ETT yakuniy
Elektron to’lov tizimlari fanidan yakuniy nazorat ishi
1. Elektron to‘lov tizimlar tushunchasi
Onlayn-to'lovlar – naqd pul ishlatmasdan internetda yoki mobil ilova orqali mahsulotlar yoki xizmatlar uchun to'lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bu operatsiyalar bank kartalari yoki hisobvaraqlarni veb-saytga (yoki mobil to'lov ilovasiga) ulagan holda amalga oshiriladi. To'lovni elektron pul yordamida ham amalga oshirish mumkin. Internet orqali to'lanishi mumkin bo'lgan mahsulot va xizmatlar soni doimiy ravishda oshib bormoqda. Uydan chiqmasdan mobil aloqa, kabel televideniyesi, internet, kommunal xizmatlar, soliqlar va jarimalar uchun to'lasa bo'ladi. Banklar va to'lov tashkilotlari onlayn-to'lov orqali mumkin bo'lgan xizmatlar doirasini doimiy ravishda kengaytirmoqda: kredit muassasalar, bolalar bog'chalari, barcha turdagi xizmat ko'rsatish va sug'urta kompaniyalari hamda sayyohlik agentliklarida to'lovlarni amalga oshirish.
Elektron to'lov tizimi – internet orqali amalga oshiriladigan to'lovlar tizimidir. Bu kabi tizimdan foydalanish uchun pul mablag'larni yuboruvchi hamda qabul qiluvchi muayyan tizimda ro'yxatdan o'tgan bo'lishlari kerak. Elektron pullarni elektron hamyon yoki to'g'ridan to'g'ri bank kartasidan yuborish mumkin.
Elektron to'lov tizimining asosiy vazifasi to'lovlar xavfsizligini ta'minlashdan iboratdir. Hozirda elektron hamyonlar ochish imkoniyatini taqdim etuvchi ko'pgina to'lov tizimlari mavjud. MDH davlatlarining ko'pchiligida Yandeks.Pullar, WebMoney va QIWI kabi elektron to'lov tizimlaridan keng foydalaniladi. Bundan tashqari, mamlakatimizda OSON elektron pullar tizimi faoliyat olib bormoqda.
2. Elektron to‘lov tizimlar tarifi
Elektron to'lov tizimlari, moliyaviy operatsiyalarni avtomatlashtirish, tezkor va xavfsiz qilish maqsadida ishlatiladigan xizmatlar hisoblanadi. Bu tizimlar, onlayn do'konlarda, xizmat ko'rsatuvchilarda, banklarda va boshqa moliyaviy sohalarda ishlatiladi. Elektron to'lov tizimlarining tarifi quyidagi muhim elementlarni o'z ichiga oladi:
1. Foydalanuvchilar va Hisob-kitoblar:
· Elektron to'lov tizimlarida foydalanuvchilar o'z shaxsiy hisob-kitoblari orqali tizimga kirish qiladi. Ular o'z hisob-kitoblari orqali to'lovlarini bajarish, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish va boshqa xizmatlardan foydalanishlari mumkin.
2. To'lov Kartalari va Bank Hisoblarining Integratsiyasi:
· Elektron to'lov tizimlari, foydalanuvchilar uchun xavfsiz to'lov qilishni ta'minlaydi. Ular, to'lov kartalari va bank hisob-kitoblari bilan integratsiya qilinadi, shuningdek, onlayn do'konlarda, xizmat ko'rsatuvchilarda va boshqa platformalarda to'lovlar amalga oshirish imkonini ta'minlaydilar.
· Elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarni identifikatsiya qilish uchun turli autentifikatsiya usullaridan foydalanadi. Parollar, biometrik autentifikatsiya (yuz tanish, qo'l izi), SMS tasdiqlash kodi, kredit kartalari orqali tasdiqlash va boshqa usullar bu autentifikatsiya usullari orasida kiritiladi.
4. Qulaylik va Qulay Interfeyslar:
· Elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarga qulay va intuintiv interfeyslar taqdim etadi. Bu interfeyslar orqali foydalanuvchilar osonlik bilan to'lovlarini amalga oshirish, hisob-kitoblarini boshqarish va moliyaviy operatsiyalarni o'zlashtirishlari mumkin.
5. Xavfsizlik va Himoyalanish:
· Elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarning ma'lumotlarini xavfsiz saqlash va to'lovlarini xavfsiz bajarishga katta e'tibor qaratadi. Xavfsizlik, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda va shaxsiy ma'lumotlarni himoyalashda asosiy tuzilmadur.
· Elektron to'lov tizimlari mobil ilovalar, veb-saytlar, qo'llanmalar va boshqa platformalar orqali ishlatiladi. Bu, foydalanuvchilarga istalgan joyda, istalgan vaqtda moliyaviy operatsiyalarni bajarish imkonini ta'minlaydi.
· Elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarga tarix va hisobotlar orqali amalga oshirilgan to'lovlarini, to'lov tarixlarini va boshqa ma'lumotlarni o'zlashtirish imkonini ta'minlaydi.
Bu elementlar elektron to'lov tizimlarini foydalanuvchilar uchun qulay, tezkor va xavfsiz qilishda muhim bo'lgan tuzilmalardir.
3. Elektron to‘lov tizimlar tarixi
1871 yilni elektron to'lov tizimlarining tug'ilgan yili deb hisoblash mumkin. Aynan o'sha paytda taniqli Western Union kompaniyasi dunyoda birinchi elektron pul o'tkazmasini amalga oshirdi. Albatta, uni elektron deb atashning iloji yo'q, chunki u telegraf xabarlari orqali amalga oshirildi. O'shandan beri Western Union o'z ixtirosidan muvaffaqiyatli foydalanmoqda. Ammo nafaqat ushbu kompaniya pul aylanmasining ushbu turini qabul qildi.
1980 yilda Gollandiya kompaniyasi modernizatsiya qilingan tizimdan foydalandi, uning maqsadi ishonchli va tezkor to'lov tizimini yaratish edi. Bunday ishonchlilikka qarz majburiyatlarini bajaruvchi kompaniya erishdi. Ushbu kompaniya eCash deb nomlangan, uning asoschisi Western Union tizimini modernizatsiya qilgan gollandiyalik tahlilchi Devid Chaum edi.
Elektron to'lov tizimlarida birinchi va eng qadimgi hisoblangan ushbu kompaniyalardan biri E-Gold. Elektron pul ishlarida yurishni boshlaganida, u baland ovoz bilan va muvaffaqiyatli ravishda bankrotlikka uchradi va uning rahbariyati firibgarlikda ayblandi. 1998 yilda elektron to'lov tizimlari Rossiyada birinchi marta paydo bo'ldi. Rossiyada EPT ni naqd pul bilan taqdim etadi. Ushbu elektron tizim Rossiyaning uchta kompaniyasi: Tavrichesky Bank, ALKOR kompaniyasi va Aerokosmik jihozlar korporatsiyasining qo'shma loyihasi sifatida boshlandi.
1999 yilda, allaqachon elektron to'lov tizimlari bozorida ustun bo'lgan mashhur WebMoney paydo bo'ldi. 2002 yil EPTning rivojlanishi uchun juda muhim yil bo'ldi, chunki bu yil RUpay tizimini yaratish to'g'risida shartnoma imzolandi. Muhimi shundaki, shartnoma Rossiya va Ukraina dasturchilari o'rtasida tuzilgan. Bugungi kunda elektron to'lov tizimlarini rivojlantirish uchun asosiy vosita aloqa sohasini rivojlantirish: Internet texnologiyalari, mobil aloqa hizmatlari va banklarning ishi hisoblanadi.
4. Elektron to‘lov tizimlar o‘ziga xos taraflari
Elektron to'lov tizimlari, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda ishlatiladigan xizmatlar bo'lib, ularning o'ziga xos taraflari mavjud. Bu taraflar foydalanuvchilarga qulayliklar, tezlik, xavfsizlik va boshqa imkoniyatlar taqdim etish orqali ajratiladi. Quyidagi elektron to'lov tizimlarining o'ziga xos taraflaridan ba'zilarini ko'ramiz:
· Elektron to'lov tizimlari, foydalanuvchilarga qulaylik va tezlik ta'minlashadi. Ular orqali onlayn do'konlardan buyurtma berish, xizmatlarni to'lash va boshqa to'lov operatsiyalarini bajarish oson va tezkor bo'ladi.
· Elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarga xavfsizlik ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Kredit kartalari, biometrik autentifikatsiya, SMS tasdiqlash va boshqa xavfsizlik protokollarini ishlatish orqali foydalanuvchilarning ma'lumotlari himoyalangan bo'ladi.
· Elektron to'lov tizimlari xizmatlarni kengaytirish imkonini beradi. Ular onlayn do'konlardan buyurtma berish, telekommunikatsiya xizmatlarini to'lash, elektron transferlar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni o'zlashtirish uchun qulayliklar yaratishadi.
· Elektron to'lov tizimlari qo'llanma orqali, mobil ilovlar, veb-saytlar va boshqa platformalar orqali foydalanuvchilarga moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish imkonini ta'minlaydi.
5. Xalqaro To'lov Imkoniyatlari:
· Elektron to'lov tizimlari moliyaviy operatsiyalarni xalqaro miqyosda bajarishga imkon beradi. Ularga xalqaro kartalar, xalqaro banklar, valyuta almashish, moliyaviy boshqaruv va boshqa xalqaro to'lov imkoniyatlari kiradi.
· Elektron to'lov tizimlari, foydalanuvchilarga moliyaviy operatsiyalari to'g'risida ma'lumot berish va hisobotlar taqdim etish imkonini ta'minlaydi. Bu, hisob-kitobni boshqarish, to'lov tarixini ko'rish va boshqa ma'lumotlarga kirish imkonini beradi.
· Elektron to'lov tizimlari uchun o'ziga xos autentifikatsiya usullari mavjud. Parollar, biometrik autentifikatsiya, SMS tasdiqlash kodi, kredit kartalari orqali tasdiqlash va boshqa usullar ishlatiladi.
8. QR Kod va NFC To'lov Imkoniyatlari:
· Elektron to'lov tizimlari QR kod va NFC (Near Field Communication) tekshirish orqali to'lovlar amalga oshirish imkonini ta'minlaydi. Bu, fizikaviy do'konda yoki mobil ilovalar orqali tez va qulay to'lovlar bajarish uchun ishlatiladi.
Bu taraflar elektron to'lov tizimlarini foydalanuvchilar uchun qulay va xavfsiz qilishda muhim bo'lib, ularning o'zlashtirilishi foydalanuvchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
5. Elektron to‘lov tizimlar ishlash prinsipi
To'lov tizimi bu moliyaviy sheriklar: banklar, muassasalar, do'konlar va boshqalar o'rtasidagi bitimlar va hisob-kitoblarni almashish tizimidir. Keng ma'noda, bu xaridor va sotuvchi o'rtasidagi vositachilar. To'lov tizimining funktsiyalari bank kartalari yordamida pul mablag'larining barqaror aylanishidan iborat. Plastik karta bilan to'lovni amalga oshirayotganda, maxsus terminal xaridorning pul mablag'larini o'z bankiga o'tkazish to'g'risida so'rov yuboradi va u erdan kerakli miqdorni sotuvchining hisobiga o'tkazadi. Barcha hisob-kitoblar real vaqt rejimida amalga oshiriladi va 10 soniyadan oshmaydi. Davlat ichida, kredit muassasasi ichida va davlatlar o'rtasidagi pul muomalasini boshqaruvchi ko'plab to'lov tizimlari mavjud. Internet orqali to'lovlarni amalga oshirish uchun elektron to'lov tizimlari ham mavjud.
Elektron to'lov tizimlarining ishlash prinsiplari quyidagicha bo'ladi:
1. Tizimga Kirish va Identifikatsiya:
· Foydalanuvchi tizimga kirish uchun identifikatsiya jarayonini boshlaydi. Bu jarayon, foydalanuvchining to'lov tizimiga qanday kirishini amalga oshirishini o'z ichiga oladi.
2. Autentifikatsiya va Tasdiqlash:
· Foydalanuvchi identifikatsiya jarayonidan o'tib, to'lovni amalga oshirish uchun o'zini tasdiqlaydi. Bu autentifikatsiya, parol kiritish, biometrik ma'lumotlarni foydalanish, SMS yoki e-mail orqali tasdiqlash, QR kod autentifikatsiyasi kabi usullar orqali bajarilishi mumkin.
· Foydalanuvchi to'lovni amalga oshirish uchun tanlashni bajaradi. Tanlash variantlari o'rtacha kartalardan, mobil to'lov tizimlardan, onlayn to'lov xizmatlardan yoki boshqa vositalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
4. To'lovni Tasdiqlash va Yo'qotish:
· Foydalanuvchi to'lovni amalga oshirgach, tizim to'lovni tasdiqlaydi va shartnomaviy hujjatlarni generatsiya qiladi. Agar to'lov muvaffaqiyatli tasdiqlanmasa, tizim to'lovi yo'qotadi va foydalanuvchiga xabar beradi.
5. Tizimdagi Hisob-kitob va Hisobotlar:
· To'lov qabul qilinishidan so'ng, tizim foydalanuvchining hisob-kitobini yangilaydi va to'lov tarixini saqlaydi. Shuningdek, foydalanuvchiga kerakli bo'lgan hisobotlar va ma'lumotlar taqdim etiladi.
6. Elektron to‘lov tizimlarda to‘lovlarni amalga oshirish texnologiyasi
Elektron to'lov tizimlarında to'lovlarni amalga oshirishda turli texnologiyalar ishlatiladi. Bu texnologiyalar, to'lovni xavfsiz, tezkor va ishonchli qilish maqsadida dizayn qilingan. Quyidagi asosiy elektron to'lov texnologiyalari mavjud:
1. Kredit Kartalari va Debet Kartalari:
· Kredit kartalari va debet kartalari elektron to'lov tizimlarida keng qo'llaniladigan vositalardan biridir. Bu kartalar, foydalanuvchining bank hisobidan to'lovlar amalga oshirishini ta'minlaydi. Kredit kartalari, onlayn do'konlarda, restoranlarda, xizmat ko'rsatuvchilarda va boshqa joylarda qabul qilinadi.
· Mobil to'lov xizmatlari, foydalanuvchilarga mobil ilovlar orqali to'lovlarini bajarish imkonini ta'minlaydi. Bu xizmatlar, telefon raqamlari yoki mobil ilovlar orqali to'lov amalga oshirishni oson va tezkor qilish uchun yaratilgan.
· QR kod va barkodlar elektron to'lov tizimlarida to'lovlar amalga oshirish uchun o'zlarini o'zlashtirishda ishlatiladi. Foydalanuvchilar, mobil ilovlar orqali QR kodni skanerlab yoki fizikaviy do'konlarda QR kodni o'qiydigan qurilma bilan to'lovlarini amalga oshirishlari mumkin.
4. NFC (Near Field Communication) To‘lov:
· NFC to'lovlar, foydalanuvchilarning kartalarni yoki smartfonlarini terminal bilan yaqinlashtirish orqali to'lovlarini bajarishda ishlatiladi. NFC to'lovlar tezkor, oson va xavfsizlikni ta'minlaydi.
· Internet bank tizimlari orqali onlayn hisob-kitob boshqarish va to'lovlar amalga oshirish mumkin. Foydalanuvchilar o'zlarining bank hisoblariga kirib, onlayn hisob-kitoblarni boshqarish, to'lovlar va pul o'tkazmalarni bajarishlari mumkin.
7. Elektron to‘lov tizimlar klassifikatsiyasi
Elektron to'lov tizimlarini qo'llanilayotgan texnologiya, tranzaktsiyalarning tabiati va ishtirok etgan tomonlar kabi turli mezonlar asosida bir necha toifalarga bo'lish mumkin. Bu erda asosiy belgilarga asoslangan tasnif:
Tranzaksiyani qayta ishlash asosida:
Real vaqt rejimida yalpi hisob-kitob (RTGS): Bitimlar yakka tartibda va darhol amalga oshiriladi, bu esa mablag'larning real vaqt rejimida o'tkazilishini ta'minlaydi. RTGS tizimlari odatda yuqori qiymatli operatsiyalar uchun ishlatiladi.
Kechiktirilgan aniq hisob-kitob (DNS): tranzaktsiyalar oldindan belgilangan vaqt oralig'ida to'planadi va hisob-kitob qilinadi. DNS tizimlari past qiymatli tranzaktsiyalar uchun mos keladi va qayta ishlashning umumiy xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi.
Tranzaktsiyalarning tabiatiga ko'ra:
Onlayn to'lov tizimlari: Tranzaktsiyalar real vaqt rejimida internet orqali amalga oshiriladi. Ushbu turkumga kredit/debet karta to'lovlari, bank o'tkazmalari va raqamli hamyonlar kiradi.
Oflayn to'lov tizimlari: tranzaktsiyalar oflayn rejimda boshlanadi va keyinchalik elektron shaklda qayta ishlanadi. Masalan, elektron cheklar va oflayn rejimda ruxsat berilishi mumkin bo'lgan, lekin onlayn tarzda hisob-kitob qilinadigan mobil to'lovlar.
Kartaga asoslangan tizimlar: Tranzaktsiyalar jismoniy yoki virtual kartalardan, jumladan kredit kartalari, debet kartalari va oldindan to'langan kartalardan foydalanishni o'z ichiga oladi.
Mobil toʻlov tizimlari: Tranzaktsiyalar smartfon yoki planshetlar kabi mobil qurilmalar yordamida, koʻpincha Near Field Communication (NFC) yoki Quick Response (QR) kodlari kabi texnologiyalardan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Internet-banking tizimlari: foydalanuvchilar pul o'tkazmalari, hisob-kitoblar va boshqa moliyaviy faoliyatni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan onlayn bank platformalari orqali tranzaktsiyalarni boshlaydilar.
Kriptovalyuta tizimlari: Bitimlar blokcheyn texnologiyasiga asoslangan Bitcoin yoki Ethereum kabi raqamli valyutalardan foydalanishni o'z ichiga oladi.
Ishtirok etgan tomonlarga asoslanib:
Iste'molchidan biznesga (C2B): iste'molchilar korxonalarga to'lovlarni amalga oshiradigan operatsiyalar. Masalan, onlayn xaridlar va to'lovlarni o'z ichiga oladi.
Biznesdan biznesga (B2B): korxonalar o'rtasidagi to'lovlarni o'z ichiga olgan operatsiyalar, ko'pincha tovarlar va xizmatlar uchun katta miqdorda.
Peer-to-Peer (P2P): Jismoniy shaxslar o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri operatsiyalar, ko'pincha mobil to'lov ilovalari yoki onlayn platformalar tomonidan osonlashtiriladi.
To'lov vositalariga asoslanib:
Kredit/Debet kartalari bo'yicha to'lovlar: moliya institutlari tomonidan chiqarilgan kredit yoki debet kartalari yordamida operatsiyalar.
Raqamli hamyonlar: to'lov kartalarining raqamli versiyalarini saqlaydigan va bank hisoblari bilan bog'lanishi mumkin bo'lgan to'lov tizimlari. Masalan, Apple Pay, Google Pay va PayPal.
Bank o'tkazmalari: bank hisob raqamlari o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri pul o'tkazmalari.
