Мактабларда ўтилаётган ҳуқуқий дарсликлар талаб даражасидами?
Шу нуқтаи назардан Адлия вазирлиги томонидан умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида жорий этилган ҳуқуқий фанларнинг ўқув режаси, ўқув дастурлари ҳамда дарслик сифатида қўлланилаётган 8-синф учун “Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи асослари”, 9-синф учун “Конституциявий ҳуқуқ асослари”, 10-синф учун “Давлат ва ҳуқуқ асослари” ва шу номдаги дарсликнинг 11-синф ўқувчилари учун умумий мазмуни таҳлилий ўрганиб чиқилди.
Бунда Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги қарорига мувофиқ умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасалари учун умумтаълим фанларидан ўқув-методик мажмуаларнинг янги авлодини ишлаб чиқишга қўйиладиган дидактик, илмий-методик ва педагогик-психологик талаблар асосида дарсликларнинг ҳуқуқий билим ва тушунчаларни қамраб олганлик даражаси, уларнинг мазмун-моҳияти ҳамда мақсадга мувофиқлиги таҳлил қилинди.
Умумий жиҳатдан мазкур дарсликлар мактаб ўқувчиси учун маъқул графикада, интерфаол педагогик технологияларни қўллаган ҳолда мавзуга оид расмлар билан ишлаб чиқилган. Шу билан бирга дарсликларда давлат ва ҳуқуқ масалалари, ҳуқуқий тушунча ва атамаларга оид маълумотлар мураккаб тилда ёзилган бўлиб, ўқувчининг психофизиологик хусусияти, ўзлаштириш ёши ҳисобга олинмаганлиги маълум бўлди.
Дидактик талаблар бўйича дарсликда ўқувчининг ўқув материалларини тўлиқ ўзлаштириши, ўқув фанининг мазмун-моҳиятини тушунтириши ҳамда янги тушунчалар, атамалар, қоидалар ва таърифларни луғат кўринишида берилиши, турли иллюстрациялар: хариталар, чизмалар, схемалар, жадваллар, диаграммалар, фотосуратлар ва бошқа масалалар бўлиши белгиланган. Мазкур талабларга кўра дарсликларда қуйидаги камчиликлар аниқланди.
Хусусан, 8-синф учун мўлжалланган дарсликнинг 4-мавзуси “Давлат функциялари”га бағишланган. Бизга маълумки, давлат функцияси мураккаб ҳуқуқий ҳодиса бўлиб, мактаб ўқувчиси учун ўзлаштириш қийин ҳисобланади. Шунингдек, давлат функциясини ёритишда давлатнинг вазифаси ва давлатнинг мақсади каби тушунчаларни ҳам ўргатиш лозим. Дарсликда эса ушбу масалалар тўлиқ қамраб олинмаган.
Қолаверса, унинг 25-мавзуси “Ички ишлар ва адлия вазирлиги. Нотариал идоралар ва адвокатура” масаласига бағишланган бўлиб, унда “Олий юридик маълумотли ва белгиланган тартибда адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи лицензия (рухсатнома)ни олган Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқига эга. Адвокатлик рухсатномасини олиш учун малака комиссияси имтиҳонини топшириш шарт” (144-бет) тушунчаси берилган. У расмий юридик қоида бўлиб, мактаб ўқувчиси учун тушунарсиз ҳисобланади.
9-синф дарслигида айрим қонун ҳужжатларининг номи ва уларнинг мазмуни нотўғри баён этилган. Жумладан:
1992 йил 10 декабрда “Ўзбекистон Республикасининг Давлат гимни тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди, деб ёзилган (22-бет), аслида эса “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мадҳияси тўғрисида”ги Қонун”, деб юритилиши керак.
“Инсон ва фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари” номли 8-параграфда “Яшаш ҳуқуқи” сарлавҳаси остида “2008 йил 1 январдан Ўзбекистон Республикасида жиноий жазо сифатида ўлим жазоси бекор қилинсин ва унинг ўрнига умрбод қамоқ ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси киритилсин” (56-бет) каби расмий оҳангдаги жумлалар келтирилган. Аслида эса, “Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 1 августдаги Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисидаги ПФ-3641-сон Фармонига кўра, Ўзбекистон Республикасида 2008 йилнинг 1 январидан жиноий жазо тури сифатида ўлим жазоси бекор қилинди ва унинг ўрнига умрбод ёки узоқ муддатга озодликдан маҳрум этиш жазоси жорий этилди...” деб ёзилиши лозим эди.
Шунингдек, 10-синф дарслиги 4-бўлим “Фуқаролик ҳуқуқи асослари” қисми оддий, содда ва тушунарли тилда баён этилмаган. Хусусан, мазкур бўлимда ёритилган “13-параграф. Битимлар ва вакиллик”, “14-параграф. Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар”, “17-параграф. Ишлаб чиқарувчи томонидан товар сифатига бериладиган кафолат” каби мавзулар мураккаб ва серқирра ҳуқуқий маълумотлар бўлиб, ўқувчи томонидан ўзлаштириш қийин бўлади, деб ўйлаймиз.
