Атомдық әдеттер

Джеймс Клирдің «Атомдық әдеттер» кітабы жеке және кәсіби табысқа жетудегі әдеттерді қалыптастырудың күші турасында сөз қозғайды. Кітаптың негізгі идеясын бірнеше негізгі тармақтарға бөлуге болады:

Шағын өзгерістер, керемет нәтижелер: Клир «атомдық әдеттер» ұғымын шағын, күнделікті елеусіз болып көрінетін, алайда уақыт өте келе керемет нәтижелер туғыза алатын әдеттер ретінде көрсетеді.
Жиналмалы әсер: Шағын жақсартулар уақыт өте келе қосылып, елеулі өзгерістерге әкеледі. Бұл қаржы саласындағы күрделі пайыздық мөлшерлеме концепциясына ұқсас – күнделікті әдеттерімізден туған әсерлер қысқа мерзімде аса байқалмауы мүмкін, бірақ уақыт өте келе олар үлкен өзгерістерге әкеледі.
Әдетті қалыптастырушы кезеңдер: Кітапта әдетті қалыптастырудың төрт кезеңі көрсетіледі. Ол белгі, құлшыныс, жауап, марапат. Осы кезеңдердің циклін түсіну жаман әдеттерден айырылып, жақсы әдеттерді үйренудің құпиясы болып табылады.
Жүйелілік мақсаттың өзінен маңыздырақ: Клир қандай да бір өзгеріске қол жеткізудің тиімді жолы нәтиженің өзіне емес, сол нәтижеге апаратын жолға, яғни, жүйелі түрде жасалатын іс-әрекеттерге ден қою керек дейді.
Болмысқа негізделген әдеттер: Клирдің айтуынша, негізінен адамның болмысы оның әдеттерінен құралады. Ең тұрақты қалыптасқан әдеттер сіздің болмысыңыздың табиғатына сай келуінің нәтижесі. Сондықтан, әдетті өзгерту сіз қол жеткізгіңіз келетін мақсатқа ғана емес, қандай тұлға болғыңыз келетініне назар аудару қажет.
Қоршаған ортаны жобалау: Автор біздің әдеттерімізді қалыптастырудағы қоршаған ортаның әсерін атап көрсетеді. Айналамызды дұрыс құрастыру арқылы жақсы әдеттерді өзімізге ыңғайлырақ, ал жаман әдеттерді қолайсыз ете аламыз.
Әдеттерді қабаттастыру: Клир жаңа әдетті оңай қалыптастыру үшін оны бар әдеттің алдында немесе одан кейін үйрену идеясын келтіреді.

«Атомдық әдеттер» табысқа жетудің кілті бірден жаппай өзгерістер жасауда емес, уақыт өте келе шағын, аз қадамдық өзгерістерді тұрақты түрде жасауда деп тұжырымдайды.

Кітаптың негізгі идеяларын тереңірек қарастырайық.

1. Кішкентай өзгерістер, тамаша нәтижелер Мұз текшесі туралы әңгіме: Джеймс Клир кітапты бөлмеде тұрған мұз текшесінің метафорасынан бастайды. Температурасы нөлден төмен бөлмедегі мұз текшесі қатты күйде болатын сценарийді елестетейік. Бөлме температурасы баяу көтеріле бастайды. Температура -4 градус, -3, -2, -1 - мұз әлі де мұз текшесі. Температура көтерілсе де, байқалатындай өзгеріс жоқ. Бөлме 0 градусқа жеткенде мұз ери бастайды. Бұрынғы температураның көтерілуінен еш айырмашылығы жоқ сияқты бір градустық ауысу үлкен өзгеріске әкелді.

Клир бұл метафораны сіздің әдеттеріңіздегі кішкентай ғана өзгеріс өміріңізді мүлдем басқа арнаға апаруы мүмкін екенін көрсету үшін қолданады. Өзгеру процесі жоғарыда айтылған бөлменің жылынуы сияқты баяу және көрінбейді. Белгілі бір уақыт біз ешқандай нәтиже көрмеуіміз мүмкін, алайда кенеттен межеден аттап өткенде ауқымды өзгерістер басталады. Бұл теңеу кітаптағы әдеттердің өзгерту күші туралы негізгі ойды көрсетеді.

Сонымен қатар, Клир Жасырын Потенциал Қабаты идеясын енгізеді. Бұл концепция неліктен біз әдетте сызықтық прогрессті күтетіндігімізді түсіндіреді. Нәтижеміз жасырын потенциал қабатында қалып, оны көре алмаған кезде көңіліміз қалып, көбіне бастағанымызды тастап кеткіміз кеп тұрады. Алайда, егер біз прогресс сызықтық түрде болмайтынын түсінсек, одан әрі жалғастыра берсек, соңына келгенде межеге келіп, прогресс сызығы жоғарыға көтеріледі.

