Fiqh ilmi 1-dars

1. Assalomu alaykum va rahmatullohi va barakatuhu.
   
   Aziz birodarlar va opa-singillar, hanafiy mazhabiga ko'ra fiqh ilmini o'rganishni boshlaymiz. Bugungi darsimizning mavzusi "Fiqh ilmiga kirish" bo'ladi. "Fiqh" so'zi arabchada "tushunish", "bilim" ma'nolarini anglatadi. Shariat terminologiyasi nuqtai nazaridan, fiqh insonning xatti-harakatlari haqida shariat dalillaridan olingan shariat hukmlarini bilish demakdir. Masalan, odamning harakatidan ibodat. Ushbu ish bo'yicha shariatning hukmi qat'iydir. Ya'ni ibodat (nomoz o'qishlik ) har bir musulmon uchun farz danladi. Bu qanday dalillardan olingan? Alloh Qur'onda shunday deydi: "Namoz o'qing" (Qur'on, 2: 63-oyat).
   Shunday qilib, ushbu misoldan biz fiqh ilmini va uning nima bilan shug'ullanishini tushunamiz. Endi biz shariatning qaysi qoidalarini yoki insonning ishini baholaydigan "hukmlar" deb nomlangan narsani ko'rib chiqamiz. Keling yozib olamiz . Shariat hukmlari 7 ga bo'linadi
   1. Farz;
   2. Vojib;
   3. Sunnat;
   4. Makruh tanzixan;
   5. Makruh tahriman;
   6. Xarom;
   7. Muboh.
   Endi ushbu qoidalarning barchasini alohida ko'rib chiqamiz. Hanafiy mazhabi olimlarining nuqtai nazari bo'yicha, shariat qarori yetti turga bo'linadi. Mazhab nima va hanafiylar kim ekanligi haqida siz bilan birozdan so'ng to'xtalib o'tamiz.
   1.Hukmlarning birinchisi "farz" deb nomlanadi. Bu musulmon uchun majburiy bo'lgan shariat talab qiladigan harakatlardir. Ushbu majburiyatlar Qur'ondan, to'g'ridan-to'g'ri Allohning buyruqlaridan yoki payg'ambarimiz Muhammad ﷺ mashhur hadislaridan olingan. Farzni majburiy ekanligini, o'z so'zlari bilan inkor etgan kishi Qur'onni inkor etgan sanaladi. Ya'ni Qur'on yoki Muhammad ﷺ payg'ambarimizning mashhur hadislarini inkor qilgan sanaladi.
   Va bu harakat Islomga mutlaqo ziddir. Agar kishi dangasalik yoki o'yalchanglik tufayli farzlarni bajarmasa va shu farzlarning majburiyligini inkor qilmasa, bunday kishi musulmonligicha qoladi. Ammo u Allohning jazosiga loyiqdir. Yani u insonga gunoh yoziladi. Farzlarini bajargan kishi Alloh tomonidan mukofotga sazovor bo'ladi va o'z zimmasidagi vazifani bajargan xisoblanadi. Farzlar ikki turga bo'linadi:
   •Farz 'Ayn (shaxsiy majburiyat) - bajarilishi har bir shaxsning zimmasiga yuklatiladigan amallar. Masalan: 5 vaqt namoz, Ramazon oyida ro'za tutishlik, qarindoshlik rishtalarini o'zmaslik, tahorat olishlik va bashqalar...
   •Farz kifaya (jamoaviy majburiyatlar)
   Bajarilishi barcha odamlarga birdek majburiyat sanaladi. Masalan, marhumni yuvishlik va ko'mishlik, cho'kayotgan odamni qutqarishlik, odamlarni yaxshilikka chaqirishlik va noma'qul ishlardan to'sishlik va boshqalar), "Farz kifoya"ni bajarishga barcha odamlarning birdek, mas'uldirlar. Lekin buni bir guruh odamlar tomonidan bajarishi majburiyatni boshqalar zimmasidan soqit qiladi.
   2. Shariat hukmlarining ikkinchisi , Vojib deb nomlanadi. "Vojib" so'zi "majburiy" degan ma'noni anglatadi. Ya'ni bajarilishi shart bo'lgan amal. Ammo bu vojib(majburiy) amalning bajarilishi shartligi haqidagi dalillar, farzlarnikidan pastroqdir.