Xavfsizlik xususiyatlariga asoslanib:
Tokenizatsiya tizimlari: tranzaktsiyalar paytida xavfsizlikni oshirish uchun to'lov ma'lumotlari noyob token bilan almashtiriladi.
Biometrik autentifikatsiya tizimlari: toʻlovlarni tasdiqlash uchun barmoq izlari yoki yuzni tanish kabi biometrik maʼlumotlardan foydalanish.
8. Elektron to‘lov tizimlar turlari
Elektron tijorat operatsiyalari uchun to'lovning eng mashhur shakli kredit kartalari orqali amalga oshiriladi. Foydalanish oson; mijoz sotuvchining veb-sahifasidagi tegishli maydonga kredit karta raqami va amal qilish muddatini kiritishi kifoya. Xavfsizlik tizimini yaxshilash uchun onlayn kredit karta to'lovlariga kartani tekshirish raqami (CVN) dan foydalanish kabi xavfsizlik choralari kuchaytirildi. CVN tizimi CVN raqamini karta egasining ma'lumotlari bilan solishtirish orqali firibgarlikni aniqlashga yordam beradi
Debet kartalari Hindistondagi ikkinchi yirik elektron tijorat to'lov vositasidir. O'z moliyaviy chegaralari doirasida onlayn pul sarflashni xohlaydigan mijozlar o'zlarining Debet kartalari bilan to'lashni afzal ko'rishadi. Debet karta bilan mijoz sotib olingan tovarlar uchun faqat uning bank hisobvarag'ida mavjud bo'lgan pul bilan to'lashi mumkin. hisob-kitob davrining oxiri.
Bu mikroprotsessor o'rnatilgan plastik karta bo'lib, unda mijozning shaxsiy ma'lumotlari saqlanadi va onlayn operatsiyalarni amalga oshirish va to'lovlarni bir zumda to'lash uchun pul mablag'larini yuklash mumkin. Smart kartaga yuklangan pul mijozning foydalanishiga qarab kamayadi va uning bank hisobvarag'idan qayta yuklanishi kerak.
E-Wallet - mijozga bir nechta kredit kartalari, debet kartalari va bank hisob raqamlarini xavfsiz muhitda saqlash imkonini beruvchi oldindan to'langan hisob. Bu har safar to'lovlarni amalga oshirishda hisob ma'lumotlarini kiritish zaruratini yo'q qiladi. Mijoz elektron hamyon profilini ro‘yxatdan o‘tkazib, yaratgandan so‘ng, u tezroq to‘lovlarni amalga oshirishi mumkin.
Bu elektron tijorat to'lovlarini amalga oshirishning yana bir mashhur usuli. Bu to'g'ridan-to'g'ri mijozning bankidan onlayn xaridlar uchun to'lashning oddiy usuli. U mijozning bankida mavjud bo'lgan pulni to'lashning debet kartasiga o'xshash usuldan foydalanadi. Net banking foydalanuvchidan to'lov maqsadlarida kartaga ega bo'lishini talab qilmaydi, lekin foydalanuvchi o'z bankida net-banking ob'ekti uchun ro'yxatdan o'tishi kerak. Xaridni yakunlashda mijoz o'zining aniq bank identifikatori va PIN-kodni kiritishi kerak.
Onlayn to'lovlarni amalga oshirishning eng so'nggi usullaridan biri bu mobil telefonlardir. Kredit karta yoki naqd puldan foydalanish o‘rniga mijoz o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi provayderiga matnli xabar orqali to‘lov so‘rovini yuborishi kifoya; mijozning mobil hisobi yoki kredit kartasidan xarid uchun to'lov olinadi. Mobil to‘lov tizimini o‘rnatish uchun mijoz o‘z xizmat ko‘rsatuvchi provayderining veb-saytidan dasturiy ta’minotni yuklab olishi, so‘ngra kredit karta yoki mobil hisob-kitob ma’lumotlarini dasturiy ta’minotga bog‘lashi kifoya.
Onlayn xaridlarni to'lashning yana bir qulay, xavfsiz va tezkor usuli - Amazon Pay orqali. Etakchi savdogar veb-saytlari va ilovalariga kirish va toʻlash uchun Amazon hisob qaydnomangizda saqlangan maʼlumotlaringizdan foydalaning. Toʻlov maʼlumotlaringiz Amazon’da xavfsiz saqlanadi va siz xarid qilishni yaxshi koʻradigan minglab veb-saytlar va ilovalardan foydalanish mumkin.
Agar siz mahsulotingizni onlayn sotishni rejalashtirmoqchi bo'lsangiz, Amazon sizga mahsulot va xizmatlaringiz uchun to'lov shlyuzlarini o'rnatishda yordam berishdan mamnun bo'ladi. Siz dunyodagi eng mashhur elektron tijorat platformalaridan biri bo'lgan Amazonda sotishni ham ko'rib chiqishingiz mumkin. Amazonda sotish uchun siz bepul onlayn sotish uchun ro'yxatdan o'tishingiz mumkin.
9. Bank elektron to‘lov tizimlar
Bank elektron to'lov tizimlari, banklar tomonidan taklif etilgan va ma'lumot almash va uzatish jarayonlarini xavfsiz va samarali bajarishda yordam beruvchi qurilmalar va xizmatlardir. Bu tizimlar, mijozlar uchun elektron to'lovlar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni oson va tez bajarish uchun ishlab chiqilgan. Quyidagi, ko'pchilikda dunyodagi eng ommabop va ishlatiladigan bank elektron to'lov tizimlarining bir qismini ifodalovchi ro'yxatdir:
1. SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication):
· Ta'rif: SWIFT, dunyo bo'ylab banklar va moliyaviy tashkilotlar orasidagi elektron moliyaviy xabarlashish va almashish uchun ishlab chiqilgan protocol va tarmoqdir.
· Funksiyalar: Xalqaro pul o'tkazmalar, valyuta almashtirish, hisobvaraq orqali ma'lumot almash, xavfsizlik va avtomatlashtirilgan operatsiyalar.
2. SEPA (Single Euro Payments Area):
· Ta'rif: SEPA, Europadagi banklar orasida Euro (EUR) valyutasida xalqaro moliyaviy operatsiyalarni osonlashtirish va standartlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan tizimdir.
· Funksiyalar: Europadagi tijorat tashkilotlari, korporativ mijozlar va shaxsiy mijozlar uchun Euro-da xalqaro to'lovlar.
3. ACH (Automated Clearing House):
· Ta'rif: ACH, avtomatlashtirilgan to'lov jarayonlarini boshqarish uchun xizmat qiluvchi tizimdir. Bu tizim orqali mijozlar o'z hisobvaraqi orasida to'lovlar va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin.
· Funksiyalar: Direct deposit, to'lovlar, avtomatlashtirilgan to'lovlar, qimmatli qog'ozlarni ishlatish.
· Ta'rif: PayPal, onlayn xaridorni to'lov qilish, to'lovlar qabul qilish, pul o'tkazish va boshqa onlayn operatsiyalarni osonlashtirish uchun xizmat qiluvchi tizimdir.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, hisobvaraq orqali pul o'tkazish, elektron xaridlar uchun xizmatlar.
· Ta'rif: Apple Pay, Apple tomonidan ishlab chiqilgan va Apple qurilmalari orqali amalga oshirish uchun mo'ljallangan mobil to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: Kontaktsiz to'lov, QR kodlardan foydalanish, bank kartalari va diger to'lov vositalari orqali to'lov.
· Ta'rif: Google Pay, Google tomonidan ishlab chiqilgan mobil to'lov tizimidir. Android qurilmalarida, onlayn xaridlar uchun mo'ljallangan.
· Funksiyalar: Mobil to'lov, plastik kartalar orqali to'lov, kontaktsiz to'lov.
· Ta'rif: Zelle, AQShda ishlab chiqilgan va banklar orasida xizmat qilish uchun mo'ljallangan P2P (Peer-to-Peer) to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: To'lovlar uchun raqamni jo'natish, yoki qo'shimcha qo'shimchalarni ishlatish orqali samarali P2P to'lovlar.
· Ta'rif: Venmo, P2P to'lovlar uchun mashhur onlayn platformadir. AQShda ko'p tarqalgan va jiddiy ko'plab mijozlar tomonidan ishlatiladi.
· Funksiyalar: Do'stlarga pul jo'natish, hisobvaraqni biriktirish, to'lovlar va boshqa xizmatlar.
Bu tizimlar, mijozlarga oson va samarali elektron to'lovlar, hisobvaraq xizmatlari va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarish imkoniyatini berish uchun ishlab chiqilganlar. Boshqa banklar va moliyaviy tashkilotlar ham o'zlariga xos to'lov tizimlarini taklif etishadi.
10. Tijorat elektron to‘lov tizimlar
Tijorat elektron to'lov tizimlari, tijorat va biznes sohasidagi operatsiyalarni amalga oshirishda yordam beruvchi elektron to'lov vositalari va tizimlardir. Bu tizimlar, tijorat faoliyatlarini osonlashtirish, moliyaviy operatsiyalarni tez va xavfsiz bajarish uchun ishlab chiqilgan. Quyidagi, dunyodagi eng mashhur va ishlatiladigan tijorat elektron to'lov tizimlarining ba'zi misollarini ko'rsatadi:
· Ta'rif: Square, tijoratni osonlashtirish va hisob-kitob qilish uchun mo'ljallangan, xususan kichik va orta bizneslarga qaratilgan, tijorat elektron to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: Plastik kartalar, mobil to'lov qurilmalari, onlayn to'lov saytlari, va POS (Point-of-Sale) qurilmalari bilan ishlash.
· Ta'rif: Stripe, onlayn to'lov tizimlari uchun xizmat qiluvchi tizimdir. Bu tizim orqali kompaniyalar internet orqali to'lov qabul qilishlari mumkin.
· Funksiyalar: Kartadan kartaga to'lov, onlayn to'lov, abonentlik to'lovlar, valyuta konvertatsiyasi.
· Ta'rif: PayPal Business, bizneslar uchun PayPal xizmatlarini boshqarish uchun maxsus tizimdir. Tijorat va onlayn xaridlar uchun xizmat qiladi.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, kartadan kartaga to'lov, ma'lumot almash va uzatish.
· Ta'rif: Adyen, global tijorat tashkilotlari uchun elektron to'lov va hisob-kitob tizimi hisoblanadi.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, valyuta konvertatsiyasi, abonentlik to'lovlar, xavfsizlik.
· Ta'rif: Worldpay, onlayn tijorat va magazalar uchun integratsiyalangan elektron to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, mobil to'lov, ma'lumot almash va uzatish, xavfsizlik.
· Ta'rif: Authorize.Net, onlayn to'lovni amalga oshirish uchun integratsiyalangan tizimdir. Bizneslarga to'lov qabul qilish va xavfsizlik imkoniyati beradi.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, kartadan kartaga to'lov, avtomatik to'lovlar, hisob-kitob.
· Ta'rif: Alipay, Xitoyda keng tarqalgan va xalqaro miqyosda mashhur bo'lgan mobil to'lov tizimi.
· Funksiyalar: QR kod orqali to'lov, mobil xaridlar, hisob-kitob.
· Ta'rif: WeChat Pay, WeChat ilovasidan foydalanadigan xitoy foydalanuvchilari uchun xizmat qiladigan mobil to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: QR kod orqali to'lov, onlayn xaridlar, sohada to'lov.
· Ta'rif: Skrill, onlayn xaridlar uchun xizmat qiladigan va xalqaro miqyosda ommabop bo'lgan elektron to'lov tizimidir.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, kartadan kartaga to'lov, valyuta konvertatsiyasi.
· Ta'rif: Braintree, veb ilovalar va mobil ilovalar uchun integratsiyalangan to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Kartadan kartaga to'lov, Apple Pay, Google Pay, PayPal integratsiyasi.
Bu tizimlar, tijoratda qulaylik, xavfsizlik va samarali to'lov imkoniyatlarini taklif qilish uchun ishlab chiqilgan. Tijorat elektron to'lov tizimlari, tijoratni raqobatbardosh, foydali va mijozlarga qulay ko'rsatgichlar berish uchun jahon miqyosida keng tarqalgan ro'yxatni o'z ichiga oladi.
11. Debet elektron to‘lov tizimlar
Debet elektron to'lov tizimlari debet kartalari yordamida tranzaktsiyalarni osonlashtiradigan moliyaviy platformalar va xizmatlardir. Debet kartalari jismoniy shaxslarning bank hisobvaraqlari bilan bog‘langan bo‘lib, foydalanilganda xarid summasi bevosita tegishli chek yoki jamg‘arma hisobidan yechib olinadi.
Debet elektron to'lov tizimlari, mijozlar tomonidan amalga oshiriladigan to'lovlar uchun oson va samarali elektron vositalar va tizimlardir. Bu tizimlar, debet kartalari orqali amalga oshiriladigan operatsiyalarni tizimlash va boshqarish uchun ishlab chiqilgan. Quyidagi, debet elektron to'lov tizimlarining ba'zi misollarini ko'rsatamiz:
· Ta'rif: Visa Debit, mijozlarga xizmat qilish uchun ishlab chiqilgan debet kartasi bo'yicha yirik xalqaro to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Plastik kartadan foydalanish, onlayn va oflayn to'lovlar, xaridlar, ATMdan naqd pul olish.
· Ta'rif: MasterCard Debit, o'z ichiga olgan plastik kartalar orqali dunyoda ko'p joyda amalga oshiriladigan xizmat qiluvchi xalqaro to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Xaridlar, onlayn to'lovlar, kartadan naqd pul olish, bankomatlardan foydalanish.
· Ta'rif: Maestro, MasterCard tomonidan ishlab chiqilgan va dunyo bo'ylab ko'p joyda qabul qilinadigan debet kartasi va xalqaro to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Plastik kartadan foydalanish, xaridlar, naqd pul olish, onlayn to'lovlar.
· Ta'rif: American Express (Amex) Debit, mijozlarga xizmat qilish uchun ishlab chiqilgan va o'ziga xos xizmatlar taklif qiluvchi debet kartasi va to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Onlayn va oflayn xaridlar, xaridlar, naqd pul olish.
· Ta'rif: Discover, Amerikada amalga oshiriladigan debet kartasi va to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Onlayn va oflayn xaridlar, kartadan naqd pul olish, xaridlar.
· Ta'rif: UnionPay, Xitoyning ommabop debet kartasi va to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Kartadan foydalanish, onlayn va oflayn to'lovlar, xaridlar.
· Ta'rif: Interac, Kanadada amalga oshiriladigan debet kartasi va to'lov tizimi.
· Funksiyalar: Xaridlar, naqd pul olish, onlayn to'lovlar, bankomatlardan foydalanish.
12. Kredit elektron to‘lov tizimlar
Elektron to'lov usullaridan foydalanishning afzalliklari nimada?
Qulaylik: Elektron to'lov usullari foydalanuvchilarga istalgan vaqtda va istalgan joyda tranzaktsiyalarni amalga oshirish qulayligini taklif etadi, bu esa naqd pul yoki cheklarga bo'lgan ishonchni kamaytiradi.
Tezlik: Elektron tizimlar orqali amalga oshirilgan to'lovlar bir zumda qayta ishlanadi, bu esa pul mablag'larini tez va zudlik bilan o'tkazish imkonini beradi, biznes operatsiyalarini va mijozlar ehtiyojini qondirishni oshiradi.
Xavfsizlik: Elektron to'lov tizimlarida mustahkam shifrlash va autentifikatsiya mexanizmlari moliyaviy ma'lumotlarni himoya qiladi, firibgarlik va ruxsatsiz kirish xavfini kamaytiradi.
Iqtisodiy samaradorlik: Elektron to'lovlar odatda an'anaviy to'lov usullariga qaraganda kamroq ishlov berish to'lovlarini talab qiladi, bu esa korxonalar va iste'molchilar uchun xarajatlarni tejashga olib keladi.
Kengaytirilgan hisob yuritish: Raqamli to'lov tizimlari biznes va jismoniy shaxslar uchun moliyaviy kuzatuv va hisobotlarni yaxshilashga yordam beradigan batafsil tranzaksiya yozuvlarini saqlaydi.
Global foydalanish imkoniyati: Elektron toʻlov tizimlari yordamida transchegaraviy tranzaktsiyalar uzluksiz boʻlib, xalqaro savdoni ragʻbatlantiradi va biznesga global mijozlar bazasiga erishish imkonini beradi.
Ekologik toza: qog'ozga asoslangan operatsiyalarga bo'lgan ehtiyojni kamaytirish orqali elektron to'lov usullari ekologik barqarorlikka hissa qo'shadi va qog'oz chiqindilarini kamaytiradi.
Kontaktsiz imkoniyatlar: Kontaktsiz toʻlov texnologiyalarining yuksalishi, ayniqsa, sogʻliqni saqlash muammolari kontekstida gigienik va xavfsiz toʻlov muqobillarini taklif etadi.
Kredit elektron to'lov tizimlari - bu foydalanuvchilarga kredit kartalari yoki boshqa kreditga asoslangan to'lov usullaridan foydalangan holda tranzaktsiyalar, to'lovlar va xaridlarni amalga oshirish imkonini beruvchi moliyaviy platformalar va xizmatlar. Ushbu tizimlar jismoniy shaxslar va korxonalar uchun elektron moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishning qulay va samarali usulini taqdim etadi. Kredit elektron to'lov tizimlariga ba'zi misollar:
Tavsif: Visa - bu elektron tranzaktsiyalarni osonlashtiradigan global kredit karta tarmog'i. Visa kredit kartalari butun dunyo bo'ylab keng tarqalgan bo'lib, foydalanuvchilarga onlayn va jismoniy do'konlarda xarid qilish va to'lovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Xususiyatlari: Kontaktsiz to'lovlar, onlayn tranzaksiyalar, mukofot dasturlari.
Tavsif: MasterCard global miqyosda mavjud bo'lgan yana bir yirik kredit karta tarmog'idir. MasterCard kredit kartalari turli xil elektron to'lovlar va tranzaktsiyalar uchun ishlatiladi.
Xususiyatlari: Kontaktsiz to'lovlar, onlayn xaridlar, sayohat imtiyozlari.
Odatda Amex nomi bilan tanilgan American Express kredit kartalarini chiqaradi va bir qator moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi. Amex kredit kartalari premium xususiyatlari va eksklyuziv mukofotlari bilan mashhur.
A'zolik mukofotlari dasturi, sayohat imtiyozlari, premium xizmatlar.
Discover - kredit kartalarini naqd pulni qaytarib olish va boshqa imtiyozlar bilan ta'minlaydigan kredit karta emitentidir. Discover kredit kartalari turli savdogarlarda qabul qilinadi.
Xususiyatlari: Cashback mukofotlari, yillik to'lovlar yo'q, onlayn hisob boshqaruvchilari
13. Elektron pul asosida elektron to‘lov tizimlar
Elektron pul asosida ishlaydigan elektron to'lov tizimlari, moliyaviy operatsiyalarni elektron xususiyatlarga asoslangan shaklda amalga oshirish uchun ishlab chiqilgan tizimlardir. Bu tizimlar, shaxsiy, korporativ, yoki tijorat tashkilotlari tomonidan elektron pul o'tkazmalarini, xaridlarini, va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun xizmat qilishadi. Quyidagi, elektron pul asosida amalga oshirish mumkin bo'lgan ba'zi mashhur elektron to'lov tizimlarining misollarini ko'rsatamiz:
· Ta'rif: PayPal dunyo bo'ylab mashhur bo'lgan elektron pul o'tkazma va to'lov tizimi. Foydalanuvchilar internetda xaridlar qilish, xizmatlar uchun to'lovlar amalga oshirish, yoki boshqa foydalanuvchilarga pul jo'natishlari mumkin.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, pul o'tkazish, hisob-kitob, foydalanuvchilarga pul jo'natish.
