз мумкин.
Асар ҳақида
Асар Энтони Бёржесснинг шахсий кечинмалари ҳамда унинг Ленинградда ўтказган таътили таъсирида яратилган. Иккинчи Жаҳон Уруши даврида унинг биринчи рафиқаси америкалик аскарлар томонидан зўрланади. Бу воқеадан ўзига кела олмаган аёл алкоголизм ва депрессия туфайли вафот этади. Асардаги илк саҳналаридан бирида ҳам ўхшаш воқеалар содир бўлади. Бу жиҳатдан қиссани Энтони Бёржесснинг ўзи билан юз берган воқеаларга бўлган рефлексияси деб қабул қилиш мумкин.
Асар қаҳрамонлари инглиз тили грамматикаси ва русча сўзларга асосланган “natsad” номли ўзига хос лаҳжада сўзлашишади. “Natsad” атамаси инглиз тилидаги “teen” - ўсмир сўзининг аналоги ҳисобланиб, ўз номи орқали, ўсмирликда юз берадиган гормонал ўзгариш туфайли, юз берадиган агрессияга ишора қилади. Асарга кўра, қаҳрамонлар бор-йўғи ўн беш ёшда эди.
Асардаги рус тили элементларининг кўплигидан ёзувчининг келажакда юз бериши мумкин бўлган коммунизм ғалабасига нисбатан қўрқув билан қараганини пайқаш мумкин.
Стэнли Кубрик Бёржесснинг қиссасини деярли сўзма-сўз экранлаштирган бўлса-да, фильмда бир катта тафовут мавжуд. Режиссёр қиссанинг Америкада чоп этилган вариантини ўқиб чиқади. АҚШда чоп этилган нашрда асардан унинг эпилоги олиб ташланган эди. Шу сабабдан фильмдан олинадиган хулоса, манбадан кескин фарқ қилади.
Асардан фарқли ўлароқ, марал ва қайсидир маънодаги “хэппи-энд”нинг мавжуд эмаслиги туфайли, тез орада Британия ҳудудида фильм қаҳрамонларига тақлид қилган безорилар пайдо бўла бошлайди.
Бу ҳолат шундоқ ҳам экранизатсиядан кўнгли тўлмаган ёзувчи Энтони Бёржессни жаҳл отига миндиради. Ёзувчининг сўзларига кўра, у фильмни фақатгина муаллиф ҳурмати юзасидан охиригача кўрган экан.
Фильм мазмуни
Энди эса келинг ушбу ноодатий фильм мавзулари ҳақида гаплашсак.
Фильмда Алекс учун жамият ва давлат томонидан қўйилган тақиқларни бузишига бўлган имкониятлар мутлақ йўқ қилинганлигини кўрамиз. Картинанинг асосий мавзуси ҳам ушбу йўлда чегарадан чиқиш имкониятини буткул йўқотиш қанчалик тўғри ёки нотўғрилигидадир.
Кубрикнинг ўзи ҳам интервьюларидан бирида қуйидагича тўхталган:
Ушбу фильм, тоталитар тузум учун ўз фуқароларини қўрқувда ушлаб туришга хизмат қилувчи янги қурол бўла олиши мумкинлигини кўрсатиб берган ижтимоий сатира бўлиб, оламга эркинлик ҳақида жар солинаётган бир пайтда, шартли-рефлектор терапия орқали безори ўсмирларни ўта шубҳали тарзда “даволаш” ғоялари ҳақида ҳикоя қилади.
Стэнли Кубрик
Терапиядан сўнг, қаҳрамонимиз ўзини намунали фуқародек тутса-да, у буни ўз ихтиёрисиз амалга оширади. Шу тариқа у мурватли апелсинга – ташқи томондан тирикдай кўринса-да, аслида кимларнингдир қўлида ўйинчоқ бўлган механизмга айланади.
Асарда Алекс дин ва руҳоний таъсирида якунда ҳаётдан мазмун топган бўлса-да, Стенли Кубрик бу персонажни ҳам сатирик кайфиятда тасвирлайди. Эпилогнинг олиб ташланганлиги эса, асарда мавжуд бўлган қисман “хэппи-энд” ҳамда ягона ижобий элементни рад этади. Филмда барча персонажлар – ўнг ва сўл сиёсатчилар, Алекснинг тўдаси аъзолари, ота-онаси, ундан азият чеккан ёзувчи ва ҳаттоки, руҳоний ҳам иккиюзламачи қилиб кўрсатилган.
Асарда ягона ижобий персонаж сифатида кўрсатилган руҳонийни олайлик. Қиссада Алекс айнан унинг таъсирида якунда ижобий томонга ўзгаришга муваффақ бўлади. Аммо, филмда у ҳам иккиюзламачи ва фойдасиз қилиб кўрсатилган. Руҳоний, шундоқ ҳам қийин аҳволда яшаётган маҳбусларни дўзах азоби билан қўрқитишга уринади. Табиийки, қамоқхонадагилардан ҳеч бири унинг сўзларига қулоқ солишни истамайди. Бу орқали, черков ҳам ўзининг асл вазифаси, яъни, инсонларни бир-бирига меҳр ва мурувватда яшаш кераклигини уқтириш орқалигина, разил қалбларда эзгулик учқунини ярата олиш мумкинлигини унутганлиги кўрсатиб берилган.
Филм барча психопатлар каби марал ва эмпатиядан маҳрум бўлган Алекс билан бир қаторда янада жирканч, янада ёлғончи ҳукумат ва жамиятни ҳам намойиш қилади. Бундай жамиятда ўзликни сақлаб қолиш мушкул масала. Бу тарафлама бош қаҳрамон ҳаттоки, томошабинда ҳурмат уйғотиши мумкин. Чунки, у ёвузликни хуш кўради, аммо, бошқалардан фарқли равишда буни тан олади. Айниқса бу фарқ, олдин зўравонлик қилиб, кейин политсияга ишга кирган шериклари олидан яққол намоён бўлган.
Томошани тугаллаган томошабинда табиийки қуйидаги саволлар туғилади: давлат ва жамият Алексга нисбатан у қилганидан ҳам кўпроқ ёвузлик амалга оширмадими? Ёки Алекс оъз қилмишлари учун шундай жазога лойиқмиди? Бундай терапиядан оз бўлса-да, мантиқ борми? Фильм якуни унинг қанчалик бефойда эканлигини намойиш қилганми? Бу саволларнинг барчаси очиқ қолган. Қандай хулоса чиқариш эса – сизнинг танловингиз.
Мақола муаллифлари: Бобур Эркинов, Файзулла Йўлдашев
Постер муаллифи: Сухраб Хўжаев
Мақола “Катта Оға” ва “Tarantinov” каналлари ҳамкорлигида ёзилди.