Мұны түсіндіру үшін, Клир Ұлыбритания ұлттық велоспорт құрамасының директоры Дейв Брейлсфордың оқиғасын баян етеді. Брейлсфор «шекті пайданың жиынтығы» деп атаған концепцияға сенген. Концепция бойынша, велошабандоздардың өнімділігінің барлық аспектілерін 1 пайызға жақсартуға тырысты және бұл шағын жақсартулар жалпы жетістікке әкелетініне сенді. Нәтижелер өте әсерлі болды, британдық велошабандоздар бірнеше Олимпиада алтын медальдарын жеңіп алды және Тур де Франста бірнеше рет жеңіске жетті.

Баяндалған екі әңгіме де атомдық әдеттердің негізгі идеясын атап көрсетеді: кішігірім өзгерістердің жетістікке жетудегі әсері орасан. Бұл әсер бірден көрінбесе де, уақыт өте келе шағын өзгерістер айтарлықтай жетістіктерге әкеледі.

2. Жиналмалы әсер: Жиналмалы әсер дегеніміз, шағын, біртіндеп жасалған өзгерістердің жинала келе үлкен нәтижеге әкелуі. Депозиттегі ақшаңыздың күрделі пайыздық мөлшерлеменің арқасында көбейетіндігі секілді, сіздің әдеттеріңіздің әсері оларды қайталаған сайын көбейе бермек.

Кітапта автор ұшақпен теңеу келтіреді. Лос-Анджелестен Нью-Йоркқа ұшатын ұшақтың тұмсығы оңтүстікке қарай 3,5 градусқа ғана жылжып кетсе АҚШ-тың басқа жағынан бірақ шығады. Алғашында өзгерістердің білінбейтіндігі соншама, сіз оны байқамайсыз да. Алайда ұзақ саяхат барысында азғантай ғана өзгеріс сізді мүлдем басқа жаққа апарып тастауы мүмкін.

Клир бұл теңеуді сіздің күнделікті қалыптасқан әдеттеріңіз сізді өміріңіздің мүлдем басқа жағына қарай әкелетінін көрсету үшін қолданады. Бұл сіздің өміріңізге әдеттердің қаншалықты әсер ететіні туралы. Егер сіз әр күн сайын 1 пайызға болса да жақсы жағына қарай өзгеріп отырсаңыз, бір жылдан соң 37 есе көп нәтижеге ие боласыз.

Бір жағынан, Клир жағымсыз әдеттер нашар салдар тудыратынын ескертеді. Мысалы, егер сіз үнемі аз қимылдап, көп калория тұтынатын болсаңыз соңында артық салмақ қосатыныңыз айқын. Сіз қабылдаған әрбір шешім нәтижеге қарай жасалған бір қадамға ұқсайды. Бұл қадамдар мәнсіз болып көрінгенімен, уақыт өте белгілі бір жолға түсіреді.

Автор оқырмандарға белгілі бір әрекетті 1%-ға жақсартуға емес, сол әрекетке әкелетін жүйені 1%-ға жақсартуға назар аудару керек екенін ұсынады. Өйткені, ең тиімді өзгерістер - сіз істеп жатқан нәрсенің негізінде жұмыс істейтін өзгерістер.

3. Әдетті қалыптастырушы кезеңдер: Джеймс Клир әдеттерді қалыптастыру процесін төрт қадамға бөледі: Белгі, Құлшыныс, Жауап, Марапат. Бұл түсінік жақсы әдеттерді қалыптастыру мен жаман әдеттерден арылудың кілті болып табылады.
Әр қадамға үңілетін болсақ:

Белгі: Бұл әдетті іске қосатын триггер. Бұл марапат туралы белгі беретін ақпараттың бір бөлігі. Белгі ретінде объект немесе орыннан бастап күн тәулігіне дейін, эмоцианалдық көңіл-күймен ой тізбегі сияқты кез келген нәрсе болуы мүмкін.
Құлшыныс. Бұл әр әдеттің артында тұрған күш. Белгілі бір итермелеуші қалаусыз, өзгеруге деген құлшыныссыз бізде қимылдауға себеп жоқ. Құлшыныс әрбір адамда әр түрлі болып келеді, өйткені сіз әдетті емес, сол әдет тудыратын күйді қалап тұрасыз.
Жауап: Бұл ой немесе әрекет бола алатын шынайы әдет. Жауаптың пайда болуы немесе болмауы сіздің қаншалықты ынталы екеніңізге және мінез-құлқыңызда қаншалықты үйкеліс бар екеніне байланысты. Белгілі бір әрекет сіз жасай алатыннан гөрі көбірек физикалық немесе ақыл-ой күш-жігерін қажет етсе, сіз мұны жасамайсыз.
Марапаттау. Марапаттау – кез келген әдеттің түпкі мақсаты. Олар сіздің қалауларыңызды қанағаттандырады және болашақта қандай әрекеттерді есте сақтау керектігін үйретеді.