· Ta'rif: Venmo, AQShda keng tarqalgan va onlayn P2P (Peer-to-Peer) to'lovlar uchun ommabop bo'lgan tizim. Mijozlar do'stlariga yoki o'z oilalariga pul jo'natishlari va har xil to'lovlarini bajarishlari mumkin.
· Funksiyalar: P2P to'lovlar, to'lovlar uchun izohlar, hisob-kitob.
· Ta'rif: Cash App, P2P to'lovlar va xizmatlarni qabul qilish uchun ishlab chiqilgan tizim. Mijozlar o'z hisobvarag'ida pul jo'natish, olish, va boshqa amallarni bajarishlari mumkin.
· Funksiyalar: P2P to'lovlar, karta orqali to'lov, naqd pul olish va jo'natish.
· Ta'rif: Zelle, AQShda amalga oshiriladigan va banklar orasida P2P to'lovlar uchun xizmat qiluvchi tizim. Mijozlar do'stlari va oilasi a'zolariga tez va oson to'lovlar jo'natishlari mumkin.
· Funksiyalar: Qo'shimcha qo'shimchalarni ishlatish orqali P2P to'lovlar, bank hisobvaragi orqali to'lov.
· Ta'rif: Google Pay, Google tomonidan ishlab chiqilgan mobil to'lov tizimi. Android qurilmalarida ishlaydi va kontaktsiz to'lov, onlayn xaridlar va boshqa amallarni bajarish imkoniyatlarini taqdim qiladi.
· Funksiyalar: Kontaktsiz to'lov, plastik kartalar orqali to'lov, onlayn xaridlar.
· Ta'rif: Apple Pay, Apple tomonidan ishlab chiqilgan va iOS qurilmalari orqali ishlaydigan mobil to'lov tizimi. Kontaktsiz to'lov, QR kodlar orqali to'lov va boshqa imkoniyatlar mavjud.
· Funksiyalar: Kontaktsiz to'lov, mobil xaridlar, QR kodlardan foydalanish.
· Ta'rif: Skrill, onlayn xaridlar uchun mo'ljallangan va xalqaro miqyosda ommabop bo'lgan elektron to'lov tizimi. Mijozlar o'zlariga xos Skrill hisobvarag'laridan to'lovlar amalga oshirishlari mumkin.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, kartadan kartaga to'lov, valyuta konvertatsiyasi.
· Ta'rif: Stripe, onlayn do'konlar, xizmatlar va ilovalar uchun integratsiyalangan to'lov tizimi. Bizneslar stripe orqali xaridlar qabul qilishlari, to'lovlar amalga oshirishlari va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarishlari mumkin.
· Funksiyalar: Onlayn to'lov, kartadan kartaga to'lov, abonentlik to'lovlar, valyuta konvertatsiyasi.
Bu tizimlar, internet orqali har xil xizmatlarni to'lov qilish, o'zaro pul jo'natish, onlayn xaridlar qilish va boshqa elektron moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun ishlab chiqilgan. Har birining xususiyatlari va imkoniyatlari mavjudligi mavjudligi mijozlarga qulay va xavfsiz to'lov imkoniyatlari taqdim etishda farq qiladi.
14. Virtual valyuta asosida elektron to‘lov tizimlar
Virtual valyuta asosida ishlaydigan elektron to'lov tizimlari, o'zgaruvchan, kriptovalyuta yoki boshqa shaklarda mavjud bo'lgan virtual valyutalar orqali amalga oshiriladigan elektron to'lov va moliyaviy operatsiyalarni boshqarish uchun ishlab chiqilgan tizimlardir. Bu tizimlar, blokchain va kriptografiya texnologiyalaridan foydalanib, to'lovlar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni xavfsiz va qat'iy nazorat ostida bajarishga xizmat qiladi. Quyidagi, kriptovalyutalar yoki virtual valyutalar asosida ishlaydigan ba'zi mashhur elektron to'lov tizimlarining misollarini ko'rsatamiz:
· Ta'rif: Bitcoin, birinchi va eng mashhur kriptovalyutadir. Bu, deyarli barcha kriptovalyutalar uchun model bo'lib, blokchain texnologiyasi orqali moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishni ta'minlaydi.
· Funksiyalar: To'lov, ma'lumot almash va uzatish, xavfsizlik, valyuta konvertatsiyasi.
· Ta'rif: Ethereum, blokchain texnologiyasidan foydalanib, aktsionerliklar (smart kontraktlar) uchun platforma yaratishga imkon beruvchi kriptovalyuta va blokchain tizimidir.
· Funksiyalar: To'lov, smart kontraktlar, dezentralizatsiya, tokenlar.
· Ta'rif: Ripple, banklar va moliyaviy institutlar uchun mo'ljallangan kriptovalyuta va blokchain tizimi. Xalqaro pul o'tkazmalarini tez va arzon bajarish uchun yaratilgan.
· Funksiyalar: Banklar orasida pul o'tkazmalar, valyuta konvertatsiyasi.
· Ta'rif: Litecoin, Bitcoinning alternativasi sifatida yaratilgan va uning protokolida asoslangan kriptovalyuta.
· Funksiyalar: To'lov, valyuta konvertatsiyasi, boshqa kriptovalyutalar bilan almashtirish.
· Ta'rif: Stellar, kriptovalyuta va blokchain tizimi bo'lib, xalqaro pul o'tkazmalari va moliyaviy tizimlar uchun ishlab chiqilgan.
· Funksiyalar: Banklar orasida pul o'tkazmalar, xalqaro pul o'tkazmalari.
· Ta'rif: Cardano, qat'iy nazorat va xavfsizlik prinsiplari bo'yicha yaratilgan blokchain platforma va kriptovalyutadir.
· Funksiyalar: To'lov, smart kontraktlar, qat'iy nazorat.
Bu kriptovalyutalar va blokchain tizimlari, deyarli barcha xil qanday global elektron to'lov tizimlari bilan integratsiyalashgan emas, chunki ular o'zlariga xos protokollari va tamoyillari bor. Mijozlar va korporativ tashkilotlar ularni moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatishlari mumkin.
Elektron hamyonlar, shuningdek, elektron hamyonlar yoki raqamli hamyonlar sifatida ham tanilgan, an'anaviy hamyonlarning raqamli versiyalari bo'lib, foydalanuvchilarga moliyaviy ma'lumotlarini xavfsiz saqlash va boshqarish imkonini beradi. Elektron hamyonlar foydalanuvchilarga elektron operatsiyalarni amalga oshirish, to'lov kartasi ma'lumotlarini saqlash, onlayn yoki mobil to'lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Har xil turdagi elektron hamyonlar mavjud bo'lib, ularning har biri o'ziga xos xususiyat va funksiyalarga ega. Elektron hamyonlarning bir nechta keng tarqalgan turlari:
Tavsif: Mobil hamyonlar smartfonlar yoki boshqa mobil qurilmalarda foydalanish uchun mo'ljallangan. Ular to‘lov kartasi ma’lumotlarini saqlaydi va foydalanuvchilarga mobil telefonlari yordamida do‘kon ichida va onlayn to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Misollar: Apple Pay, Google Pay, Samsung Pay.
Tavsif: Onlayn hamyonlar bulutga asoslangan hamyonlar bo'lib, foydalanuvchilar veb-brauzerlar orqali kirishlari mumkin. Ushbu hamyonlar to'lov ma'lumotlarini saqlaydi va onlayn xaridlar uchun ishlatilishi mumkin.
Misollar: PayPal, Skrill, Neteller.
Tavsif: Kriptovalyuta hamyonlari Bitcoin, Ethereum va boshqalar kabi raqamli valyutalarni saqlash va boshqarish uchun maxsus mo'ljallangan. Ushbu hamyonlar shaxsiy kalitlarni xavfsiz saqlashni ta'minlaydi.
Misollar: Coinbase (Bitcoin uchun), MyEtherWallet (Ethereum uchun).
Elektron hamyon funksiyasiga ega oldindan toʻlangan kartalar:
Tavsif: Ba'zi oldindan to'langan kartalar o'rnatilgan elektron hamyon funksiyasiga ega bo'lib, foydalanuvchilarga kartaga mablag'larni yuklash va undan onlayn va do'konda xarid qilish uchun foydalanish imkonini beradi.
Misollar: raqamli hamyon xususiyatlariga ega oldindan to'langan debet kartalari.
Tavsif: Yopiq hamyonlar odatda ma'lum bir savdogar yoki xizmat ko'rsatuvchi provayder bilan bog'lanadi. Foydalanuvchilar hamyonga pul yuklashlari va undan faqat tegishli ekotizim doirasidagi tranzaktsiyalar uchun foydalanishlari mumkin.
Misollar: Starbucks ilovasi, Amazon Pay.
Tavsif: Ochiq hamyonlar foydalanuvchilarga turli savdogarlar va xizmatlarda tranzaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi. Ular ma'lum bir ekotizim bilan chegaralanib qolmaydi va foydalanish qulayligi nuqtai nazaridan ko'proq ko'p qirralilikni taklif qiladi.
Misollar: Google Pay, Apple Pay.
Tavsif: Biometrik hamyonlar xavfsizlikni kuchaytirish uchun barmoq izlari yoki yuzni tanish kabi biometrik autentifikatsiya usullaridan foydalanadi. Foydalanuvchilar o'z hamyoniga kirishlari va biometrik ma'lumotlardan foydalangan holda tranzaktsiyalarga ruxsat berishlari mumkin.
Misollar: Apple Pay, Samsung Payning ba'zi versiyalari.
Elektron hamyonlarning mavjudligi va xususiyatlari mintaqa va xizmat ko'rsatuvchi provayderga qarab farq qilishi mumkin. Foydalanuvchilar elektron hamyonni o‘zlarining o‘ziga xos ehtiyojlari, amalga oshirishni rejalashtirgan tranzaktsiyalar turi va hamyon taqdim etayotgan xavfsizlik va qulaylik darajasiga qarab tanlashlari kerak.
Elektron hamyonlar, internet orqali ma'lumot almashish, jo'natish, va foydalanuvchilarga turli xizmatlarni taklif qilish uchun ishlatiladigan kommunikatsiya vositalaridir. Bu hamyonlar, ma'lumotlarni uzatish, muloqot qilish, hujjatlarni almashish, yoki boshqa ma'lumot almashish va amalga oshirish uchun ishlatiladi.
Hozirgi kunda, elektron cheklar adi boshqa bir tilda "e-cheklar" yoki "digital cheklar" deb ataladi. Bu, qog'oz cheklarini o'rniga o'zlashtirilgan elektron shaklida amalga oshirish imkonini ta'minlaydigan moliyaviy vosita hisoblanadi. Elektron cheklar, qog'oz cheklariga nisbatan bir nechta afzalliklarga ega bo'ladi:
1. Elektron Formatda Bo'lishi: Elektron cheklar, qog'oz shaklidagi cheklarning to'liq elektron shakllaridir. Ular ma'lumotlar bazasida, kompyuter tarmoqida yoki boshqa elektron vositalar orqali yaratiladi va ishlatiladi.
2. Avtoamal Vaqtinchalik Kiritilishi: Elektron cheklar avtomatik ravishda generatsiya qilinadi va kompyuter tarmoqlari orqali bank tizimiga yuboriladi. Bu, qog'oz cheklarni yaratish va yetkazish jarayonlarini tezlashtiradi.
3. Xavfsizlik: Elektron cheklar, qog'oz cheklarga nisbatan xavfsizlikni oshiradi. Ular, shifrlangan va avtomatik ravishda tasdiqlangan ma'lumotlar orqali amalga oshiriladi.
4. To'lov Tizimlari Bilan Integratsiya: Elektron cheklar, banklar va moliyaviy tashkilotlar tomonidan ishlatiladigan to'lov tizimlari bilan integratsiya qilinishi mumkin. Bu, to'lov jarayonlarini avtomatlashtiradi va xavfsizligini oshiradi.
5. Hisob-kitob Jarayonlarini Tezlashtirish: Elektron cheklar hisob-kitob jarayonlarini tezlashtirish uchun qulaylik yaratadi. Ularning ma'lumotlari avtomatik ravishda hisob-kitoblar va moliyaviy tizimlarga o'tkaziladi.
6. Tasdiqlash: Elektron cheklar tavsiya etilgan tasdiqlash usullari, masalan, elektron imza yoki mobil ilova orqali tasdiqlanishi mumkin.
7. Ishonchli To'lov Jarayoni: Elektron cheklar banklar va moliyaviy tashkilotlar orasidagi ishonchli to'lov jarayonini ta'minlashda yordam beradi.
Elektron cheklar ommaviy tijoratda, korporativ tijoratda, shuningdek, shaxsiy to'lov operatsiyalari va boshqa moliyaviy jarayonlarda qo'llanilmoqda. Ular xavfsiz va samarali cheklash tizimlariga asoslanib, moliyaviy muomalar va operatsiyalarni tez, qulay va xavfsiz ravishda bajarishga imkon beradi.
Elektron to'lov tizimida agentlik punktlari, foydalanuvchilarga moliyaviy xizmatlarni yaxshi ko'rsatish, to'lovlarini tez, qulay va oson shaklda amalga oshirish uchun o'rtacha bo'lgan joylar hisoblanadi. Bu agentlik punktlari, xizmat ko'rsatish uchun banklar, to'lov tizimlarining operatorlari yoki boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qiladigan va foydalanuvchilarga qulayliklar yaratadigan joylardir.
Agent yetkazıb beruvchılar bılan tuzılgan shartnomalar asosıda o'zınıng to'lov punktları ókı to'lov agentlarınıng to'lov punktları orqalı etkazıb beruvchılar ko'rsatgan hızmatlar uchun o'zınıng dasturı-aparat majmýıdan foıdalangan holda jısmonı shahslardan to'lovlarnı qabul qılısh bo'ııcha vosıtachılık hızmatlarını ko'rsatuvchı to'lov agentlık tarmoǵını tashkıl etgan ıurıdık shahs;
Yetkazıb beruvchı -sotılgan mahsulotlar, bajarılgan ıshlar va ko'rsatılgan hızmatlar (bundan keııngı o'rınlarda hızmatlar deb ıurıtıladı) uchun jısmonı shahslardan pul mablaǵlarını qabul qıluvchı, bosh agent bılan shartnomaga ega bo'lgan ıurıdık shahs, kredıt tashkılotları bundan mustasno;
kafıllık badalı — shartnoma bajarılıshını tamınlash maqsadıda to'lov agentı tomonıdan bosh agentga va bosh agent tomonıdan etkazıb beruvchıga o'tkazıladıgan, to'lovlarnı amalga oshırısh uchun zakalat hısoblangan pul mablaǵı;
mahsus hısobvaraq — bosh agent ókı to'lov agentıga hızmat ko'rsatuvchı bankda to'lov agentlık tarmoǵı orqalı to'lovlarnı amalga oshırısh maqsadıda mazkur Nızomda belgılangan tartıbda ochıladıgan bank hısobvaraǵı;
termınal — bosh agentnıng dasturı-aparat majmýıdan (bundan keııngı o'rınlarda dasturı-aparat majmýı deb ıurıtıladı) foıdalangan holda, jısmonı shahslarnıng to'lovlarını amalga oshırısh uchun stasıonar ókı mobıl qurılma (tarmoqqa sımsız boǵlanuvchı va mustaqıl energıa bılan tamınlanuvchı portatıv-ko'chma qurılma), shu bılan bırga, o'z-o'zıga hızmat qılısh qurılması (to'lov agentı ıshtırokı bılan ókı unıng ıshtırokısız to'lovlarnı qabul qıluvchı o'z-o'zıga hızmat qılısh kıoskaları);
to'lov agentlık tarmoǵı — etkazıb beruvchılar uchun jısmonı shahslarnıng to'lovlarını qabul qılısh faolıatını ıurıtuvchı bosh agent va to'lov agentlarını qamrab oluvchı tızım;
to'lov agentı — jısmonı shahslardan to'lovlarnı stasıonar ókı mobıl tarzda qabul qılısh bo'ııcha faolıatnı bosh agent bılan tuzılgan shartnoma asosıda amalga oshıruvchı ıurıdık shahs ókı ıakka tartıbdagı tadbırkor; to'lovchı — etkazıb beruvchınıng oldıdagı pul majburıatlarını bajarısh maqsadıda, shu jumladan, etkazıb beruvchınıng hızmatlarıga oldından to'lovnı amalga oshırısh uchun bosh agent ókı to'lov agentıga pul mablaǵlarını to'lovchı jısmonı shahs.
WESTERN UNION- Butun dunyo bo'yıcha pul o'tkazishnıng eng tezkor yo'li
Pul o'tkazmalarını amalga oshırısh oson bo'lıb qoldı. Western Union hammaga butun dunyo bo'yıcha, pulnı oson yuborish va qabul qılısh ımkonıatını beradı.
har ıılı mıllıonlab odamlar, ýıda qolgan oılalarını qo'llab-quvvatlamoqchı bo'lsalar, kutılmagan vazıatda qolgan saıóhachılarga órdam berıshları kerak bo'lsa, va fırma faolıatınıng barqarorlıgını ta'mınlashları uchun . Western Union ga ıshonıb qolıshadı. har bır o'tkazma, jahon standartlarıga javob beruvchı, bıznıng havfsızlık tızımı bılan hımoıalangan, unı nazorat raqamı, shunıngdek, sız tanlagan unıkal parol bo'ııcha tekshırısh mumkın. . Western Union, pulıngız aınan ular ıuborılgan odamga tez va to'lıq ıuborılıshını kafolatlaıdı.
Pulnı ular ıuborılganıdan keıın bır necha daqıqa ıchıda qabul qılısh mumkın. Western Union eng zamonavı elektron tehnologıa va o'zınıng unıkal jahon tarmoǵıdan foıdalanadı, bu esa o'z navbatıda tezkor to'lovlarnı dunónıng 181 mamlakatıga amalga oshırıshga órdam beradı.
Western Union hızmat ko'rsatısh punktları, ular sızga kerak bo'lgan joılarda: banklarda, pochta bo'lımlarıda, aptekalarda, magazın, supermarketlarda, vokzallarda, aeroportlarda va boshqa joılarda joılashgan. Bu punktlarnıng kattagına qısmı, mıjozlar uchun qulaı vaqtlarda va dam olısh kulnarda ham ıshlaıdı. 238 000dan ortıq punktlarga ega bo'lgan Western Union pul o'tkazamalarını amalga oshıruvchı dunódagı eng ıırıktarmoq hısoblanadı.