Мазкур хато ва камчиликларнинг дарсликларда акс этиши ўқувчиларда ҳуқуқ ҳақидаги нотўғри тасаввур ва билимларнинг шаклланишига олиб келади.
Илмий-методик талаблар бўйича дарсликларда берилган мавзулар мазмунан яхлит бўлиши, ўзбек адабий тил қоидаларига мувофиқ оддий ва содда, тушунарли ҳамда равон тилда баён қилиниши, маълумотлар мантиқий кетма-кетликда ва изчилликда ёритилиши, ўқувчиларни фикрлашга, ёзишга ва бошқа сифатларини шакллантиришга қаратилган бўлиши лозим. Шуларга асосан дарсликларда қуйидаги камчиликларга йўл қўйилган:
биринчидан, 8-синф дарслиги 21-мав-зудаги “Ўзбекистон Республикасининг қонун манбалари” қисмида хато ва эскирган маълумотлар акс этган (120-бет). Хусусан, “Қонун вақт бўйича қуйидаги тартибда кучга киради ёки расман эълон қилинганидан ўн кун ўтгач;...”. Бу эски тартиб бўлиб, 2012 йилдан бекор қилинган.
Иккинчидан, 9-синф дарслигида айрим мавзулар ўзбек адабий тил қоидаларига риоя этилмаган ҳолда: “Барча давлат органлари ўз актларининг” (9-бет), “демократия ва ижтимоий адолат идеалларини тан олиш” (18-бет), “норматив-ҳуқуқий акт” (20-бет) каби жумлалар қўлланилган. Шунингдек, айрим мавзулардаги “Ҳуқуқий идеализм ва ҳуқуқий нигилизм” (14-бет), “мажоритар” ва “пропорционал” (157-бет) атамаларининг мазмун-моҳияти ўқувчи учун очиб берилмаган.
Учинчидан, 10-синф дарслигининг “Ўзбекистон Республикаси — халқаро ҳуқуқ субъекти” масаласига бағишланган 1-бўлимнинг умумий мазмунига тўғри келмайдиган маълумотлар ёритилган. Улар, “1-параграф. Ҳуқуқ — шахс ва давлат муносабатларининг мустаҳкам асоси”, “3-параграф. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг мақсад ва вазифалари”, “4-параграф. Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги”, “5-параграф. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоялаш механизми” мавзулари ўқув фанининг мазмунан яхлитлигини таъминламаган. Ҳуқуқий маълумотларни ёритишда мантиқий кетма-кетликка ва изчилликка амал қилинмаслиги натижасида ўқувчиларда ҳуқуқий тушунчанинг хато шаклланиши ҳамда уларда ҳуқуқий саводсизликнинг ортишига сабаб бўлади.
Шу билан бирга 10-синф дарслигининг 19-бетида ўқувчига берилган топшириқ бугунги кун талабидан келиб чиқиб сиёсий, ҳуқуқий ва мантиқий нотўғри тузилган, деб ҳисоблаймиз. Яъни, “Бетиним вужудга келаётган ҳарбий тўқнашувларга ўз муносабатингизни билдиринг. Сизнинг-ча, давлатлар ўртасида доимо катта ва кичик урушлар бўлишига сабаб нима?”. Мактаб ўқувчиси учун бундай топшириқларнинг берилиши ҳамда XXI асрда давлатлар ўртасида катта ва кичик урушларнинг бўлиши ҳар қандай халқаро ва миллий ҳуқуқ нормаларига зиддир.
Шунингдек, дарсликнинг 45-бетида берилган 1-топшириқда “Ўзингиз яшаётган маҳалла қўмиталари фаолияти билан танишиб, улар иши ҳақида хабар тайёрланг. Улар нима билан шуғулланади? Жамият ҳаётида улар қандай ўрин тутади?” бунда “маҳалла қўмитаси”, деган тушунча амалдаги қонун ҳужжатларида (Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги Қонун) мавжуд эмаслиги эътиборга олинмаган.
Тўртинчидан, 11-синф дарслигида ўқувчилар учун тушунарсиз ва мураккаб, катта ёшдаги фуқаролар ҳам тушуниши қийин маълумотлар берилган. Яъни, “Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар”, “Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар”, “Тинчлик ва хавфсизликка қарши жиноятлар”, “Бошқарув тартибига қарши жиноятлар”, “Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар” каби мавзуларнинг ўқувчи томонидан ўзлаштирилиши оғир кечади. Бундай ҳуқуқий маълумотлар олий юридик таълим тизимида ҳам 2, 3-курс талабалари учун юриспруденция бўйича таянч билим ва кўникмага эга бўлгандан кейингина алоҳида фан сифатида ўтилади.
Шунингдек, 11-синф дарслигининг 18-параграфида “Молия ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларининг тегишли соҳаси сифатида қайд этилади”, (95-бет) деган ғализ, мавҳум ва асоссиз таъриф берилган. Мазкур таърифда ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизими ўзаро аралашиб, бир-биридан фарқланмаган тушунча ҳосил бўлган.