Клир егер сіз бойыңызда жақсы әдетті қалыптастырғыңыз келсе белгіні айқын, құлшынысты тартымды, реакцияны жеңіл, марапатты қанағаттандыратындай етуіңіз керек дейді. Егер жаман әдеттен арылғыңыз келсе керісінше белгіні көрінбейтіндей, құлшынысты тартымсыз етіп, реакцияны қиын, марапатты қанағаттандырмайтындай етіп жасауыңыз керек.

Кітапта автордың өз өмірінен алынған шай ішу әдетінің мысалын келтіреді:

Белгі: Жұмыс жасап жатқан офис салқын.
Құлшыныс: Ол жылынғысы келеді.
Жауап: Ол өзіне бір шыны аяқ шай дайындады
Марапат: Ол жылынғаннан және тәтті шайдан рахат алды. Келесі жолы тоңу процесі осымен байланысып, оның қайталануына әкеледі.

Клир осы кезеңдерді түсіну арқылы өзіміздің әдеттерімізді тиімді өзгерте отырып, өмірімізді жақсарта аламыз дейді.

4. Жүйелер мақсаттан маңыздырақ: Сіздің мақсатыңыз-сіз жеткіңіз келетін нәтиже, ал сіздің жүйе – соған апаратын процесс.

Жүйелердің мақсаттардан маңызды болуының себептері келесідей:

Жеңімпаздар мен жеңілгендердің мақсаттары бір: Әрбір олимпиада қатысушысы алтын медаль ұтып алғысы келеді, әрбір жұмыс іздеуші жұмыс тапқысы келеді. Егер жетістікке жеткен мен сәтсіздікке ұшырайтын адамдардың мақсаттары бірдей болса, онда мақсат жеңімпаздарды жеңілгендерден ажырататын нәрсе болмаса керек.
Мақсатқа жету тек уақытша ғана өзгеріс: Егер сіздің мақсатыңыз үй жинау болса, бұл мақсатқа үйді жинау арқылы жете аласыз. Бірақ сіз бұрынғы әдетіңізге оралсаңыз, сіздің бөлме қайтадан шашылады. Басқаша айтқанда, мақсаттар тек уақытша, ал жүйелер ұзақ мерзімді өзгеріске әкеледі.
Мақсаттар бақытты шектейді: Егер сіз үнемі мақсатты бірінен соң бірін қуалап жүрсеңіз, «Мен мақсатыма жеткенде ғана бақыты боламын» деп ойлайсыз. Осылайша, бақыт пен табысты үнемі кейінге қалдырып жүрсіз.
Мақсаттар ұзақ мерзімді прогреспен ұштаспайды: Егер сіз спорт бапкері болсаңыз, сіздің мақсатыңыз чемпионаттағы жеңіс болуы мүмкін. Бірақ сіз осы мақсатқа жеткеннен кейін не болмақ? Ұзақ уақытты прогрестің болуы үшін, мақсатқа жеткізген жүйеге ден қою керек.

Автордың басты ойы - сіз өзіңіздің мақсаттарыңыздың деңгейіне көтерілмейсіз, керісінше сіз өз жүйелеріңіздің деңгейіне түсесіз. Тұрақты дамығыңыз келсе, қол жеткізгіңіз келетін мақсаттарға емес, сіз ұстанатын жүйелерге назар аударыңыз.

Мысалы, егер сіз жазушы болсаңыз, сіздің мақсатыңыз кітап жазу болуы мүмкін. Бұл мақсатқа жету жүйесі - күн сайын немесе апта сайын орындалатын жазу кестесі. Осы жүйеге назар аудару және оны жетілдіру мақсатқа жету мүмкіндігін арттырады. Кітап жазу сізді жазушы етпейді, сізді жазушы ететін күнделікті жазу жүйесі.

Бұл мақсаттар маңызды емес дегенді білдірмейді. Мақсат бағыттаушы ретінде қызмет атқарады. Бірақ олар орындалғаннан кейін, сізді сол мақсатқа жеткізген жүйеге назар аудару тиімдірек.

5. Болмысқа негізделген әдеттер: Клирдің пікірінше, әдеттеріңізді өзгертудің ең тиімді жолы - қол жеткізгіңіз келетін нәрсеге емес, соған қол жеткізгенде кім болғыңыз келетініне назар аудару. Бұл тәсіл сіздің жеке тұлғаңызды немесе болмысыңызды өзгертуге бағытталған.