Pul o'tkazmalarnı ıuborısh uchun:
Western Union hızmat ko'rsatısh eng ıaqın punktıga murojaat qılıng va "Pulnı ıuborısh uchun" blankasını to'ldırıng;
Western Union operatorıga to'ldırılgan blank va pulnı topshırıng. Nazorat raqamı ko'rsatılgan kvıtansıanı albatta saqlab qo'ııng;
qabul qıluvchıga mablaǵ ıuborılganıgı to'ǵrısıda habar berıng. Bır necha daqıqadan keıın, ıuborılgan mablaǵ qabul qıluvchı tomonıdan dunódagı Western Union har qaısı punktıdan qabul qılıshı mumkın bo'ladı.
Pul o'tkazmalarnı qabul qılısh uchun:
pul . Western Union dan ıuborılganlıgıda ıshonch hosıl qılıng. Iuboruvchı qachon va qandaı suma ıuborılganlıgı to'ǵrısıda sızga habar beradı;
ıuboruvchıdan habar olganıngızdan keıın, Western Union hızmat ko'rsatısh eng ıaqın punktıga murojaat qılıb, shahsıngıznı tasdıqlovchı hujjatnı taqdım etıng va "Pulnı ıuborısh uchun" blankasını to'ldırıng. Iuboruvchı ısmını va mamlakatını, shunıngdek, kutılaótgan sumanı ko'rsatıng;
Western Union operatorı, bundaı pul o'tkazması amalga oshırılganını tekshıradı. Bundan keıın, sızga darhol pul berıladı.
Elektron pul, elektron tijorat va to'lov muomalalarida ishlatiladigan raqamli puldir. Ushbu pul turi, tavsiya etilgan shifrlash texnologiyalari orqali xavfsizlikni taʼminlash uchun amalga oshirilgan. Elektron pul tavsiya etilgan bank xizmatlari orqali hisobraqamlarni o'zbek so'mlari, AQSh dollarlari yoki boshqa milliy valyutalarda o'zgartirish imkonini beradi.
Elektron pulning asosiy xususiyatlari:
1. Tez vaqt oralig'i: Elektron pul orqali amalga oshirilayotgan tranzaksiyalar tez vaqt oralig'ida amalga oshiriladi.
2. Ommaviylik: Elektron pulning eng asosiy xususiyati, internetga ega bo'lgan har bir odam tomonidan ishlatilishi mumkinligidir.
3. Past tranzaksiya haqiqiyatlari: Elektron pul orqali amalga oshirilayotgan tranzaksiyalarning to'lov haqiqiyatlari odatda past bo'lib, ushbu pul turi xizmat oluvchilari uchun arzonroqdir.
4. Xavfsizlik va gizlilik: Elektron pul o'zida shifrlash texnologiyalari bilan himoyalangan, shuningdek, foydalanuvchining shaxsiy ma'lumotlarini muhofaza qilish imkonini beradi.
5. Xalqaro chegaralarda transferlar: Elektron pul ommaviy internetga ega bo'lganligi sababli xalqaro chegarada ishlatilishi mumkin.
Bitkoin, Efirium, Rippl va boshqa kripto valyutalar bu elektron pul turining bir nechtasini namoyish etadi. Lekin, har bir mamlakatda elektron pul va kripto valyutalarni tartibga solish va ishlatish qoidalari farqli bo'lishi mumkin.
The virtual pul misollar barcha tartibga solinmagan raqamli valyutalarni tasvirlab bering. Bu shuni anglatadiki, ular bozorda ma'lum bir vaqtda yuqoriga yoki pastga tushishi mumkin bo'lgan ma'lum bir qiymatni ifodalaydi. Misol uchun BTC
Bu kabi jismoniy bo'lmagan pul U davlat organlari tomonidan chiqarilmaydi, shunga qaramay u hali ham butun dunyo bo'ylab eng ko'p qo'llaniladiganlardan biri hisoblanadi. Chunki u jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan oddiy va tezkor toʻlov shakli sifatida qabul qilingan valyutadir.
Bunday elektron pullar foydalanuvchilarga moddiy boyliklardan tortib, xizmatlar uchun to‘lovlargacha bo‘lgan deyarli har qanday turdagi xaridlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ular boshqa turdagi vaziyatlarda, masalan, video o'yin yoki ijtimoiy tarmoqda ham qo'llanilishi mumkin.
El virtual pul U o'zini qanday ko'rsatishning turli usullariga ega, shuning uchun bu misollarning ba'zilari quyida ko'rsatiladi.
Raqamli pulning ushbu turi real iqtisodiyot bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan barcha valyutalarni anglatadi. Bu shuni anglatadiki, ular faqat ma'lum onlayn o'yinlarda ishlatilishi mumkin, shuning uchun ularning almashinuvi faqat aytilgan xayoliy dunyoda saqlanadi.
Ba'zi hollarda, bu xayoliy kelib chiqish pullari haqiqiy va haqiqiy valyutaga almashtiriladi. Garchi ikkinchisi ko'plab onlayn o'yinlarda qat'iyan taqiqlangan bo'lsa-da, bunga yaqqol misol - WoW nomi bilan mashhur Warcraft.
Bir tomonlama raqamli valyutalar
este virtual pul Bu mijozlarni rag'batlantirish dasturlari nomi bilan eng mashhurlaridan biri edi. Ushbu turdagi valyutaning turli xil versiyalari mavjud, ammo u hozirda shu maqsadda qo'llaniladi tarmoq savdosini rivojlantirish.
Bu pulni deyarli har qanday yo'l bilan sotib olish yoki olish mumkin bo'lgan xususiyat bor, lekin uni qayta sotish yoki almashtirishga yo'l qo'yilmaydi. Bunga ba'zi misollar onlayn xizmatlar bo'lishi mumkin, ba'zilari virtual o'yinlar yoki yangi jamoalarning rivojlanishi.
Konvertatsiya qilinadigan virtual valyutalar
Nomidan ko'rinib turibdiki, ushbu onlayn valyuta sotib olish va sotish bo'yicha hech qanday cheklovlarga ega bo'lmaganlarni anglatadi. Ya'ni, uni haqiqiy savdo valyutasiga almashtirish yoki boshqa har qanday iste'molchiga sotish mumkin.
Bunga juda aniq misol bo'lishi mumkin virtual valyuta Hozirgi vaqtda Bitcoin ko'proq ta'sir ko'rsatmoqda. Xo'sh, bu xalqaro darajadagi birinchi virtual to'lov usuli bo'lishidan tashqari, paydo bo'lganidan beri eng ko'p qo'llaniladigan usullardan biridir.
Markazlashtirilgan valyutaning ta'rifi qachon aytilganiga ishora qiladi virtual pul U markazlashtirilgan omborga ega. Fikrni yaxshiroq tushunish uchun ushbu ombor markaziy banklarnikiga juda o'xshash bo'lishi mumkin.
Markazlashtirilmagan pul tushunchasi yuqorida aytib o'tilganlardan butunlay farq qiladi, chunki bu erda markazlashtirilgan ombor mavjud emas. Bu shuni anglatadiki, ularni sotib olish qandaydir markaziy hokimiyatga bog'liq emas.
Ushbu toifadagi tangalarni turli yo'llar bilan olish mumkin. Eng yaxshi ma'lum bo'lganlar orasida uni ishlab chiqarish yoki foydalanuvchining hisoblash bilan bog'liq sa'y-harakatlari bilan bog'liq
Bu raqamli valyuta Uning qonuniyligi va tekshirilishi tufayli yuqori ishonchlilik afzalligi bor. Bu o'z shaxslari tufayli eng yuqori foydalanish tezligi va birgalikda eng yaxshi saqlanishi bilan kriptovalyutadir.
Bitcoin dastlab to'liq va yagona markazsizlashtirish uchun yaratilgan. Bu dunyoning turli burchaklaridan kelgan konchilar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo'lish uchun, ular uni ommaviy nazorat qilish uchun mas'uldirlar.
Ushbu sinfning maqsadi shifrlangan valyuta Hech kim uni to'liq nazorat qila olmaydi. Ushbu valyutadan foydalanishning afzalligi shundaki, u to'liq onlayn bo'lib, hozirgi onlayn-bankingga juda o'xshaydi.
Bugungi kunda tog'-kon sanoati bilan bog'liq Bitcoin borgan sari markazlashgan bo‘ldi. Shu sababli, bir nechta tanqidchilar ushbu valyuta aslida markazlashtirilmagan turdagi yoki yo'qligini aytishdi.
Virtual valyuta yoki oʻyin valyutasi — bu turli onlayn jamoalarda virtual tovarlarni sotib olish va sotish uchun ishlatiladigan shaxsiy elektron pul: ijtimoiy tarmoqlar, virtual olamlar va onlayn oʻyinlar
Har bir sohadavirtual valyuta maʼlum maqsadlar uchun ishlatiladi:
· Turli oʻyin artefaktlarini sotib olish: masalan, qurol, yer, unvon;
· Forumdan foydalanish uchun ilgʻor funksiyali paketlarni sotib olish
2012-yil oktabr oyida Yevropa Markaziy banki „Virtual valyuta sxemalari“ bo‘yicha hisobotini eʼlon qildi. Unda qayd etilishicha, ayrim hollarda virtual hamjamiyatlar tovarlar (xizmatlar) va hisob birligi almashinuvi uchun o‘zlarining raqamli valyutalarini yaratadilar va tarqatadilar. Hisobotda Virtual valyuta odatda ishlab chiquvchilar tomonidan yaratilgan va nazorat qilinadigan va maʼlum bir virtual hamjamiyat aʼzolari orasida qabul qilinadigan tartibga solinmagan raqamli pul turi sifatida ifodalanadi
2013-yil 20-mart kuni AQSh G‘aznachilik departamentining Moliyaviy jinoyatlar bo‘yicha komissiyasi virtual valyutalarni yaratish, ayirboshlash va o‘tkazishda AQSh bank siri to‘g‘risidagi qonunning qo‘llanilishini izohlovchi hujjatni ishlab chiqdi
Komissiya tasnifiga koʻra, Qoʻshma Shtatlar yoki boshqa har qanday davlatning tangalari va qogʻoz pullari quyidagi:
· Qonuniy to‘lov vositasi hisoblanadigan;
· Emitent mamlakatda ayirboshlash vositasi sifatida keng foydalaniladigan hollarda „real valyuta“ sifatida ajralib turadi.
„Virtual valyuta“ — bu baʼzi hududlarda valyuta kabi hisoblanadigan, lekin real valyutaning barcha atributlariga ega boʻlmagan ayirboshlash vositasi. Xususan, virtual valyuta hech qanday yurisdiksiyada qonuniy toʻlov vositasi maqomiga ega emas. Virtual valyuta, agar u haqiqiy valyuta ekvivalentiga ega boʻlsa yoki real valyuta oʻrnini bosuvchi boʻlsa, "konvertatsiya qilinadigan" hisoblanadi.
22. Bank elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Elektron to'lov tizimlari (ETT) prinsipial sxemalari o'z ichiga bir nechta muhim komponentlarni o'z ichiga oladi. Bu tizimlar quyidagi asosiy qismlardan iborat bo'ladi:
1. Bank (Ishonchli tomon): Bu qismda, mijozlar xizmat olishlari uchun bank bilan shartnomalar imzolaydilar. Banklar, mijozlarga o'zlarining to'lov tizimlarini qo'llash uchun xizmatlar taklif etadilar.
2. Mijoz (To'lov amaliyoti tomoni): Mijozlar o'z to'lov amaliyotlarini boshlash uchun bankdan bir tur xizmatlarni tanlashlari kerak bo'ladi. Bu shu jumladan, kart to'lovlar, onlayn to'lovlar, mobil ilova orqali to'lovlar, bank hisobvarag'ini to'lovlar, avtomatlashtirilgan qo'llanmalar orqali to'lovlar, to'lov kiosklari yoki boshqa tizimlar orqali to'lovlar kabi.
3. To'lov Tizimi: Tizimning asosiy qismi to'lov tizimidir. Bu tizim, mijozlar va bank o'rtasida amaliyotlarni bajarish uchun foydalaniladi. Bu tizimlar ko'p qatlamli bo'lib, mijozlarni identifikatsiya qilish, to'lov amaliyotlarini tasdiqlash, ma'lumotlarni xavfsiz saqlash kabi funktsiyalarni o'z ichiga oladi.
4. Kartochka (Agar kartochka tizimi qo'llanilmoqda bo'lsa): Agar to'lovlar plastik yoki virtual kartochka orqali amalga oshirilsa, bu joyda kartochka tizimi keladi. Mijozlar xususi plastik kartochkalarga ega bo'lishlari mumkin va ularni bankomatlar, xizmat markazlari yoki onlayn platformalar orqali ishlatishlari mumkin.
5. **Bankning IT Tizimi:** Elektron to'lov tizimlari qo'lda kelgan ma'lumotlar va to'lovlar uchun bankning IT tizimi juda muhimdir. Ushbu tizimlar to'lov amaliyotlarini avtomatlashtirish, xavfsizligini ta'minlash va mijoz ma'lumotlarini saqlashda yordam beradi.
6. **Xavfsizlik va Maxfiylik:** Elektron to'lov tizimlarida xavfsizlik va maxfiylik, ayrim muhim bo'lgan komponentlar. Mijoz ma'lumotlari va to'lovlarini himoyalash uchun shifrlash, autentifikatsiya protokollari, to'lovlar tarqatilganda xavfsizlik kontrolini ta'minlash, tizimni hakerlarga qarshi himoya qilish, zararli dasturlar va hakerning tizimga kirishini oldini olish uchun muhimdir.
Elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi shu asosda bo'ladi, lekin har bir bank o'zining xususiyatlariga, xizmatlarga va tizimlarga ega bo'ladi.
23. Tijorat elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Tijorat elektron to‘lov tizimlari, ulardagi operatsiyalarni amalga oshirishning asosiy prinsiplari va sxemalari bor. Bu tizimlar, maishiy turdagi moliyalarni elektron xususiyatlari boyicha o‘tkazib berish, onlayn to‘lovni o‘tkazish, xaridorlarga xizmat ko‘rsatish va turli turdagi moliyaviy operatsiyalarni boshqarish uchun ishlab chiqilgan.
Elektron tijorat tizimlarining prinsipial sxemasi quyidagicha bo‘ladi:
1. **Mijozning Buyurtma Berish / Xarid Qilish:** Mijoz, onlayn do‘kon yoki xizmat saytida mahsulotni tanlaydi va buyurtma beradi. Bu jarayonda tijorat tizimi mijozning tanlagan mahsulotlarni, xizmatlarni yoki xarid qilgan narsalarni ro‘yxatga olishi va buyurtma jarayoni boshlanadi.
2. **Moliya Ma'lumotlarni O‘tkazish:** Mijoz to‘lovni amalga oshirish uchun shaxsiy moliya ma'lumotlarini (karta ma'lumotlari, hisob-kitob ma'lumotlari, boshqa ma'lumotlar) kiritadi. Bu ma'lumotlar xavfsiz shaklda o‘tkazilishi kerak, shuning uchun to‘lov shifrlangan protokollar va xavfsizlik standartlari ishlatiladi.
3. **To‘lovni Tashlash:** Mijozning tanlagan mahsulotlarni yoki xizmatlarni xarid qilish jarayoni tugagach, to‘lov amalga oshiriladi. Elektron to‘lovlar uchun turli usullar (kredit karta, to‘lov portfiy (masalan, PayPal), elektron pul o‘tkazmalar (masalan, Bitcoin)) ishlatiladi.
4. **Moliya Boshqarish va Hisob-kitob:** To‘lovni amalga oshirgandan so‘ng, moliya boshqarish va hisob-kitob jarayonlari boshlanadi. Bu, moliyaning mijozga yetkazilishi, mijozlar orasida pul almashtirish, qarz olish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni o‘z ichiga oladi.
5. **Xizmat Ko‘rsatish va Tariflash:** Tijorat tizimi, mijozga xizmat ko‘rsatish uchun kerakli ma'lumotlarni tariflaydi. Mijoz to‘lovni amalga oshirgandan so‘ng, tanlangan mahsulot yoki xizmatni elektron tarzda olishi mumkin bo‘ladi.
6. **Xavfsizlik:** Tijorat tizimlari o‘z mijozlarining shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilish va xavfsizlikni ta'minlash uchun xavfsizlik standartlari va shifrlash protokollari bilan muomalada qiladi.
7. **Taqdimot va Reklama:** Tijorat tizimi, yangi mahsulotlar va xizmatlar, chegirmalar, chegirma turlari va boshqa tadbirlar orqali mijozlarni jalb qilish uchun reklama va taqdimot jarayonlarini o‘tkazadi.
Bu prinsipial sxema har bir tijorat elektron to‘lov tizimining asosiy qismlarini o‘z ichiga oladi, ammo har bir tijorat platformasi o‘zining maxsus yechimlarini va xususiyatlarni saqlab qoladi.
24. Debet elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Debet elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemalari elektron moliya almashinuvini boshqarish uchun ishlatiladi. Ushbu tizimlar moliya operatsiyalarini avtomatlashtirish, amaliyotni tezlashtirish va xavfsizlikni ta'minlash maqsadida ishlab chiqilgan. Debet elektron to'lov tizimi prinsipi asosan quyidagi bosqichlardan iborat:
1. **Mijozning buyurtmasi:** Mijoz (sotuvchi yoki xizmat ko'rsatuvchi) tomonidan amalga oshirilishi kerak bo'lgan operatsiya, masalan, maxsulot sotib olish yoki xizmatdan foydalanish, shu jumladan mijozning buyurtma berishi.
2. **To'lov ma'lumotlarini to'plash:** Mijoz tomonidan berilgan buyurtma ustida to'lov ma'lumotlarini olish. Bu, mijozning to'lov turi (plastik karta, mobil to'lov yoki boshqa shakl) va to'lov ma'lumotlarini (kartaning raqami, amal qilish muddati, CVV kodi va hokazo) o'z ichiga oladi.
3. **To'lovni tasdiqlash:** To'lov ma'lumotlarini olishdan so'ng, tizim to'lovni tasdiqlaydi. Bu, mablag'ni yoki to'lovni amalga oshirishni boshqarish uchun muvaffaqiyatli to'lovni tekshirishni o'z ichiga oladi.
4. **Mijozning hisobiga pul ko'chirish:** Agar to'lov muvaffaqiyatli tasdiqlanib bo'lsa, tizim mijozning hisobiga mablag'ni o'tkazadi. Bu operatsiya, mijozning xizmatni yoki maxsulotni sotib olishini amalga oshirishga imkoniyat yaratadi.
5. **Hisob-kitob va xisob-kitoblarni yangilash:** To'lov amalga oshirildikdan so'ng, tizim hisob-kitoblarini va xisob-kitoblarni yangilaydi. Bu, mablag'ni mijozning hisobida kamaytiradi va xizmat ko'rsatuvchining hisobida ko'payadi.
6. Hisob-kitoblar va hisob-kitoblarni tasdiqlash:*Tizim tomonidan amalga oshirilgan har bir operatsiya so'ng, hisob-kitoblar va xisob-kitoblarni tasdiqlash jarayoni o'tkaziladi. Bu, moliyaning to'g'ri boshqarilishini ta'minlash va xatoliklarni aniqlash uchun muhim jarayonlardan biridir.
Debet elektron to'lov tizimlari boshqarish jarayonlari odatda banklar, to'lov jarayonlari va boshqa moliya institutlari tomonidan olib borgan bo'lib, ularni xususiy tarmoqlarda va onlayn platformalarda boshqarish mumkin.