   3. Sunnat. Bu istalgan ish bo'lib, sunnatni bajargan musulmon Allohning mukofotiga sazovor bo'ladi va agar bajarilmasa unga gunoh yozilmaydi. Sunnat ikki turga bo'linadi:
   •Muakkada- tasdiqlangan, kuchli. Bu istalgan harakat bo'lib (masalan, juma kuni tahorat olayotganda tishlarini yuvish, g'usl qilish (to'liq tahorat olish), bomdod namozidan oldin sunnat-Namoz va hk.) Rasululloh ﷺ doimiy ravishda bajargan va boshqalarni ham bajarishga undagan amallar. Qolaversa adolatli xalifalar ham bu amallarni doimiy ravishda bajarib kelishgan.
   •G'iyru Muakkada - tasdiqlanmagan, kuchli emas. Ikkinchi nomi "mustahob"dir. Rasululloh ﷺ bu harakatlarni doimiy ravishta bajarmagan lekin bajarishlikka chaqirgan (masalan, barcha masalalarda o'ng tomonga boshlash, muazzinning so'zlarini takrorlash, tahorat paytida qo'l va oyoq barmoqlarini oralarini yuvish va hokazolar)
   4.Makruh Tanzixan. Bu istalmagan no'maqul harakatlar bo'lib, ushbu ishni tark qilgan kishi Allohning mukofotiga sazovor bo'ladi. Agar tark qilmasa gunoh yozilmaydi.
   5.Makruh Tahriman. Xaromga yaqin bo'lgan yoqimsiz noma'qul xatti-harakatlar. Ko'pgina ulamolar xarom deb atashdan qo'rqib, Makruh Tahrimanni haromga yaqin bo'lgan nomaqbul va mas'uliyatsiz harakat deb atashdi, chunki Alloh aytdi: Buni xarom buni halol deb yolg'on so'zlamangiz.
   6. Xarom. Alloh tomonidan muqaddas Qur'on kitobda yoki payg'ambarimiz Muhammad ﷺ tomonidan taqiqlangan narsalar. Masalan: alkogol ichimliklarni ichish yoki ayollarning avratini ochib yurishi. Bularning barchasi xaromdir. Agar biror kishi xarom ish qilsa, u Allohning jazosiga loyiqdir. Agar mo'min kishi Alloh uchun chin qalbdan bu ishni tark etsa, Alloh tomonidan mukofot oladi.
   7.Mubah. Bu halol qilingan narsalar. Ya'ni, bu insonning kundalik tarzdan bajaradigan odatiy xatti-harakatlaridir. Bu harakatlar uchun insonga savob ham gunoh ham yozilmaydi. Ulamolarning, fikriga ko'ra agar kishi bu xatti-harakatlarni Allohga yaqinlashish niyati bilan bajarsa, u holda bu harakat uchun savob oladi.
   Mazhab nima ?
   Mazhab - bu diniy va huquqiy maktab, keng ma'noda - musulmon ergashadigan yo'l. Fiqh ilmining rivojlanishi natijasida Payg'ambarimiz ﷺ davridan boshlab imomlarimizgacha (Abu Hanifa, Malik, Ash Shafi, Ahmad) ba'zi huquqiy maktablar - mazhablar vujudga keldi. Bular Qur'on va payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini tushunishmiz uchun asos bo'lgan qonun qoidalar va tushunchalardir.
   Hozirgi bizning kungacha yetib kelgan asosiy mazhablar 4 tani tashkil etadi. Bular: Hanafiy, Shofiiy, Molikiy va Hanbaliy mazhablaridir. Ushbu darsda biz Hanafiy mazhabini o'rganamiz, chunki bizning darsimiz Hanafiy mazhabi deb nomlangan.