Дарсликларнинг таҳлили давомида ҳуқуқий адабиётларни такомиллаштириш бўйича бир қатор таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди:
1. Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасаларида ўтиладиган ҳуқуқий фанларга оид адабиётларнинг мазмунини такомиллаштириш, аниқланган мавжуд камчиликларни бартараф этиш ва сифатли янги авлод адабиётларини яратишга бўлган эҳтиёжни таъминлаш мақсадида манфаатдор вазирлик ва идоралар билан ҳамкорликда “Ҳуқуқий фанларга оид янги авлод дарсликларини яратиш бўйича комплекс чора-тадбирлар (“йўл харитаси”) дастури”ни ишлаб чиқиш ҳамда тасдиқлаш лозим.
2. Нуфузли хорижий давлатларнинг илғор тажрибасини ўрганган ҳолда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасалари ҳуқуқий фанларнинг ўқув режаси, ўқув дастурлари ҳамда ҳуқуқий таълимга оид ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган маълум талабларни халқаро стандартлар асосида қайта кўриб чиқиш лозим.
Бунда “юриспруденция” бўйича Тошкент давлат юридик университети базавий давлат олий таълим муассасаси бўлганлиги сабабли таълим тизимининг барча босқичида ҳуқуқий фанларнинг ўқув-методик таъминотини мувофиқлаштириш ҳуқуқини бериш мақсадга мувофиқ.
3. Таҳлил этилган дарсликлар танқидий нуқтаи назардан қайта таҳрир этилиб, профессионал муаллиф (педагог, ҳуқуқшунос, филолог, психолог ва рассом-дизайнер)лар таркибини тузган ҳолда янги дарслик яратиш ва соҳа мутахассисларининг ижобий тақризлари асосида нашр этиш чораларини кўриш керак.
4. Дарсликда маълум бир қонун ҳужжатларига асосан ҳуқуқий маълумотларни шарҳ кўринишида баён этиш тажрибасидан воз кечиш зарур. Сабаби, шиддат билан ривожланаётган давлат ва ҳуқуқ масалалари амалдаги қонунчиликка ўзгартириш, қўшимчалар киритилишига ёки бекор бўлишига олиб келмоқда. Дарслик мазмунининг маълум бир қонун ҳужжатига айнан боғлаб, шарҳ кўринишида ёритилиши дарсликнинг келажакда аҳамиятини йўқотади.
Бунинг ўрнига ҳуқуқий дарсликларни содда ва равон тилда, кундалик ҳаётда кўп учрайдиган давлат ва ҳуқуққа оид вазиятларни турли иллюстрациялар, замонавий интерфаол педагогик технологияларни қўллаган ҳолда ўқувчи учун тушунарли тарзда ишлаб чиқиш лозим.
5. Ўқувчи-ёшларга ҳуқуқий таълим бериш, миллий ҳуқуқ тизими тўғрисидаги тасаввурларни уйғотиш, ҳуқуқий маданиятни юксалтириш мақсадида ҳуқуқий фанлар ҳуқуқшунос мутахассислар томонидан ўқитилиши лозим. Шу билан бирга олий таълимда “ҳуқуқшунос-педагог” мутахассислиги бўйича педагог кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш тизимини қайта кўриб чиқиш керак. Бунда иш берувчининг ташаббуси ва айрим меҳнатга оид имтиёзларни қўллаган ҳолда мактаблардаги ҳуқуқ фани ўқитувчиларини Тошкент давлат юрдик университети ҳузуридаги Юридик кадрларни халқаро стандартлар бўйича профессионал ўқитиш марказидаги олий маълумотга эга шахсларни юридик мутахассисликка қайта тайёрлаш курсида ҳам ўқитиш чораларини кўриш мақсадга мувофиқ.
6. Ҳуқуқшунос ҳамда педагог олимлар билан ҳамкорликда ҳуқуқий таълимда бир хил ёндашувни таъминлаш мақсадида “Ҳуқуқий фанларни ўқитишнинг замонавий усул ва воситалари бўйича услубий қўлланма” ишлаб чиқиш зарур.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, жамиятдаги ҳуқуқий саводхонлик, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш ҳар жиҳатдан таълим тизимидаги ҳуқуқий фанлар кўлами ва уларни сифатли ҳуқуқий дарсликлар билан таъминланганлик даражаси билан боғлиқдир. Мазкур масалани ижобий ҳал этиш учун эса ваколатли ҳамда манфаатдор давлат органларининг ҳамкорликдаги тизимли ва комплекс ёндашуви талаб этилади.
Лола КАРИМОВА,
Адлия вазирлиги Юридик таълим ва суд-экспертиза фаолиятини мувофиқлаштириш бошқармаси бош маслаҳатчиси,
Ойбек САЙИДУМАРОВ,
Адлия вазирлиги Юридик таълим ва суд-экспертиза фаолиятини мувофиқлаштириш бошқармаси катта маслаҳатчиси