Көксу өзенінде ГЭС каскадын салу табиғатқа, туризмге және тарихи ескерткіштерге қауіп төндіреді
Жетісу өңіріндегі Кербұлақ ауданындағы Көксу өзенінде жалпы қуаты 150 МВт жеті су электр станциясының каскадын салу жоспарлануда. Жалпы белгіленген қуаты 42 МВт Рудненский ГЭС-1 және ГЭС-2 құрылысы басталып кетті. Қуаттылығы 7 МВт Жоғарғы-Талапты су электр станциясының құрылысы аяқталуға жақын.
Бұл жағдай ғалымдарды, спортшыларды, қоғам өкілдерін алаңдатып отыр. Осы тақырып аясында олар бүгін Қазақстан баспасөз клубында өткен баспасөз мәслихатында сөз қозғады. Баяндамашылар құрылыс жұмыстарының Орхус конвенциясының 4 және 6-баптары және ҚР Экологиялық кодексінің 13, 14, 17-баптары талап еткендей, жұртшылыққа тиісті ақпарат берілмей басталғанын атап өтті.
Ғалымдар мен белсенділердің пікірінше, құрылыс техногендік және экологиялық апат қаупін тудырады. Бұл жаһандық маңызы бар мәдени және тарихи мұраның орны толмас жоғалуына әкелуі мүмкін. Аймақ халықаралық спорт жарыстарын өткізу мүмкіндігінен де айырылуы мүмкін, бұл сайып келгенде оның туристік тартымдылығына әсер етеді.
«Охотники за петроглифами» Қоғамдық қорының атқарушы директоры Ольга Гумирова Көксу өзенінде су электр станциясының құрылысына байланысты су тасқыны нәтижесінде тарихи ландшафттың мүлде өзгеріп, кейбір археологиялық нысандар: қола дәуірінен бастап (б.з.б. 2-мыңжылдықтан 19 ғасырдың ортасына дейін) қоныстар, қорымдар, жартастағы суреттер жойылып кетуі мүмкін екенін атап өтті. «Олардың кейбірін ғалымдар әлі зерттеген жоқ. Бұл ЮНЕСКО қамқорлығымен өзен аңғарында гео немесе ұлттық саябақ құру мүмкін емес, яғни археология мен тарих тұрғысынан бірегей бұл аймақ өзінің туристік тартымдылығын жоғалтады», - деді ол.
«Жасыл құтқару» экологиялық қоғамының төрағасы Сергей Куратов жүргізіліп жатқан құрылыс аймақтағы экологиялық жағдайға сөзсіз әсер етеді деп есептейді. Табиғат қорғаушыларды да бұл аймақтың сел және сейсмикалық қауіптілігі алаңдатады. Ауданды мұқият зерттеу қажет. Жұмысты тиісті дайындықсыз жүргізу ауыр техногендік апатқа әкелуі мүмкін.
Сергей Куратов былай деп атап өтті: «Баламалы жоба қарастырылды ма, яғни басқа жерде құрылыс салу немесе электр станцияларының басқа түрлерін салу туралы ақпарат жоқ. Мердігерлердің бізге берген құжаттарында салынып жатқан құрылыстардың санитарлық-қорғау аймағының көлемі туралы мәліметтер жоқ. Жаңа Санитариялық ережеге сәйкес санитарлық қауіптілік класы көрсетілмеген. Электр энергиясы қалай берілетіні айтылмаған. Өңірдегі экологиялық жағдайға электр желілері де әсер етпек. Мұның бәрі жобалық-сметалық құжаттаманың сапасына үлкен күмән тудырады».
Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология институтының жетекші ғылыми қызметкері Александр Горячевтің айтуынша, құрылыс халықаралық маңызы бар Ешкіөлмес ескерткішінің табиғи археологиялық ландшафтына орны толмас зиян келтіруі мүмкін.