25. Kredit elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemalari, xalqaro pul o'tkazmalari, banklar, to'lov shlyuzlari, kredit kartalari va boshqa tijorat tashkilotlari orasida turli xil bo'lishi mumkin. Har bir tashkilotning o'zining shaxsiy prinsipialari va amaliyoti mavjud bo'lishi mumkin, lekin umumiy ravishda, elekttron to'lov tizimlarining amaliyoti quyidagi bosqichlardan o'tadi:
Ma'lumot olish: Foydalanuvchi yoki mijoz tomonidan xarid qilingan mahsulot yoki xizmat haqida kerakli ma'lumotlar olinadi. Bu ma'lumotlar odatda kredit kartasi raqami, amal qilish muddati, CVV raqami (karta arkasidagi xavfsizlik raqami) va boshqa zarur ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Tekshirish va tasdiqlash: Kredit kartasi ma'lumotlari va boshqa to'lov ma'lumotlari tekshirilib, to'g'ri va to'g'ri bo'lmaganlarini aniqlash uchun tijoratni boshqarish tizimi tomonidan avtomatik tekshiruvlar o'tkaziladi. Agar ma'lumotlar to'g'ri bo'lsa, to'lovni amalga oshirish uchun tasdiqlanadi.
To'lovni muddatida amalga oshirish: To'lovni amalga oshirish jarayoni odatda real va onlayn do'konlar, shaxsiy sahifalar yoki mobil ilovalar orqali bajariladi. Agar mijoz onlayn to'lov qilmoqchi bo'lsa, karta ma'lumotlari yoki boshqa to'lov usullari orqali to'lov amalga oshiriladi.
Xalqaro pul o'tkazmalari: Agar to'lov xalqaro savdo tashkiloti orqali amalga oshirilmoqda bo'lsa, bu safar savdo tashkiloti va banklar orasida xalqaro pul o'tkazma tizimi ishlatiladi. Ma'lumotlar xavfsizlik protokollari va shifrlash orqali himoyalangan.
Hisob-kitoblarni saqlash va hisobot olish: Barcha to'lov jarayonlari xisob-kitoblarga joylashtiriladi va mijoz yoki tashkilotga xisobot berish uchun qo'l ma'lumotlarini saqlash orqali hisobot olish mumkin.
Shikoyatlar va qayta to'lov: Agar mijoz sotib olingan mahsulot yoki xizmatdan noto'g'ri yo nalpul to'lashi kerak bo'lsa, shikoyat jarayoni amalga oshiriladi. Bu holatda, qayta to'lov jarayoni boshlanadi yoki mahsulotni almashtirish vaqtincha to'lov amalga oshiriladi.
Bu prinsipial sxema odatda barcha elektron to'lov tizimlarining asosiy qurilmasi bo'lib, tijorat tashkilotlari o'zlarining tuzib olishlariga va foydalanuvchilariga qanday xizmat ko'rsatishlariga qarab tanlaydi.
26. Elektron pul asosida elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Elektron pul asosida elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi quyidagicha bo'lishi mumkin:
Foydalanuvchi identifikatsiyasi: Foydalanuvchini identifikatsiyalash uchun, shaxsiy ma'lumotlari va to'lov sohasidagi ma'lumotlar olinadi. Bu ma'lumotlar odatda foydalanuvchi tomonidan tizimga ro'yxatdan o'tkazilgan paytda olinadi.
Elektron pul hisob-kitobi ochish: Foydalanuvchiga shaxsiy hisob-kitob ochiladi, unga unikal identifikatsiya raqami (qo'llanilgan nomi bo'lgan "cüz" yoki "cüzdan" raqami) taqdim etiladi. Bu hisob-kitobda foydalanuvchining elektron puli (bitkoin, etir, kripto valyutalar yoki boshqa elektron pul shakllari) saqlanadi.
To'lov so'mi belgilash: Foydalanuvchi to'lov jarayonini boshlash uchun, ular to'lov qilmoqchi bo'lgan mahsulot yoki xizmat narxini belgilaydi.
To'lovni amalga oshirish: Foydalanuvchi to'lovni o'zining elektron pul hisob-kitobidan yoki boshqa elektron valyuta hisobidan amalga oshiradi. Ushbu jarayon bank kartalari, mobil to'lov ilovalari yoki kripto valyutalar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Tekshirish va tasdiqlash: To'lov tizimi tomonidan to'lovni tekshirish va tasdiqlash jarayoni amalga oshiriladi. Bu bosqichda xavfsizlik sohasidagi protokollar va shifrlash texnologiyalari foydalaniladi.
Tranzaktsiya tasdiqlanishi va blokchain ishlatilishi: Elektron pul asosida amalga oshirilgan har bir tranzaktsiya blokchain tekshiruvi orqali tasdiqlanadi. Blokchain, ma'lumotlar bazasi bo'lib, tranzaktsiyalarni xavfsiz va o'zgarmas ko'rib turadi.
Xisobot olish: Tranzaktsiya muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so'ng, foydalanuvchiga xisobot beriladi. Xisobotda tranzaktsiya vaqti, summasi, aluvchi tomon va boshqa muhim ma'lumotlar o'z ichiga oladi.
Bu prinsipial sxema, elektron pul asosida to'lovni o'rganish va amalga oshirish jarayonlarini umumlashtiradi. Elektron pulning eng asosiy xususiyati, intermediatorlar (masalan, banklar) ro'yxatdan o'tkazishsiz yoki ularni minimal darajada ishlatish imkoniyatini yaratishi va xavfsizlikni ta'minlashidir.
27. Virtual pul asosoda elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi, aynan shu valyutalar yoki resurslar asosida ommalashtiriladi. Virtual pul odatda mamlakatlarning milliy valyutalari, bank hisob-kitoblari yoki boshqa fizikavi varaxalar asosida elektron yoki kripto valyutalar bo'lishi mumkin. Quyidagi bosqichlarda virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi keltirilgan:
Virtual pul yaratish va tarqatish: Virtual pul asosida tizimga kirish uchun foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari olinadi va ular uchun maxsus hisob-kitoblar (wallet) ochiladi. Bu hisob-kitoblarda ularning saqlagan virtual pul miqdori ko'rsatiladi.
To'lov so'mi belgilash: Foydalanuvchilar o'zlarining xarid qilmoqchi bo'lgan mahsulot yoki xizmat narxini belgilaydilar.
To'lovni amalga oshirish: To'lovni amalga oshirish uchun, foydalanuvchi o'zining virtual pul hisob-kitobidan kerakli summani yoki resursni olib, savdo tashkilotining yoki boshqa foydalanuvchining hisob-kitobiga jo'natadi.
Tekshirish va tasdiqlash: To'lov tizimi tomonidan to'lovni tekshirish va tasdiqlash jarayoni amalga oshiriladi. Bu bosqichda xavfsizlik protokollaridan foydalaniladi.
Tranzaktsiya tasdiqlanishi: To'lov muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so'ng, tizim tomonidan tranzaktsiya tasdiqlanadi va blokchain yoki boshqa ta'minotlar orqali ma'lumotlar muhokama qilinadi.
Xisobot olish: Foydalanuvchiga to'lov muvaffaqiyatli amalga oshirilganini bildirish uchun xisobot beriladi. Bu xisobotda tranzaktsiya vaqti, summasi, aluvchi va boshqa muhim ma'lumotlar o'z ichiga oladi.
Virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari, shaxsiy identifikatsiya, xavfsizlik, blokchain texnologiyalari va elektron ma'lumotlarni o'z ichiga olgan umumiy amaliyotlarga ega bo'ladi. Shu tizimlarning asosiy maqsadi, xavfsiz va tez to'lov jarayonlarini ta'minlash, intermediaryalarni o'rtasiz qo'ymaslik va global tashkilotlar yoki shaxsiy mijozlar orasida moliyaviy mablag'larni amalga oshirishdir.
28. Virtual valyuta asosida elektron to‘lov tizimlar prinsipial sxemasi
Virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi, aynan shu valyutalar yoki resurslar asosida ommalashtiriladi. Virtual pul odatda mamlakatlarning milliy valyutalari, bank hisob-kitoblari yoki boshqa fizikavi varaxalar asosida elektron yoki kripto valyutalar bo'lishi mumkin. Quyidagi bosqichlarda virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari prinsipial sxemasi keltirilgan:
Virtual pul yaratish va tarqatish: Virtual pul asosida tizimga kirish uchun foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari olinadi va ular uchun maxsus hisob-kitoblar (wallet) ochiladi. Bu hisob-kitoblarda ularning saqlagan virtual pul miqdori ko'rsatiladi.
To'lov so'mi belgilash: Foydalanuvchilar o'zlarining xarid qilmoqchi bo'lgan mahsulot yoki xizmat narxini belgilaydilar.
To'lovni amalga oshirish: To'lovni amalga oshirish uchun, foydalanuvchi o'zining virtual pul hisob-kitobidan kerakli summani yoki resursni olib, savdo tashkilotining yoki boshqa foydalanuvchining hisob-kitobiga jo'natadi.
Tekshirish va tasdiqlash: To'lov tizimi tomonidan to'lovni tekshirish va tasdiqlash jarayoni amalga oshiriladi. Bu bosqichda xavfsizlik protokollaridan foydalaniladi.
Tranzaktsiya tasdiqlanishi: To'lov muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so'ng, tizim tomonidan tranzaktsiya tasdiqlanadi va blokchain yoki boshqa ta'minotlar orqali ma'lumotlar muhokama qilinadi.
Xisobot olish: Foydalanuvchiga to'lov muvaffaqiyatli amalga oshirilganini bildirish uchun xisobot beriladi. Bu xisobotda tranzaktsiya vaqti, summasi, aluvchi va boshqa muhim ma'lumotlar o'z ichiga oladi.
Virtual pul asosida elektron to'lov tizimlari, shaxsiy identifikatsiya, xavfsizlik, blokchain texnologiyalari va elektron ma'lumotlarni o'z ichiga olgan umumiy amaliyotlarga ega bo'ladi. Shu tizimlarning asosiy maqsadi, xavfsiz va tez to'lov jarayonlarini ta'minlash, intermediaryalarni o'rtasiz qo'ymaslik va global tashkilotlar yoki shaxsiy mijozlar orasida moliyaviy mablag'larni amalga oshirishdir.
29. Elektron hamyonlar prinsipial sxemasi
Elektron hamyonlar (e-wallets) yoki elektron qimmat-hisoblar, onlayn do'konlarda, mobil ilovalarda yoki boshqa tijorat tashkilotlarida xarid qilish va to'lovlar uchun o'zgaruvchan va oson bir vosita sifatida ishlatiladi. Elektron hamyonlar prinsipial sxemasi quyidagi bosqichlardan o'tadi:
Ro'yxatdan o'tish va hisob-kitob ochish: Foydalanuvchi ilgari elektron hamyon tashkil etgan yoki tanlangan tijorat tashkilotida ro'yxatdan o'tadi. U foydalanuvchining shaxsiy ma'lumotlarini, elektron pochta manzilini yoki boshqa zarur ma'lumotlarini taqdim etadi. Keyin, foydalanuvchi hisob-kitob ochish uchun belgilangan elektron qimmat-hisob yaratiladi.
Hamyonni to'ldirish: Elektron hamyonni to'ldirish uchun, foydalanuvchi uni o'zining bank kartasi, kripto valyuta yoki boshqa to'lov usullari orqali to'ldiradi. Bu jarayonda xavfsizlik va shifrlash protokollari ishlatiladi.
To'lov qilish: Elektron hamyonni to'ldirgandan so'ng, foydalanuvchi onlayn do'konlarda yoki boshqa tijorat tashkilotlarida xarid qilish uchun hamyonini ishlatadi. Xaridni amalga oshirish uchun foydalanuvchi to'lovni elektron hamyoni orqali amalga oshiradi.
Tranzaktsiyani tekshirish va tasdiqlash: To'lov tashkiloti yoki elektron hamyonning boshqaruv tizimi tomonidan tranzaktsiya tekshiriladi va tasdiqlanadi. Bu bosqichda xavfsizlik muhofazasi va boshqa tekshirish protokollari ishlatiladi.
Xisobot olish: Foydalanuvchi to'lovi muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so'ng xisobot olish uchun ma'lumotlarini ko'rsatadi. Xisobotda amalga oshirilgan tranzaktsiya, vaqt, summa, xarid qilingan mahsulot yoki xizmat haqida ma'lumotlar o'z ichiga oladi.
Hisob-kitobni saqlash: Tranzaktsiyalar va to'lovlar elektron hamyon tashkiloti tomonidan foydalanuvchining shaxsiy hisob-kitobida saqlanadi. Bu yordamida foydalanuvchi to'lovlarini, xarid qilgan mahsulotlarini va boshqa ma'lumotlarini ko'zdan kechirishi mumkin.
Elektron hamyonlar, xavfsiz, tez va qulay to'lov usullarini ta'minlashda muhim rol oynaydigan vosita sifatida faol ishlaydi. Ularning ishlash prinsiplari va tarzlarini tijorat tashkilotlari, shaxsiy foydalanuvchilar va do'konlar o'zlarining xizmatlarini takomillashtirish uchun o'zgartirishlarga olib kelmoqda.
30. Elektron cheklar prinsipial sxemasi
Elektron cheklar (e-checks) elektronik ravishda yaratilgan va tarqatilgan chek variantlaridir, ularni o'zbek tili bilan "elektron shartnoma" yoki "elektron hisobot" deyish mumkin. Elektron cheklar prinsipial sxemasi quyidagi bosqichlardan o'tadi:
Ro'yxatdan o'tish va hisob-kitob ochish: Foydalanuvchi tomonidan elektron cheklar tashkil etish uchun ilgari belgilangan tijorat tashkilotiga ro'yxatdan o'tish talab qilinadi. Foydalanuvchi shaxsiy ma'lumotlarni (ismi, manzili, bank hisob ma'lumotlari, telefon raqami va h.k.) taqdim etadi va hisob-kitob ochadi.
Bank hisob ma'lumotlari tasdiqlash: Elektron chekni ishlatish uchun foydalanuvchi o'zining bank hisob ma'lumotlarini tasdiqlaydi. Bu jarayonda bank tomonidan identifikatsiya muammosi amalga oshiriladi va foydalanuvchining chekni ishlatishga ruhsat beriladi.
To'lov ma'lumotlarini kiritish: Foydalanuvchi to'lovni amalga oshirish uchun kerakli ma'lumotlarni, masalan, to'lov summasini va to'lovni qaysi kundan qachon amalga oshirishni tanlashni kiritadi.
Elektron chekni tuzish: Foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ma'lumotlar asosida elektron chek tuziladi. Bu chek elektron shaklga olingan va keyinchalik ishlatilish uchun saqlanadigan ma'lumotlarni (chek raqami, to'lov tarixi, to'lov summasi, qabul qiluvchi tashkilot ma'lumoti va boshqa zarur ma'lumotlar) o'z ichiga oladi.
Chekni yuborish va qabul qilish: Foydalanuvchi yuborilgan chekni qabul qilmoqchi bo'lgan tijorat tashkilotiga yuboradi. Qabul qiluvchi tomon chekni tekshiradi va amalga oshirilgan to'lovingizni tasdiqlaydi.
Hisobot olish: To'lov muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so'ng, elektron chek tashkilot tomonidan hisobot yuboriladi. Bu hisobotda to'lov summasi, chek raqami, to'lovni qaysi kun va qachon amalga oshirilganligi va boshqa muhim ma'lumotlar o'z ichiga oladi.
Elektron cheklar, boshqa to'lov turlariga nisbatan ma'lum bir tijorat tashkilotiga yoki shaxsiy mijozga to'lov amalga oshirishda qulayliklar ta'minlash uchun ishlatiladi. Ular, noyob tijorat tashkilotlari yoki shaxsiy foydalanuvchilar uchun internet orqali xarid qilish va to'lovni amalga oshirishni osonlashtirish uchun ishlatiladi.
31. Agentlik punktlar prinsipial sxemasi
Agentlik punktlar prinsipial sxemasi Agentlik punktlar (agentliklar) tijorat tashkilotlar yoki xizmat ko'rsatuvchilarning xizmatlarini o'zaro aloqa orqali mijozlarga taqdim etish uchun o'rnak bo'lib, ular mavjud bozorda mahsulotlar sotib olish, xizmatlarni taklif etish yoki boshqa operatsiyalarni bajarishda xizmat qilishadi. Agentlik punktlar prinsipial sxemasi quyidagi bosqichlardan o'tadi:
Ro'yxatdan o'tish va agentlikni tanlash: Agentlik faoliyatini boshlash uchun shaxsiy yoki tijorat tashkiloti agentlik punktiga ro'yxatdan o'tadi yoki xizmat sotish uchun biror bir tashkilot bilan shartnoma tuzadi.
Agentlikning tashkiloti tomonidan taminotlar: Agentlik tashkiloti tomonidan agentlik punktiga o'z mahsulotlarini, xizmatlarini, narxlari va boshqa ma'lumotlarni taqdim etadi. Agentlik esa o'z hududida mahsulotni sotish, xizmatni ko'rsatish va boshqa xizmatlarni amalga oshirish uchun shartnoma asosida boshqaradi.
Mijozlarga xizmat ko'rsatish: Agentlik punkti mijozlar bilan barcha moliyaviy operatsiyalarni o'zlashtiradi. Bunday operatsiyalar o'z ichiga mijozlarga mahsulot sotish, xizmat ko'rsatish, to'lovni qabul qilish, chekni yuborish va boshqa to'lov operatsiyalarni o'z ichiga oladi.
Hisobot berish: Agentlik punkti mijozlar bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarga oid hisobotlar beradi. Hisobotlar odatda to'lov summasi, mijozlarning shaxsiy ma'lumotlari, sotilgan mahsulotlar, xizmatlar va boshqa muhim ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Tashkilotlar orasida aloqalar: Agentlik punkti o'z faoliyatini o'z ichiga olgan holda tashkilotlar orasida aloqa qiladi. Ular, o'z mahsulotlarini yoki xizmatlarini agentlik punktida sotish orqali yangi mijozlarni jalb qilishga intiladi.
Xisobot olish: Agentlik punkti mijozlar bilan amalga oshirilgan har bir operatsiyaga oid xisobotlar olish uchun tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi. Xisobotlarda mijozlar to'lov, sotilgan mahsulotlar, xizmatlar va boshqa ma'lumotlar keltiriladi.
Agentlik punktlar, o'z hududida xizmat ko'rsatish, mahsulotlarni sotib olish va to'lov operatsiyalarini osonlashtirish uchun mo'ljallangan bo'lib, xususan kasb-hunar korxonalari, mobil operatorlar, elektron do'konlar va boshqa tashkilotlar orasida ommalashtiriladi.
32. Pul o‘tkazmalari prinsipial sxemasi
Pul o'tkazmalari prinsipial sxemasi, moliyaviy tizimlarda pul o'tkazmalari amalga oshirish uchun o'rganilgan tizim va jarayonlardan iborat bo'lib, u quyidagi bosqichlarga asoslangan bo'ladi:
1. Buyurtma olish: Pul o'tkazmalari jarayoni boshlanganda, bitta taraflar buyurtma olishadi. Misol uchun, shaxslar orasida savdo-sotiqni amalga oshirish yoki korporatsiyalar orasida xizmatni sotib olish bo'lishi mumkin.