   Bu mazhab sahoba Abdulloh ibn Mas'udning davrida paydo bo'la boshlagan. 'Umar ibn Xattob xalifa bo'lganligi sababli taniqli olim Abdulloh ibn Mas'udni dinni tarqatish uchun Iroqqa yubordi. Abdulloh ibn Mas'ud Iroqda bo'lib, biron bir savol tug'ilganda ularni Qur'on asosida hal qilardi. Agar u javob topmasa, payg'ambarimiz Muhammad ﷺ ning sunnati asosida ularni hal qilardi. Agar sunnatdan ham javob topmagan bo'lsa, u mantiqiy mulohazalar asosida xulosalar chiqaradi. Bu hanafiy mazhabining asosiy farq qiluvchi xususiyati edi.
   Shundan so'ng, Abdulloh ibn Mas'udning ta'limotini rivojlandi. Uning talabalari tomonidan tarqatildi rivojlandi. Talabalaring ham ko'plab talabalar bor edi. Ulardan biri bu mazhab asoschisi bo'lgan imom Abu Hanifa edi. Imom Abu Hanifa Iroqda istiqomat qilgan va yashagan. Iroq musulmonlar qo'shib olgan yangi hudud edi.
   Afsuski, o'sha paytlarda Iroqda islom diniga dushman bo'lgan kimsalar tomonidan juda ko'p o'ylan topilgan yolg'on hadislar tarqagan edi. Dinimiz olimlar Payg'ambarimiz Muhammad ﷺga nisbatan yolg'on gapirishdan qochishib, o'ylab topilgan (yolg'on) hadislarga tayanib hukm chiqarishdan qochishib asosan mantiqiy fikrlarga tayanardilar. Shu bilan Hanafiy mazhabi boshqa uchta mazhab orasida ajralib turdi, chunki u ko'proq mantiqiy hukmlarga tayanar edi.
   Islom tarixida birinchi bo'lib, hukmdor tomonidan tayinlangan shariat qozisi mashhur qozi Abu Yusuf edi. U ustozi Imom Abu Hanifaning ta'limotlarini rivojlantirgan. Hanafiy mazhabi O'rta Osiyoga tarqaldi. Oltin O'rda xonlari ushbu mazhabga amal qilishgan. O'sha davrda eng katta davlat bo'lgan Usmoniylar imperiyasi Hanafiya mazhabini davlat mazhabi deb e'lon qildi. Shuning uchun bugungi kunda aksariyat musulmonlar hanafiy mazhabi asosida ibodat qilmoqdalar.
   Endi ushbu mazhabning sallollohu aleyhi va sallam bo'lgan olimlar haqida gapirib o'tamiz. Ushbu mazhabga asoschisi Imom Abu Hanifa ismi Nu'mon ibn Sobit . U hijratning 80-yilida tug'ilgan, bu 699 yilga to'g'ri keladi. U 70 yil umr ko'rib, hijriy 150-yilda vafot etdi, bu 768 yilga to'g'ri keladi. Imom Abu Hanifa kelib chiqishi fors bo'lgan. U otasi kabi savdo bilan shug'ullangan. Bir kuni, yoshligida Shu'ba ismli bir olim bilan uchrashib, undan foydali maslahatlarni eshitgan. Imom Shu'ba unga ilm bilan shug'ullanishni, Olloh va uning payg'ambari Muhammad (sallollohu aleyhi va sallam) ilmini egallashni va tarqatishni maslahat berdi.
   Shundan so'ng, Imom Abu Hanifa diniy ilimlarni o'rganishga kirishdi va ko'plab ustozlarda ilm oldi. Uning ustozlaridan eng taniqli va asoschisi Hammad ibn Abu Sulaymon bo'lgan. Imom Abu Hanifa undan 18 yil davomida tahsil oldi va ustozi vafotidan keyin u ustozini o'rnini egalladi. Imom Abu Hanifa "Fikhul Akbar " "Alim al-Mutaallim" va "Risala" kabi bir nechta kitoblarni yozgan. Shuni eslatib o'tish kerakki, Imom Abu Hanifa davri kitob yozish emas, balki dars berish davri edi. Imom Abu Hanifaning ko'plab shogirdlari bor edi, ular orasida Abu Yusuf, Muhammad ibn Xasan Ashshayboniy, Zufar va boshqalar edi.
   
   Shu bilan biz fiqh ilmiga kirishni tugatamiz. Fiqhning asosiy qismini keyingi darslarda o'rganishda davom etamiz
2. Shartli belgilar:

ﷺ - sallollohu aleyhi va sallam