Александр Горячев: «Ешкіөлмес – Қазақстандағы ғана емес, Орталық Азиядағы ең ірі шоғырлардың бірі. Кешенде 25 мыңнан астам петроглифтер мен көптеген көне ескерткіштер бар. Ол әлі толық зерттелмеген, оның аумағындағы кез келген өзгеріс бүкіл нысанның тұтастығын бұзуға әкелуі мүмкін». Сонымен қатар, Көксу алқабында әлі зерттелмеген ондаған басқа археологиялық нысандар – петроглифтер, қорымдар, қоныстар тіркелді. Су электр станцияларын салу кезінде аумақтарды су басып, шаруашылықтың дамуы ғалымдардың оларға қол жеткізуін қиындатып, кейбір нысандар бұзылуы мүмкін.
Қазақстан Рафтинг федерациясының президенті Константин О-ның айтуынша, Көксу өзені Қазақстанның түкпір-түкпірінен және басқа да елдерден спортшыларды тартатын бірегей сипаттамаларға ие. «ГЭС салынғаннан кейін республикалық, әсіресе халықаралық деңгейдегі чемпионаттар өткізу мүмкін емес. Шараларды өткізу не мүлдем мүмкін емес болады, не өз маңызын жоғалтады. ГЭС құрылысы туризм саласына да зиянын тигізеді, өзенге кіруді шектейді және оның спорттық әлеуетін жояды», - деп атап өтті Константин О.
Оның айтуынша, Федерация жобаны спорт қоғамдастығы, экологтар мен туризм мамандарының қатысуымен ашық талқылауға шақырады. «Энергетиканы дамыту мен аймақтың табиғи және спорттық мұрасын сақтау арасындағы теңгерімді таба білу маңызды», - деді спикер.
Баяндамашылардың сөзін белгілі қоғам қайраткері Мұхтар Тайжан түйіндеді: «Электр энергиясы мен ГЭС салу қажет деп ешкім дауламайды. Бірақ біздің тамырымызды үзбеу немесе бұзбау, қорғандар мен петроглифтер түріндегі ескерткіштердің жойылуына әкелмеуі шартымен ғана. Энергия тарихи тамырларға нұқсан келтірмей өндірілуі керек. Бүгін айтылғандардың бәрі жоғары лауазымдағыларға да естіледі деп сенемін. Жетісудағы ГЭС-тің құрылысы мен Қазақстан аумағындағы кез келген құрылыстың тарихи ескерткіштерімізге нұқсан келтірмей жүргізілуі үшін шұғыл шаралар қабылданады деп сенемін».
Қоғам қайраткерлері мен ғалымдар Жетісу облысы Кербұлақ ауданы әкімінің атына құрылыстың толық әрі сенімді жобалық құжаттамасын беруді сұрап, ашық хаттар дайындады.
Ешкіөлмес археологиялық шоғырында әртүрлі үлгідегі 250-ден астам ескерткіштер – қоныстар, қорымдар, құрбандық орындары және 10 мыңнан астам петроглифтер бар. Кешен біздің дәуірімізге дейінгі 2-мыңжылдықтың ортасына жатады. 19 ғасырдың ортасына дейін бұл аймақта ескерткіштердің көптеп шоғырлануы Жетісу өңірінің бұл аймағының экономикалық және мәдени маңызының зор екенін көрсетеді.
Кешенді 1982 жылы Алексей Марьяшев басқарған экспедиция белсенді түрде зерттей бастады. 2021 жылы Ешкіөлмес Қазақстан Республикасынан ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне ұсыну үшін алдын ала тізімге енгізілді.
Көксудың туристік және спорттық әлеуеті:
Рафтинг федерациясының мәліметінше, маусымда мұнда рафтингті әуесқойларынан 3 мың спортшы мен турист келеді. Барлық ілеспе туристерді ескере отырып, су спортымен қамтамасыз етілген ағын жылына 5000 адамды құрайды. Сондай-ақ мұнда халықаралық жарыстар, оның ішінде Азия кубогы да өтеді.
Баспасөз мәслихатынан суреттер, фотограф – Сергей Алексеенок. Құрылыс алаңынан суреттер, фотограф – Елена Ударцева.