2. Ma'lumotlarni berish: Pul o'tkazmasi amalga oshirilishi uchun to'lovni o'tkazadigan taraflar o'zaro kerakli ma'lumotlarni almashishadi. Bu ma'lumotlar hisobraqam (bank hisobi raqami, karta ma'lumotlari), to'lovni amalga oshirish kerakli miqdor va boshqalar kabi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
3. Tovar yoki xizmatni taqdim etish: Savdo-sotiq jarayonida, xizmat yoki tovar olib kelish va uni sotish yoki olish jarayonlari amalga oshiriladi.
4. To'lovni amalga oshirish: To'lovni amalga oshirish jarayoni, to'lovni amalga oshiruvchining bank hisobidan pulni olish va to'lovni qabul qiluvchining hisobiga o'tkazilishidan iborat bo'ladi. Bu qismi hisob-kitob jarayoni hamda pul mablag'larini o'g'irish, tijorat banklarining faoliyatiga asoslangan bo'ladi.
5. Hisob-kitob va tekshirish: Pul o'tkazmasi natijasida, o'tkazma amalga oshirilgandan so'ng hisob-kitob va tekshirish jarayonlari o'tkaziladi. Bu bosqichda, to'lovni amalga oshiruvchi va uni qabul qiluvchi tomonlar o'rtasida o'tkazma to'g'risidagi ma'lumotlar tekshiriladi va tasdiqlanadi.
6. Hisobni yopish va ma'lumotlar: To'lovni amalga oshirilgandan so'ng, hisob-kitob va tekshirish jarayonlari muvaffaqiyatli tugagan bo'lsa, jarayon yakunlanadi va to'lov amalga oshirilgan bo'ladi. Bu jarayon yakunlanishi bilan to'lov amalga oshiruvchi va qabul qiluvchi taraflar o'rtasida ma'lumotlar hisob-kitob bilan tasdiqlanadi va hisoblar yopiladi.
Bu yuqoridagi sxema umumiy holda pul o'tkazmalari jarayonini tasvirlash uchun xizmat qiladi va amaliy yoki moliyaviy operatsiyalarda odatda qo'llaniladi. Har bir tashkilot va tizimning o'z shart-sharoitlari va qo'llaniladigan moliyaviy vositalari bo'yicha muammoatlari mavjud bo'lishi mumkin.
33. Elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash usullari
Elektron to'lov tizimlarida xavfsizlikni ta'minlash, foydalanuvchilar va tashkilotlar uchun juda muhimdir. Xavfsizlikni ta'minlashning turli usullari mavjud bo'lib, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Kriptografiya: Ma'lumotlarni himoyalashning asosiy usuli hisoblanadi. Kriptografiya yordamida to'lov ma'lumotlari shifrlanadi, bu esa ma'lumotlarning noqonuniy foydalanishdan himoyalanganini ta'minlaydi.
2. Ikki bosqichli tasdiqlash (2FA): Bu usul foydalanuvchining shaxsini ikki turli usul bilan tasdiqlashni talab qiladi, masalan, parol va SMS orqali kelgan tasdiq kodini kiriting.
3. Firewall va Antivirus dasturlari: Bu dasturlar tizimni zararli dasturlardan va hujumlardan himoya qiladi.
4. PCI DSS standartlari: Payment Card Industry Data Security Standard (PCI DSS) bu kredit kartalari ma'lumotlarini qayta ishlash, saqlash va uzatishda xavfsizlik standartlari to'plamidir.
5. Foydalanuvchilarni o'qitish: Foydalanuvchilarni potentsial xavflar va ulardan qanday saqlanish haqida o'qitish, xavfsizlikning muhim qismidir.
6. Muntazam tekshiruvlar va yangilanishlar: Tizimlarni muntazam ravishda tekshirish va zarur bo'lganda dasturiy ta'minotni yangilash, xavfsizlik darajasini oshiradi.
7. Fraudni aniqlash tizimlari: Bu tizimlar to'lov amalga oshirilayotganda firibgarlik harakatlarini aniqlashga yordam beradi.
8. Tokenizatsiya: Bu usul ma'lumotlarni maxfiy tokenlar bilan almashtirish orqali ularni himoya qiladi.
9. Cheklovlarni o'rnatish: Har bir foydalanuvchi yoki tashkilot uchun tranzaksiyalar soni, miqdori kabi cheklovlarni o'rnatish ham xavfsizlikni oshiradi.
10. Foydalanuvchi faoliyatini kuzatish: Foydalanuvchilarning g'alati yoki noqonuniy faoliyatlarini kuzatib borish.
Har bir tashkilot yoki foydalanuvchi o'z ehtiyojlariga va xavfsizlik talablariga qarab, ushbu usullardan bir yoki bir nechtasini tanlashi mumkin.
34. Elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash usullari (kriptografiya)
Elektron to'lov tizimlarida kriptografiya orqali xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumotlar xavfsizligini ta'minlashning eng muhim usullaridan biridir. Kriptografiya, ma'lumotlarni maxfiy saqlash va ularning xavfsiz uzatilishini ta'minlash uchun ishlatiladi. Kriptografiyaning asosiy turlari va elektron to'lov tizimlarida qo'llanilishi quyidagicha:
1. Simmetrik Kriptografiya: Bu usulda ma'lumotlarni shifrlash va dekodlash uchun bir xil kalit ishlatiladi. Simmetrik kriptografiya tez va samarali bo'lib, katta hajmdagi ma'lumotlarni shifrlashda qo'llaniladi. Biroq, kalitlarni xavfsiz tarzda almashish muammo tug'dirishi mumkin.
2. Asimmetrik Kriptografiya (Public Key Infrastructure - PKI): Asimmetrik kriptografiyada ikkita kalit ishlatiladi: ochiq va yopiq kalitlar. Ochiq kalit hamma tomonidan ko'rinishi mumkin bo'lsa-da, yopiq kalit faqat egasi tomonidan ishlatiladi. Bu usul, elektron to'lov tizimlarida foydalanuvchilarning shaxsini tasdiqlash va ma'lumotlarni xavfsiz uzatishda keng qo'llaniladi.
3. Hash Algoritmlari: Hash algoritmlari ma'lumotlarni o'zgartirib bo'lmas hash qiymatiga aylantiradi. Bu usul, to'lov tizimlarida foydalanuvchilarning parollari va boshqa maxfiy ma'lumotlarni saqlashda qo'llaniladi.
4. Digital Imzo: Digital imzo, hujjat yoki elektron xabarning muallifligini va o'zgartirilmaganligini tasdiqlash uchun ishlatiladi. Bu, elektron to'lov tizimlarida bitimlarning haqiqiyligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
5. SSL/TLS Protokollari: SSL (Secure Sockets Layer) va TLS (Transport Layer Security) protokollari, foydalanuvchilar va serverlar o'rtasidagi aloqalarni shifrlash uchun ishlatiladi. Bu, elektron to'lovlar vaqtida ma'lumotlarning xavfsiz uzatilishini ta'minlaydi.
6. Tokenizatsiya: Bu usulda, asosiy ma'lumotlar (masalan, kredit karti raqamlari) xavfsiz tokenlar bilan almashtiriladi. Bu tokenlar asl ma'lumotlarni ochib berish uchun etarli ma'lumotga ega emas, shuning uchun ular xavfsizroq hisoblanadi.
Kriptografiya usullari, elektron to'lov tizimlarida ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashda juda muhim rol o'ynaydi va foydalanuvchilar hamda tashkilotlar uchun ishonchli muhit yaratishga yordam beradi.
35. Elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash usullari (ERI)
Elektron Raqamli Imzo (ERI), yoki boshqacha aytganda Digital Imzo, elektron to'lov tizimlarida xavfsizlikni ta'minlashning muhim usullaridan biridir. ERI, elektron hujjatlarning muallifi va ularning o'zgartirilmaganligini tasdiqlashning raqamli usulidir. Bu usul, asosan asimmetrik kriptografiya texnologiyalariga asoslanadi va quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Shaxsni Tasdiqlash: ERI, hujjat yoki elektron xabarni yuborgan shaxsni aniq tasdiqlash imkonini beradi. Bu, to'lov tizimlarida muhim, chunki bu orqali foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari va to'lovlar xavfsizligi ta'minlanadi.
2. Ma'lumotlarning O'zgartirilmaganligi: Agar elektron hujjatga imzo chekilsa, undan keyin hujjat o'zgartirilsa, imzo haqiqiyligini yo'qotadi. Bu, to'lov jarayonida ma'lumotlarning o'zgartirilmasligini ta'minlaydi.
3. Yuridik Kuch: Ko'pgina mamlakatlarda, elektron raqamli imzolangan hujjatlar qog'oz ko'rinishidagi hujjatlarga teng huquqiy kuchga ega. Bu, elektron to'lovlar va bitimlarni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega.
4. Maxfiylik va Xavfsizlik: ERI yordamida ma'lumotlar maxfiy saqlanadi va faqat tegishli shaxslar tomonidan ko'rilishi mumkin. Bu, ma'lumotlarning noqonuniy foydalanishiga qarshi muhim himoya chorasi hisoblanadi.
5. Keng Qo'llanilishi: ERI texnologiyasi, hukumat idoralari, banklar, savdo tarmoqlari va boshqa ko'plab sohalarda keng qo'llaniladi.
Elektron Raqamli Imzo tizimlarini joriy etishda quyidagi omillarni hisobga olish kerak:
- Texnologik Infrastruktura: ERI joriy etish uchun zarur bo'lgan texnologik infrastrukturani ta'minlash.
- Qonuniy Asoslar: ERI qo'llanilishini tartibga soluvchi qonun va qoidalar mavjudligi.
- Foydalanuvchi O'qitishi: Foydalanuvchilarni ERI texnologiyasi va uni qanday ishlatish haqida o'qitish.
ERI, elektron to'lov tizimlarida xavfsizlik va ishonchlilikni oshirishda muhim rol o'ynaydi va elektron savdo hamda boshqa elektron xizmatlarni yanada xavfsiz va qulay qilishga yordam beradi.
36. Elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash usullari (Protokollar)
Elektron to'lov tizimlarida xavfsizlikni ta'minlash uchun bir qator protokollar ishlatiladi. Ushbu protokollar, ma'lumotlarning xavfsiz uzatilishini va to'lov jarayonlarining ishonchliligini ta'minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Quyidagi protokollar eng keng tarqalgan va muhim hisoblanadi:
1. SSL (Secure Sockets Layer) va TLS (Transport Layer Security): Bu protokollar veb-saytlar va foydalanuvchilar o'rtasidagi ma'lumot uzatishni shifrlash uchun ishlatiladi. SSL va TLS, elektron to'lovlar va bank ishlarida ma'lumotlarning xavfsiz uzatilishini ta'minlashda juda muhimdir.
2. HTTPS (HyperText Transfer Protocol Secure): Bu, HTTP protokolining xavfsiz versiyasi bo'lib, SSL yoki TLS protokollari bilan birgalikda ishlatiladi. HTTPS, veb-saytlar va foydalanuvchilar o'rtasidagi ma'lumot uzatishni shifrlaydi, bu esa to'lov ma'lumotlarining xavfsizligini oshiradi.
3. SET (Secure Electronic Transaction): Bu protokol, kredit kartalari orqali amalga oshiriladigan elektron to'lovlarni xavfsiz qilish uchun ishlab chiqilgan. SET, kart egasining ma'lumotlarini himoya qilish va to'lovni qabul qiluvchi tomon bilan ma'lumotlarni xavfsiz almashinuvini ta'minlaydi.
4. 3D Secure: Bu, onlayn to'lovlar xavfsizligini oshirishga qaratilgan protokol. Visa "Verified by Visa" va MasterCard "MasterCard SecureCode" kabi xizmatlarda qo'llaniladi. Bu protokol, to'lov jarayonida qo'shimcha tasdiqlash bosqichini o'z ichiga oladi, masalan, parol yoki SMS orqali keladigan kod.
5. P2PE (Point-to-Point Encryption): Bu protokol, to'lov ma'lumotlarini to'lov terminalidan boshlanib, ma'lumotlarni qayta ishlovchi servergacha bo'lgan butun yo'l davomida shifrlaydi.
6. EMV (Europay, MasterCard, and Visa): Bu standart, chip va PIN texnologiyasiga asoslangan plastik kartalarni qo'llab-quvvatlaydi. EMV kartalari, an'anaviy magnetik zolaq kartalariga qaraganda xavfsizroq hisoblanadi, chunki ularni nusxalash qiyin.
7. ISO/IEC 27001: Bu xalqaro standart, axborot xavfsizligi boshqaruv tizimlarini (ISMS) qurish va boshqarishga qaratilgan. Bu standart, elektron to'lov tizimlari uchun xavfsizlik siyosati va amaliyotlarini o'rnatishda foydalaniladi.
Ushbu protokollar va standartlar, elektron to'lov tizimlarida ma'lumotlarning maxfiyligini, yaxlitligini va mavjudligini ta'minlashda juda muhim ahamiyatga ega. Ular to'lov jarayonlarini xavfsizroq va ishonchli qilishga yordam beradi, bu esa foydalanuvchilar va tashkilotlar uchun muhimdir.
37. Elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni ta’minlash usullari (Maxsus dasturlar)
Elektron to'lov tizimlarida xavfsizlikni ta'minlash uchun turli xil maxsus dasturlar ishlatiladi. Bu dasturlar, ma'lumotlarni himoya qilish, firibgarlik harakatlarini aniqlash va zararli dasturlardan saqlanishni o'z ichiga oladi. Quyidagilar, elektron to'lov tizimlarida keng qo'llaniladigan ba'zi maxsus dasturlar misollaridir:
1. Antivirus va Antimalware Dasturlar: Bu dasturlar zararli dasturlar, viruslar, trojanlar va boshqa zararli kodlardan himoya qiladi. Ular elektron to'lov tizimlarining kompyuterlarida va serverlarida doimiy ravishda ishlatilishi kerak.
2. Firewall Dasturlari: Firewall yoki yong'in devori, noqonuniy kirishlarni bloklash va tizimlarni tashqi tahdidlardan himoya qilish uchun mo'ljallangan. Ular tarmoq trafigini nazorat qiladi va faqat ishonchli aloqalarga ruxsat beradi.
3. Intrusion Detection Systems (IDS) va Intrusion Prevention Systems (IPS): Bu dasturlar noqonuniy kirish harakatlarini aniqlaydi va oldini oladi. IDS tizimlar noqonuniy faoliyatni kuzatib boradi, IPS esa bunday harakatlarga to'sqinlik qiladi.
4. Fraud Detection Systems: Bu dasturlar firibgarlik harakatlarini aniqlash uchun mo'ljallangan. Ular odatiy bo'lmagan to'lov faoliyatlari va g'alati tranzaksiyalarni kuzatib boradi.
5. Data Loss Prevention (DLP) Dasturlari: DLP dasturlari ma'lumotlarning yo'qolishini yoki noqonuniy tarqalishini oldini olish uchun ishlatiladi. Ular ma'lumotlarning noqonuniy ko'chirilishini yoki tashqariga chiqarilishini cheklaydi.
6. Encryption Software: Shifrlash dasturlari ma'lumotlarni xavfsiz shaklda saqlash va uzatish uchun ishlatiladi. Ular to'lov ma'lumotlarini va boshqa sezgir ma'lumotlarni himoya qiladi.
7. Secure File Transfer Protocols (SFTP, FTPS): Bu dasturlar fayllarni Internet orqali xavfsiz tarzda uzatish uchun mo'ljallangan. Ular ma'lumotlar uzatish jarayonini shifrlashadi.
8. Access Control Systems: Bu tizimlar, to'lov tizimlariga kirishni nazorat qiladi va faqat vakolatli foydalanuvchilarga ruxsat beradi.
9. Patch Management Software: Bu dasturlar tizimlarni doimiy ravishda yangilab turish uchun mo'ljallangan, bu esa xavfsizlik bo'shliqlarini va zaifliklarni bartaraf etishga yordam beradi.
10. Network Monitoring Tools: Tarmoqni kuzatib borish vositalari, tarmoq faoliyatini monitoring qilib, g'alati yoki xavfli trafikni aniqlaydi.
Ushbu turdagi dasturlar, elektron to'lov tizimlarining turli jihatlarini himoya qilishda muhim rol o'ynaydi va ularni yanada ishonchli va xavfsiz qiladi. Tizimlar xavfsizligi va ma'lumotlarning maxfiyligini ta'minlashda ularning ahamiyati juda katta.
38. Cyberplat va zolotaya korona to‘lov tizimi.
"Cyberplat" va "Zolotaya Korona" ikkala ham Rossiya va MDH davlatlarida mashhur bo'lgan elektron to'lov tizimlaridir. Ular turli xil xizmatlarni taklif etishadi va har biri o'zining noyob xususiyatlariga ega.
"Cyberplat" - bu keng qamrovli elektron to'lov tizimi bo'lib, u turli xil moliyaviy xizmatlar va to'lov imkoniyatlarini taqdim etadi. Ushbu tizimning asosiy xususiyatlari:
1. Ko'p Qirrali Xizmatlar: "Cyberplat" mobil aloqa, Internet, kommunal xizmatlar, kabel TV va boshqa ko'plab xizmatlar uchun to'lovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
2. Keng Tarqalgan Tarmoq: Uning to'lov punktlari Rossiya va MDH davlatlarida keng tarqalgan, bu esa foydalanuvchilarga o'z to'lovlarini qulay joylarda amalga oshirish imkonini beradi.
3. Xavfsizlik: "Cyberplat" xavfsizlikni ta'minlash uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanadi, masalan kriptografiya va firibgarlikka qarshi tizimlar.
4. Korporativ Xizmatlar: U shuningdek, korporativ mijozlar uchun ham xizmatlar taklif etadi, masalan, hisob-kitoblarni avtomatlashtirish va moliyaviy hisobotlarni tuzish.
"Zolotaya Korona" - bu pul o'tkazmalari, to'lovlar va moliyaviy xizmatlarni taklif etuvchi yirik tizim. Uning asosiy xususiyatlari:
1. Pul O'tkazmalari: "Zolotaya Korona" asosan pul o'tkazmalariga ixtisoslashgan. U Rossiya ichida va xalqaro darajada pul o'tkazmalari xizmatlarini taklif etadi.
2. Tezkor va Qulay: "Zolotaya Korona"ning pul o'tkazmalar tizimi tezkor va foydalanuvchilarga qulay. Pulni tez va oson tarzda jo'natish yoki qabul qilish mumkin.
3. Keng Tarqalgan Tarmoq: Uning to'lov punktlari va bankomatlar tarmog'i juda keng, bu esa foydalanuvchilarga ularning yaqin atrofida xizmatdan foydalanish imkonini beradi.
4. Xalqaro Hamkorliklar: "Zolotaya Korona" ko'plab xalqaro banklar va moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qiladi, bu esa xalqaro miqyosda pul o'tkazmalarini osonlashtiradi.
Har ikkala tizim ham o'zlarining xususiy xizmatlari, xavfsizlik choralari va foydalanuvchilar uchun qulayliklari bilan ajralib turadi. Ular, foydalanuvchilarga turli moliyaviy ehtiyojlar uchun keng qamrovli yechimlar taklif etishadi.
Blokcheyn texnologiyasi, ma'lumotlarni saqlashning yangi va inqilobiy usulidir. Ushbu texnologiya dastlab Bitcoin kabi kripto-valyutalar uchun yaratilgan bo'lsa-da, hozirda uning qo'llanilishi ancha kengayib, turli sohalarda foydalanilmoqda. Blokcheynning asosiy xususiyatlari va afzalliklari quyida keltirilgan:
Blokcheynning Asosiy Xususiyatlari
1. Taqsimlangan Daftar: Blokcheyn, ma'lumotlarni markazlashtirilmagan, taqsimlangan daftar (ledger) tizimida saqlaydi. Bu daftar tarmoqdagi har bir ishtirokchi (node) tomonidan nusxalanadi va yangilanadi.
2. Bloklar Ketma-ketligi: Ma'lumotlar bloklarda saqlanadi, har bir yangi blok oldingi blokka kriptografik usulda bog'lanadi. Bu ketma-ketlik ma'lumotlarning o'zgartirilmasligini va izchilligini ta'minlaydi.
3. Kriptografik Xavfsizlik: Har bir blok, ma'lumotlarni shifrlash uchun ishlatiladigan kriptografik hash funksiyasiga ega. Bu ma'lumotlarning xavfsizligini oshiradi va ularni o'zgartirish juda qiyin yoki deyarli imkonsiz qiladi.
4. Konsensus Algoritmlari: Tarmoqdagi barcha ishtirokchilar o'rtasida yangi bloklarni qo'shish uchun konsensus (kelishuv) algoritmlaridan foydalaniladi. Bu, ma'lumotlarning ishonchliligi va to'g'riligini ta'minlaydi.
5. Shaffoflik va Izlanuvchanlik: Blokcheyn tizimlarining ko'pchiligi ochiq va shaffof bo'lib, har bir bitim yoki ma'lumotlar ketma-ketligini izlash va tekshirish mumkin.
Blokcheynning Afzalliklari va Qo'llanilishi
1. Xavfsizlik va Ishonchlilik: Kriptografik himoya va ma'lumotlarning o'zgartirilmasligi tufayli blokcheyn juda xavfsiz hisoblanadi.
2. Desentralizatsiya: Ma'lumotlarning markazlashtirilmagan tarzda saqlanishi, markaziy muassasalarning nuqsonlaridan qochishga yordam beradi.
3. Shaffoflik: Blokcheyn tizimlari, bitimlar va operatsiyalarning tarixini ochiq qilib saqlaydi, bu esa ularga yuqori darajada shaffoflik beradi.
4. Avtomatlashtirilgan Shartnomalar (Smart Contracts): Blokcheyn orqali avtomatik bajariladigan shartnomalar yaratish mumkin. Bu, ko'plab jarayonlarni avtomatlashtirish va qog'ozbozlikni kamaytirish imkonini beradi.
5. So'nggi Yechimlar va Innovatsiyalar: Blokcheyn texnologiyasi, moliya, tibbiyot, ta'lim, logistika va ko'plab boshqa sohalarda yangi yechimlar va innovatsiyalarni taqdim etmoqda.
Blokcheyn texnologiyasi kelajakda yanada ko'proq sohalarga ta'sir qilishi kutilmoqda, chunki u shaffoflik, xavfsizlik va desentralizatsiyani ta'minlaydi va ko'plab an'anaviy jarayonlarni o'zgartirish potentsialiga ega.
40. Xalqaro elektron to‘lov tizimi – SWIFT.
SWIFT bank o‘tkazmalari – katta miqdordagi mablag‘ni chet elga o‘tkazishning eng qulay usuli.
SWIFT xalqaro o‘tkazmalari – jismoniy shaxs hisobidan boshqa bir jismoniy yoki yuridik shaxsning hisobraqamiga pul o‘tkazishning qulay usuli. Tezkorlik, xavfsizlik va ma’lum cheklovlar mavjud bo‘lgan xalqaro pul o‘tkazmalari tizimlaridan farqli ravishda katta miqdordagi mablag‘ni o‘tkazish imkoniyati uning afzalliklari hisoblanadi. SWIFT o‘tkazmasi yordamida davolanish, o‘qish, dam olish, yaqinlarga yordam berish hamda chet eldan xarid qilish kabi maqsadli to‘lovlarni bajarish qulay.
Yuqori darajadagi xavfsizlik bilan bir qatorda, SWIFT bank o‘tkazmalarida xalqaro pul o‘tkazmalari tizimlari orqali pul jo‘natadiganlarda bo‘lmagan bir qator afzalliklar mavjud. Birinchidan, mijoz o‘tkazma valyutasini erkin tanlash imkoniyatiga ega. Masalan, siz qo‘lingizda AQSh dollari bo‘lgani holda, bankka pulni farzandingiz tahsil olayotgan Rossiyadagi oliygoh hisobiga rublda o‘tkazishga ko‘rsatma berishingiz mumkin. Ikkinchidan, jismoniy shaxs o‘tkazmani qabul qilib olish uchun vaqt sarflashiga hojat yo‘q (o‘tkazmani naqdlashtirish zarurati bo‘lmasa, albatta). Ushbu o‘tkazmaning afzalliklaridan yana biri shundaki, pullarni dunyoning deyarli istalgan bankidagi mijoz hisobiga o‘tkazish mumkin.
SWIFT bank o‘tkazmalari uchun komissiya to‘lovi, o‘tkazma miqdoridan qat’i nazar, 510000 so’m (1,5 BHM) tashkil qiladi. Pulni chet elga jo‘natish uch ish kuni ichida amalga oshiriladi.
Chet elliklar hisobraqamiga yoki chet elliklarning hisobraqamidan sizning valyuta kartangizga yoki hisobingizga pul o‘tkazish uchun amal qilish muddati uch ish kunigacha. Jismoniy shaxslar yuridik shaxslardan mablag‘ni qabul qilib olishi uchun bunga asos bo‘la oladigan hujjatlar talab qilinadi.
• bank samaradorligini oshirish;
• xabarlar uzatish ishonchliligini ta'minlash;
• teleks nisbatan xarajatlarini faoliyat kamayadi;
• ta'minlash qulay, to'g'ridan-to'g'ri va tez uning muxbirlari, vakolatxonalar va filiallar uchun bank foydalanish A a'zosi;
• Til to'siqlarni bartaraf etish;
• raqobatbardoshligini oshirish;
• uzatish xavfsizligini ta'minlash.
• Foydalanuvchi terminallar SBT (SWIFT asoslangan terminalda);
• mintaqaviy Protsessorlar RP (viloyat Protsessor);
• guruh Protsessorlar SP (Slice Processor);
• tizim nazorat qilish Protsessorlar SCP (System nazorat Protsessor.
41. SWIFT ning muqobil tizimlari.
Butunjahon banklararo moliyaviy telekommunikatsiyalar jamiyati (SWIFT) butun dunyo bo'ylab banklar va moliya institutlari o'rtasidagi moliyaviy operatsiyalarga oid ma'lumotlar va ko'rsatmalarni xavfsiz uzatish uchun keng qo'llaniladigan xabar almashish tarmog'idir. Shu bilan birga, shunga o'xshash maqsadlarga xizmat qiladigan yoki muayyan hududlar yoki foydalanish holatlariga mos keladigan muqobil tizimlar va tarmoqlar mavjud.
SWIFT-ning ba'zi mashhur alternativlari:
Ripple o'zining XRP Ledger deb nomlanuvchi taqsimlangan daftar texnologiyasida (DLT) ishlaydi. Bu real vaqt rejimida, past to'lovlar bilan transchegaraviy to'lovlarni osonlashtirishga qaratilgan.
Ripple tomonidan ishlab chiqilgan RippleNet tarmog'i turli moliyaviy institutlarni bog'laydi va korrespondent bank munosabatlariga muhtoj bo'lmasdan to'g'ridan-to'g'ri pul o'tkazmalarini amalga oshirish imkonini beradi.
Ripple birinchi navbatda tezroq va tejamkor xalqaro pul o'tkazmalarini osonlashtirishga qaratilgan.
SEPA (Yagona evro to'lov hududi):
SEPA Yevropa Ittifoqining toʻlov integratsiyasi tashabbusi boʻlib, Yevropa davlatlari oʻrtasida yevroda uzluksiz bank oʻtkazmalarini amalga oshirish imkonini beradi.
Elektron to'lovlar uchun standartlashtirilgan vositalar va jarayonlar to'plamini taqdim etadi, SEPA zonasida ichki o'tkazmalarga o'xshash transchegaraviy operatsiyalarni amalga oshiradi.
SEPA birinchi navbatda Yevropa bozoriga xizmat qiladi.
CIPS (transchegaraviy banklararo to'lov tizimi):
CIPS – bu Xitoy Xalq banki tomonidan Xitoy yuanida (CNY) transchegaraviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun yaratilgan toʻlov tizimi.
Bu transchegaraviy RMB operatsiyalarini kliring va hisob-kitob qilish uchun platformani taqdim etadi va boshqa xalqaro to'lov tizimlariga bog'liqlikni kamaytirishga qaratilgan.
CIPS Xitoy valyutasi bilan transchegaraviy to'lovlarni osonlashtirishga qaratilgan.
Blokcheynga asoslangan tizimlar:
Blokcheynga asoslangan turli xil tizimlar va kriptovalyutalar an’anaviy moliyaviy xabar almashish tizimlariga muqobil variantlarni taklif qiladi. Masalan, Bitcoin, Ethereum va boshqalar.
Blokcheyn texnologiyasi vositachilarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytiradigan xavfsiz, shaffof va markazlashmagan tranzaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
Kriptovalyutalar ko'pincha tengdoshlar o'rtasidagi operatsiyalar, markazlashmagan moliya (DeFi) va chegarasiz operatsiyalar uchun ishlatiladi.
ICS (tezkor to'lov tizimlari):
Ko‘pgina mamlakatlar va mintaqalarda banklar o‘rtasida real vaqtda yoki real vaqtga yaqin pul o‘tkazmalarini amalga oshirish imkonini beruvchi lahzali to‘lov tizimlari ishlab chiqilgan yoki qabul qilingan.
Ushbu tizimlar tez va samarali to'lovlarni qayta ishlashni ta'minlashga, tranzaksiyalarning tezligi va qulayligini oshirishga qaratilgan.
Turli mamlakatlar o'zlarining maxsus ehtiyojlariga moslashtirilgan tezkor to'lov tizimlarini joriy qilgan yoki ishlab chiqmoqda.
Ushbu muqobillar muayyan maqsadlar va hududlarga xizmat qilsa-da, SWIFT global moliyaviy xabarlar tizimida dominant o'yinchi bo'lib qolmoqda. Muqobil tizimlarni qabul qilish ko'pincha mintaqaviy talablar, me'yoriy-huquqiy bazalar, moliya institutlari va foydalanuvchilarning o'ziga xos ehtiyojlari kabi omillarga bog'liq.
42. M-commerce uchun to‘lov tizimlar.
Mobil tijorat (ingliz tilida "Mobile commerce" yoki "M-commerce"), mobil qurilmalar orqali mahsulot va xizmat sotish va tarqatishni ta'minlaydigan elektron tijorat shaklidir. Bu usul, mijozlarga ularning mobil qurilmalarida mahsulotlarni topish, o'zgartirish va xarid qilish imkoniyatini beradi.
M-commerce (mobil tijorat) uchun ishlab chiqarilgan to'lov tizimlari, mobil qurilmalar orqali to'lovlar amalga oshirish va moliyaviy operatsiyalarni bajarish imkonini ta'minlaydigan xizmatlardir. Bu tizimlar, onlayn do'konlarda, mobil ilovalarda, xizmatlarda, restoranlarda va boshqa sohalarda turli usullar bilan ishlatiladi. Quyidagi, m-commerce uchun mashhur bo'lgan bir nechta to'lov tizimi mavjud:
· Apple Pay, Apple kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan to'lov tizimi bo'lib, iPhone, iPad, Apple Watch va boshqa Apple qurilmalari orqali to'lovlar amalga oshirishni ta'minlaydi. Bu tizim, kontaktli to'lovlar, mobil ilovlar va onlayn do'konlarda ishlatiladi.
· Google Pay, Android platformasi uchun yaratilgan to'lov tizimi hisoblanadi. Bu tizim, bank kartalari, mobil operatorlar va boshqa to'lov kartalari bilan integratsiya qilinadi. Foydalanuvchilar uchun QR kodlar, NFC va boshqa to'lov usullari ishlatiladi.
· Samsung Pay, Samsung kompaniyasining mobil qurilmalari uchun yaratilgan to'lov tizimidir. Bu tizim, kontaktli to'lovlar, QR kodlar, NFC va MST (Magnetic Secure Transmission) orqali to'lov amalga oshirish uchun foydalaniladi.
· PayPal, onlayn do'konlar va xizmatlarda to'lovlar amalga oshirish uchun dunyoda keng tarqalgan bo'lgan to'lov tizimi hisoblanadi. Foydalanuvchilar PayPal orqali elektron manbalar, bank kartalari yoki hisob-kitoblari orqali to'lovlarini bajarishlari mumkin.
· Venmo, AQShda mashhur bo'lgan shaxsiy to'lov tizimi hisoblanadi. Foydalanuvchilar Venmo orqali do'stlari bilan, restoranlarda, do'konlarda va boshqa joylarda osonlik bilan to'lovlar amalga oshirishlari mumkin.
· Cash App, boshqa foydalanuvchilarga pul o'tkazish, qabul qilish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun mo'ljallangan tizim hisoblanadi.
· Stripe, onlayn do'konlar va xizmatlarning o'z saytlarida to'lov qabul qilish uchun xizmat ko'rsatuvchi tizimdir. Bu tizimga o'zlashtirilgan API, mobil ilovlar va veb-saytlar orqali to'lov qabul qilish imkoniyati ta'minlanadi.
43. Internet banking va mobil banking.
Internet-banking – bu mijozlarning depozit hisobvaraqlarini, jumladan bank kartalariga ochilgan hisobvaraqlarini, internet orqali boshqarish huquqini beruvchi tizimdir. Bu xizmat turi mijozning masofadan bank bilan bog‘langan holda real vaqt davomida to‘lovlarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan tizimdir. Foydalanuvchi tizimga veb-brauzer orqali qiradi. Internet-banking tizimi bankning veb-serverida joylashtiriladi. Foydalanuvchi bankning veb-saytida barcha o‘z ma’lumotlari (to‘lov hujjatlari va hisobvaraqlardan ko‘chirmalar)ni ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega.
Internet-banking xizmati orqali mijoz o‘z ish joyida yoki boshqa o‘ziga qulay sharoitda:
- to‘lovlarni o‘tkazish;
- to‘lov o‘tishi bosqichlarini kuzatish;
- barcha hisobotlarni olish kabi amaliyotlaridan istalgan vaqtda foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Internet-banking orqali mijoz o‘z ish joyidan internet orqali bank saytiga ulanib, o‘z hisobraqamiga tushayotgan pullarni ko‘rishi va pul o‘tkazmalarini tayyorlab bankka uzatishi mumkin bo‘ladi.
Mobil banking – internet tarmog'i yordamida mobil telefon (smartfon) orqali bank xizmatlaridan foydalanishning zamonaviy usulidir.Bu usul bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga bank hisobvarag'ini masofadan boshqarish imkonini beradi va deyarli barcha internet-banking operatsiyalarini ta'minlaydi.
Mobil bankning yordamida mijoz quyidagi imkoniyatlarga ega:
- bank kartalarining (kredit, debet va hokazo) holatini kuzatish;
- mobil va shahar telefon xizmatlari, internet-provayderlar, kommunal, kabel va raqamli televidenie xizmatlari uchun vositachilik haqlarisiz to'lovlarni amalga oshirish;
- onlayn konversiya amaliyotlarni o'tkazish;
- kartadan kartaga o'tkazmalarni amalga oshirish;
- operatsiyalarning avtomatik ijrosini sozlash – hisobvaraq bo'yicha yoki muayyan sanalarda belgilangan to'lovlar;
- pul mablag'larining bank hisobvarag'iga tushganligi haqida ma'lumot olish;
- bank kartasi orqali amalga oshirilgan operatsiyalar haqida ma'lumotnoma olish;
- onlayn-do'konlarda haridlarni amalga oshirish;
- kreditlarni so'ndirish, omonatlarga mablag' qo'shish;
- kredit olish;
- pul o'tkazmasini olish/yuborish;
- YHXBB jarimalarini to'lash;
- bank kartasini ochish;
- bank kartasini bloklash va blokdan yechish;
- bank kartasiga omonat bo'yicha foizlarni kirim qilish;
- bank kartasining amal qilish muddatini uzaytirish;
- mobil ilova orqali turli valyutalarda xalqaro pul o'tkazmalarini amalga oshirish.
44. Google Pay va Apple Pay haqida.
Google Pay karta maʼlumotlarini sotuvchiga yuborish uchun Near Field Communication (NFC) texnologiyasidan foydalanadi. U kredit va debet kartalaridagi PIN-chip yoki magnit tasmani almashtirib, foydalanuvchiga ushbu maʼlumotlarni qurilmaga yuklab olish imkonini beradi. Foydalanuvchi kartani suratga olish yoki karta haqidagi maʼlumotlarni qoʻlda kiritish orqali xizmatga toʻlov kartasini qoʻshishi mumkin. Toʻlovni amalga oshirish uchun siz toʻlov qurilmasini toʻlov terminaliga olib kelishingiz va tranzaksiya tugaguncha ushlab turishingiz kerak. Bunday toʻlov hamma joyda mavjud boʻlgan kontaktsiz toʻlovga oʻxshaydi, ammo ikkinchisidan farqli oʻlaroq, xavfsizlik darajasini oshirish uchun ikki faktorli autentifikatsiyani talab qiladi. Xizmat Android qurilmasiga antenna, xost karta emulyatsiyasi texnologiyasi va Android xavfsizlik tizimi sifatida NFC-dan foydalangan holda savdo avtomati bilan simsiz aloqa qilish imkonini beradi.
Apple Pay — Apple korporatsiyasining mobil toʻlov tizimi va elektron hamyonidir. U 2014-yil 9-sentyabrda taqdim etilgan. Apple Pay bilan iPhone (iPhone 6 dan boshlab) va Apple Watch foydalanuvchilari hamyon dasturi bilan birgalikda NFC („Yaqin maydon aloqasi“) texnologiyasidan foydalangan holda xaridlar uchun toʻlashlari mumkin. Toʻlovni tasdiqlash uchun Touch ID yoki Face ID ishlatiladi. Bundan tashqari, tizimdan Internetda toʻlovlar uchun ham foydalanish mumkin.
AQShda 2014-yil 20-oktabrda mavjud. Tizimni qoʻllab-quvvatlash bir nechta tarmoqlarning chakana savdo nuqtalari tomonidan eʼlon qilindi, masalan, Apple, McDonald's, Wendy's; shuningdek, yuzlab banklar. Apple Pay baʼzi Apple mobil qurilmalariga doʻkonlarda va onlayn toʻlovlarni amalga oshirish imkonini beradi. U foydalanuvchining mavjud bank kartalarini raqamlashtirish orqali ishlaydi. Keyin foydalanuvchi ushbu kartalar bilan magnit tasma emas, balki Apple qurilmasidan simsiz ulanish orqali toʻlovlarni amalga oshirishi mumkin. Toʻlov Touch ID barmoq izi sensori yoki telefonlardagi Face ID yordamida yoki soatlarni ikki marta bosish orqali tasdiqlanadi.
45. NFC texnologiyasi qanday ishlaydi va u nima maqsadda ishlatiladi ?
Eng pocas palabras, "Yaqin atrofdagi aloqa" degan ma'noni anglatuvchi NFC, Internetga ulanishga ehtiyoj sezmasdan aloqani aniqlaydigan va faollashtiradigan simsiz ma'lumotlarni uzatish usuli.
Bu biroz murakkab ko'rinishga ega bo'lsa-da, aslida bu aloqa texnologiyasi juda oddiy, chunki u rivojlanib boradi "Radiochastotalarni aniqlash" texnologiyasi, simsiz ulanishning bir qismi sifatida NFC chipining ishlashiga imkon berish. Boshqa chip bilan faollashtirilgandan so'ng, ikkala qurilma bir-biridan dyuym ichida saqlanganda, ikkita qurilma orasidagi oz miqdordagi ma'lumotlar uzatilishi mumkin. Qizig'i shundaki, bog'lash uchun talab qilinadigan juft kod yo'q va juda kam quvvat bilan ishlaydigan mikrosxemalar ishlatilganligi sababli, bu Bluetooth va WiFi bilan taqqoslaganda ancha samarali aloqa texnologiyasidir. Uning asosida, NFC texnologiyasi bizning kartalarimizni va yoqilgan qurilmalarni aniqlash uchun ishlaydi, va bizning bank hisob raqamlarimizni va boshqa shaxsiy ma'lumotlarni kengaytirish orqali.
Albatta bor Kredit kartalariga joylashtirilgan NFC chiplari kontaktsiz to'lovlar uchun esa uning smartfonlarga qo'shilishi bizning barcha portfelimizni raqamlashtirishga imkon beradi va naqd pul olib yurishni deyarli keraksiz qiladi. Deyarli barcha mobil platformalar taklif qiladi noyob NFC funktsiyasiga ega dasturlar, shu jumladan Google Wallet, xuddi shu tarzda ishlaydigan Samsung Pay kabi mobil telefon orqali to'lovlarni amalga oshirish uchun barcha foydalanuvchi mablag'laridan foydalanish huquqiga ega. Mobil to'lovlardan tashqari, smartfon foydalanuvchilari, xususan Android platformasi, fotosuratlarni, kontaktlarni, manzillarni va boshqalarni uzatishi mumkin, bularning barchasi ikkala qurilmani bir-biriga yaqin tutish orqali amalga oshiriladi. Foydalanuvchilar o'zlarining mobil qurilmalaridan to'g'ridan-to'g'ri to'lovlarni amalga oshirishlari uchun bugungi Smartfonlarning aksariyati ushbu texnologiyani o'z ichiga olgan.
46. Elektron hamyonlar va ularning turlari.
Bugungi kunda elektron hamyon internetda onlayn xaridlarni amalga oshiradigan va u yerda frilanser, ya'ni erkin yollangan xodim (kopirayter, tarjimon, dizayner, dasturchi) sifatida faoliyat yuritadiganlar uchun ideal to'lov vositasi hisoblanadi. Bunday hamyon yordamida Siz elektron pullar bilan turli xil hisob-kitoblarni amalga oshirishingiz mumkin. Bu elektron pullarning haqiqiy pul mablag'lariga aylanishi va bank hisobvarag'iga yoki bank kartasiga o'tkazilishi oson va oddiy.
Elektron hamyon - elektron pullarni saqlaydigan hamda internetdagi xaridlar va xizmatlar uchun haq to'lash, hatto pulni bank hisobvarag'iga yoki bank kartasiga o'tkazish yoki naqd pul olish imkonini beruvchi kompyuter dasturidir. O'tkazmalar bir zumda amalga oshiriladi, ko'plab elektron pullar tizimlari hisob-kitoblar va o'tkazmalarni turli valyutalarda amalga oshirish imkonini beradi.
Deyarli barcha elektron pullar tizimlarida elektron hamyonni ochish imkoniyati mavjud. MDH davlatlarida Yandeks.Pullar, WebMoney va QIWI kabi to'lov xizmatlaridan keng foydalaniladi.
1. Elektron hamyonda pulni turli valyutalarda saqlashingiz mumkin. Masalan, dunyoning turli mamlakatlarida to'lovlarni amalga oshirish ehtiyoji vujudga kelsa, elektron hamyon juda qulay hisoblanadi;
2. Sayohat qilganda juda qulay, chunki hamma narsa smartfonga bog'langan bo'ladi va NFC (kontaktsiz aloqa) yordamida to'lovni amalga oshirish mumkin. Bu to'lov jarayonini ancha osonlashtiradi. Bundan tashqari, har qanday bank kartasidan (so'm) mobil ilova orqali elektron hamyonni to'ldirish mumkin;
3. Elektron hamyon orqali xalqaro to'lov tizimda pul o'tkazmalari tez va qulay tarzda amalga oshiriladi. Misol uchun Siz tez va oson usulda xorijiy mamlakatdagi boshqa shaxsning hisobvarag'iga qulay valyutada pul o'tkazishingiz mumkin.
47. Web money tizimida ochilgan koshilyoklar nechta raqamdan iborat bo‘ladi?
WM identifikatorlari WMT tizimida ro'yxatdan o'tishda, tizim shartnomasini qabul qilgandan so'ng, foydalanuvchi tasodifiy 12 raqamli WM identifikatorini (WMID) oladi, masalan, WMID # 123456789012. Foydalanuvchi o'zboshimchalik bilan WM-hamyonlarini yaratishi mumkin. Har bir hamyon ishlatiladigan WM-belgilar turining bitta harfli kodi va 12 xonali raqam bilan aniqlanadi (masalan, WMZ-hamyon uchun Z 123456789012). WMT sertifikatlash xizmati egasining WMID-ni uning hamyonining raqamiga qarab aniqlashga imkon beradi, ammo aksincha emas.
WebMoney tizimida ochilgan "koshilyoklar" yoki pul koshliklar "Z-pul" yoki "Z-wallet" deb ataladi. WebMoney, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladigan bir qisqa nomli pul koshlik tizimidir. WebMoney koshilyoklari, sayt foydalanuvchilari tomonidan moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun ishlatiladi. Koshilyoklar uchun iboralar, "Z" alifbosi bilan boshlanadigan 12 ta raqamdan iborat bo'lishi mumkin. Masalan, "Z123456789012".
Har bir foydalanuvchi WebMoney registratsiyasi orqali bir nechta koshilyoklar (Z-pul koshliklar) ochishi mumkin. Ularni tanlash, o'zlashtirish va foydalanish imkonini beradi. Har bir koshilyok turi alohida raqam bilan belgilanadi va unga xos turi mavjud bo'lishi mumkin.
Koshilyoklar orqali foydalanuvchilar pul o'tkazmalarni qabul qilish, to'lovlar amalga oshirish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarishlari mumkin. WebMoney tizimi, xalqaro moliyaviy operatsiyalarni oson va samarali qilishda ishlatiladi.
Sertifikatlash Har bir foydalanuvchi WM sertifikatini WM-sertifikat tizimining boshqa foydalanuvchilariga shaxsiy guvohnoma sifatida olishi mumkin. Siz WMT sertifikatlashtirish markazida tizimning istalgan foydalanuvchisining sertifikatini tekshirishingiz mumkin.
Elektron to'lov tizimlarida autentifikatsiya, foydalanuvchining to'lovni amalga oshirish uchun identifikatsiya qilinishi va tasdiqlanishi jarayonini ifodalaydi. Autentifikatsiya, tizimga kirish huquqini ta'minlash va xavfsizlikni oshirish uchun amalga oshiriladi. Elektron to'lov tizimlarida autentifikatsiya jarayoni quyidagi usullar orqali amalga oshirilishi mumkin:
1. Parol Tasdiqlash: Foydalanuvchi o'zining tizimga kirish uchun belgilangan parolini kiritadi. Bu parol, foydalanuvchining shaxsiy ma'lumotlari bilan bog'liq, uning hisob-kitobini himoyalash uchun juda muhimdir.
2. Biometrik Autentifikatsiya: Bu usulda foydalanuvchining fizikaviy xususiyatlari yoki biometrik ma'lumotlari (qo'l izi, yuzni tanish, quloq ichi tanish) asosida autentifikatsiya amalga oshiriladi.
3. SMS Tasdiqlash: Foydalanuvchi o'z telefoniga yuborilgan SMS-kodni kiritadi. Bu kod, foydalanuvchining telefon raqami orqali tasdiqlanadi.
4. E-mail Tasdiqlash: Foydalanuvchi o'zining elektron pochtasiga yuborilgan tasdiq kodi orqali autentifikatsiya amalga oshiriladi.
5. QR Kod Autentifikatsiyasi: QR kodlar orqali tasdiqlash usuli ham mavjud bo'ladi. Foydalanuvchi tizimning yuborgan QR kodini o'qib, avtomatik ravishda autentifikatsiya qiladi.
6. Google Authenticator yoki Boshqa Tizimlar: Bir nechta elektron to'lov tizimlari foydalanuvchilarga Google Authenticator yoki o'zlashtirilgan autentifikatsiya tizimlaridan foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. Bu tizimlar orqali foydalanuvchi boshqa vositalar yordamida autentifikatsiya amalga oshiradi.
7. Fido U2F: Fido (Fast Identity Online) U2F (Universal Second Factor) protokoli, autentifikatsiyani yana bir martaba tasdiqlash uchun xavfsiz foydalanuvchi vositasi sifatida qo'llaniladi.
Bu autentifikatsiya usullari elektron to'lov tizimlari uchun juda muhimdir, chunki ular foydalanuvchining identifikatsiyasini xavfsiz va qulay ravishda amalga oshirishga imkon beradi. Foydalanuvchilarning ma'lumiyatlari va moliyaviy ma'lumotlari tizimda xavfsizlikni ta'minlash uchun bu tur autentifikatsiya usullari amalga oshiriladi.
49. SET protokollari asosida ishlaydigan to‘lov tizimi.
"SET protokollari" ("Secure Electronic Transaction" yoki "Secure Electronic Transfer" protokollari) bir necha yillik dasturlash va shifrlash texnologiyalari jamiyatida amalga oshirilgan ma'lumot almashish va ma'lumotni himoya qilish uchun mo'ljallangan xavfsiz elektron to'lov tizimidir. Bu protokol barcha taraflar orasida ma'lumot almashish va to'lovni amalga oshirish jarayonini xavfsizligini ta'minlash maqsadida yaratilgan.
SET protokollari asosida ishlaydigan to'lov tizimi quyidagi asosiy qadamlardan o'tib, xavfsiz elektron to'lovni ta'minlash uchun foydalanadi:
1. Ma'lumot almash jarayoni: Almashish (authentication) jarayonida har bir taraflar o'zlarini tasdiqlash uchun xavfsizlik protokollari bilan tasdiqlanadi. Bu tasdiqlash protokollari o'zlarini tasdiqlagan paytda bir-birini tanib olishlari uchun xavfsiz bo'lishi kerak.
2. Ma'lumotni shifrlash: To'lov jarayonida almashish paytida o'tkaziladigan ma'lumotlar shifrlanadi. Shifrlash, ma'lumotlarni qo'lda yoki uzatishda to'g'ri iste'molchilarga xavfsizlikni ta'minlash uchun zarur bo'lgan usuldir.
3. To'lovni amalga oshirish jarayoni: To'lov jarayonida foydalanuvchi to'lovni amalga oshiradi. Bu jarayonda ma'lumot almash paytida xavfsizlikni ta'minlash va to'lov ma'lumotlarini shifrlash tizimi ishlatiladi.
SET protokollari 1990-yillarda turli shirkatlar va banklar tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, o'sha vaqtda oni foydalanish uchun boshqa to'lov tizimlari bilan integratsiyalashish va amalga oshirish qiyinliklari uchun, uning yirik tarqalganligi va rivojlanayotgan internet-foydalanuvchi bazasining tizimlaridan ko'rinib turadi. Keyinroq, internet-foydalanuvchilari o'rtasida amalga oshirilayotgan to'lov tizimlari davom etmoqda.
50. Aloqa seansi protokoli-SSL
Elektron to'lov tizimlarida, aloqa seanslarini himoya qilish uchun "Secure Sockets Layer" (SSL) yoki keyingi versiyalarda "Transport Layer Security" (TLS) protokollari ishlatiladi. SSL va TLS ma'lumot almashish va uzatish jarayonlarini xavfsizlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan shifrlash protokollari hisoblanadi. Bu protokollar, ma'lumotlar almash va uzatish jarayonlarida xavfsizlikni ta'minlash uchun tasdiqlangan standartlardir.
SSL protokoli, internet bo'yicha o'n yillar davomida xavfsizlikni ta'minlashda asosiy vosita bo'ldi va undan keyin kelgan TLS protokollariga o'tdi. TLS, SSL ning yangi versiyasi bo'lib, keyingi rivojlanayotgan xavfsizlik talablarini qondiradi. Shuningdek, TLS ma'lumot almash va uzatish jarayonlarini xavfsizlashtirish uchun ishlatilgan protokollarni o'z ichiga oladi.
Elektron to'lov tizimlari SSL yoki TLS protokollarini quyidagi maqsadlarda ishlatishadi:
1. Xavfsizlik: Protokollar ma'lumot almash va uzatish jarayonlarida ma'lumotlar shifrlangan bo'lib, ularga ulanish o'tkazilgan paytda uchraydigan xavfsizlik voqeliklarini kamaytiradi.
2. Autentifikatsiya: SSL va TLS aloqa paytida taraflar o'rtasida autentifikatsiya jarayonini o'z ichiga oladi. Bu jarayon orqali foydalanuvchilar va serverlar o'zlarini tasdiqlashlari mumkin bo'ladi.
3. Integrity (Butunlik): Ma'lumotlar shifrlangan va aloqa paytida tuziladigan aloqa seanslari orqali uzatilgan ma'lumotlarning butunligini ta'minlash.
4. Key exchange (Kalit almashtirish): SSL va TLS protokollari kalitlarni xavfsiz almashish uchun amalga oshirilgan protokollardir. Kalit almashtirish jarayonlari xavfsiz aloqa tuzilishini ta'minlaydi.
Shu protokollar xavfsiz elektron to'lov tizimlarida va internetda boshqa xavfsizlik talablari bo'yicha foydalaniladi va ularga muvofiq standartlar to'g'risida kelgan yangilanishlar va qo'shimchalar ishlatiladi.
SSL/TLS protokollari. Himoyalangan ulanishlar protokoli – Secure Sockets Layer (SSL) Internet brauzerlarining xavfsizligi muammosini yechish uchun yaratilgan. SSL taklif etgan birinchi brauzer – Netscape Navigator tijorat tranzaksiyalari uchun Internet tarmog‘ini xavfsiz qildi, natijada ma’lumotlarni uzatish uchun xavfsiz kanal paydo bo‘ldi. SSL protokoli shaffof, ya’ni ma’lumotlar tayinlangan joyga shifrlash va rasshifrovka qilish jarayonida o‘zgarmasdan keladi. Shu sababli, SSL ko‘pgina ilovalar uchun ishlatilishi mumkin.
SSL o‘zidan keyingi TLS (Transport Layer Security - transport sathi himoyasi protokoli) bilan Internetda keng tarqalgan xavfsizlik protokolidir. Netscape kompaniyasi tomonidan 1994 yili tatbiq etilgan SSL/TLS hozirda har bir brauzerga va elektron pochtaning ko‘pgina dasturlariga o‘rnatiladi. SSL/TLS xavfsizlikning boshqa protokollari, masalan, Private Communication Technology (PCT – xususiy kommunikatsiya texnologiyasi), Secure Transport Layer Protocol (STLP-xavfsiz sathning transport protokoli) va Wireless Transport Layer Security (WTLS – simsiz muhitda transport sathini himoyalash protokoli) uchun asos vazifasini o‘tadi.
51. To‘lov tizimining texnik vositalariga nimalar kiradi va ularning vazifasi?
To'lov tizimlarining texnik vositalari o'z ichiga turli komponentlar va tizimlarni oladi, bu texnik vositalar to'lov jarayonlarini amalga oshirishda ishlatiladi va ularga o'z xususiyatlari bo'lishi mumkin. Quyidagi texnik vositalar to'lov tizimlarida o'zini o'zgarttirgan turli vazifalarni bajarishda ishlatiladi:
1. Pos-terminal (Point-of-Sale terminal): Bu qurilmalar do'konlarda, restoranlarda, xizmat ko'rsatuvchi joylarda va boshqa to'lov jarayonlarida foydalaniladi. Foydalanuvchilarning plastik kartalari yoki boshqa to'lov vositalari bilan to'lovlarini qabul qilish uchun ishlatiladi.
2. Kassov apparatlar (Cash Registers): Kassov apparatlar do'konlar, restoranlar va boshqa tijorat tashkilotlarida foydalaniladi. Bu apparatlar xaridorni, mahsulotlarni va xizmatlarni to'lovni amalga oshirish uchun ishlatiladi.
3. Onlayn to'lov processorlari: Onlayn to'lov processorlari internet-orqali to'lovni amalga oshirishda ishlatiladi. Bu tizimlar internet magazinlarda, onlayn xizmat ko'rsatuvchi saytlarda va boshqa onlayn platformalarda foydalaniladi.
4. Mobil to'lov vositalari: Smartfonlar va planshetlar orqali to'lovni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Bu tizimlar mobil ilovalar yoki QR kodlar orqali to'lovni qo'llab-quvvatlashda foydalaniladi.
5. Bankomatlar (ATM): Bankomatlar kartalar orqali foydalanuvchilarga pul niqobi taqdim etish, hisobvaraqni tekshirish va boshqa bank xizmatlarini amalga oshirish uchun ishlatiladi.
6. Elektron pul o'tkazma tizimlari: Elektron pul o'tkazma tizimlari yoki e-pul xizmatlari orqali, onlayn to'lovlar, pul o'tkazmalar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi.
7. QR kod to'lov tizimlari: QR kodlar orqali to'lovni amalga oshirishda ishlatiladi. Foydalanuvchilar mobil ilovalar orqali QR kodlar orqali to'lovni amalga oshirishlari mumkin.
8. Elektron orqali to'lov (EFT) vositalari: Banklar va moliyaviy tashkilotlar orqali o'tkaziladigan to'lovlarni boshqa tashkilotlarga elektron orqali jo'natish uchun ishlatiladi.
Bu texnik vositalar, to'lov jarayonlarini amalga oshirishda xavfsizlikni ta'minlash, ma'lumot almashish va uzatish jarayonlarini rivojlantirish va boshqa bir qator funktsiyalarni bajarish uchun ishlatiladi. Barcha bu vositalar bir-biriga bog'liq bo'lib, ular bir qator to'lov tizimlarini shakllantirishda va tijorat faoliyatini amalga oshirishda ishlatiladi.