Автор өзгерістер орын алуы мүмкін үш қабатты келесідей сипаттайды:

Нәтижелер қабаты: Бұл деңгей сіздің нәтижелеріңізді өзгертуге қатысты (мысалы, салмақ жоғалту, кітап басып шығару, чемпионатта жеңіске жету).
Процестер қабаты: Бұл деңгей сіздің әдеттеріңізді және жүйелеріңізді өзгертуге қатысты (мысалы, жаттығу залында жаңа тәртіпті енгізу, күн сайын жазу).
Болмыc қабаты: Бұл деңгей сіздің сенімдеріңізді, дүниетанымыңызды, өзіңіз туралы имиджіңізді, өзіңіз және басқалар туралы пікірлеріңізді өзгертуге қатысты.

Көптеген адамдар нәтижелерден бастап, кейін процесстерге көшіп, бірақ өз болмыстары туралы ұмытады. Дегенмен, Клир ішкі мотивацияның жоғары түрі - әдеттер сіздің жеке басыңыздың бір бөлігіне айналғанда деп дәлелдейді. Мен мұны қалайтын адаммын деп айту бір бөлек. Мен осындай адаммын деп айту мүлдем басқа нәрсе.

Мысал ретінде темекі шегуді тастағысы келетін адамның оқиғасын көрсетуге болады. Темекіні ұсынғанда, бұл адам: «Жоқ, рахмет, мен темекіні тастағым келіп жүр» деп жауап беруі мүмкін. Бұл адам темекі тартпауға ұмтылыс жасағанымен, ол әлі өзін темекі тартушы ретінде санайды. Бұл жағдайда «Жоқ рахмет, мен темекі тартпаймын» деген жауап әлдеқайда тиімдірек болмақ. Бұндай жауап адам болмысының түбегейлі өзгергенін көрсетеді. Жаңа болмысты қабылдау сол болмысқа сәйкес келетін әдеттерді ұстануды жеңілдетеді.

Сондықтан, тұрақты әдеттерді қалыптастырудың кілті - алдымен жаңа болмысыңызды құру. Сіздің мінез-құлқыңыз әдетте сіздің болмысыңыздың көрінісі болып табылады. Мен жүгіретін адаммын, мен жазушымын, мен пайдалы ас ішетін адаммын деу арқылы, сіз болғыңыз келетін адамның болмысын қабылдайсыз. Бұл сіздің жаңа әдетіңізді нығайтады және уақыт өте келе оны ұстануды жеңілдетеді.

6. Қоршаған ортаны жобалау: Табысқа жету үшін ортамызды жобалау арқылы біз жақсы әдеттерді қолайлы, ал жаман әдеттерді қолайсыз ете аламыз.

Біз көбінесе аз күш қажет ететін әдеттерді боймызға сіңіреміз. Сондықтан жақсы әдеттермен байланысты үйкелісті азайту және жаман әдеттермен байланысты үйкелісті арттыру біздің жасап жүрген әрекеттерімізді қалыптастырады. Автор мұны «Қоршаған ортаны жобалау» деп атайды.

Қоршаған ортаны жобалаудың күшін көрсету үшін кітапта бірнеше мысал келтірілген:

Зиянды тағамды көзге көрінбейтін жерде сақтау. Бір зерттеуде ғалымдар попкорнды үлкен ыдыста емес, кішкене ыдыста сатқанда адамдар аз жейтінін анықтады. Сол сияқты, адамдар газдалған сусынды үлкен стақанда емес, ұзын, жіңішке стаканмен бергенде оны аз ішетіні белгілі болған. Себебі, қоршаған орта біздің әрекетімізді қалыптастыра алады. Зиянды тағамды көзге көрінбейтін жерде сақтау арқылы біз оны көзден таса қылып, артық тамақтанбауды өзімізге жеңілдетеміз.
Тиімді жұмыс жасайтын орнын құру. Егер сіз көбірек жұмыс жасағыңыз келсе өзіңізге тыныш әрі жайлы орынды құрыңыз. Бұл жұмыс үстелін тазалауды, шуды болдырмайтын құлаққаптарды пайдалануды немесе телефондағы хабарландыруларды өшіру арқылы болуы мүмкін. Айналаңызды осылай басқару арқылы сіз алаңдататын нәрселерді азайтып, зейін қою сіз үшін оңайырақ болады.
Саябақтың немесе спорт залының жанында тұру арқылы көбірек жаттығу жасаңыз. Адамдар тротуарлар, саябақтар немесе спорт залдары бар аудандарда тұрса, олар жиі жаттығу жасайды. Өйткені, бұл мүмкіндіктердің болуы жаттығуды бастау үшін қажетті күшті азайтады.

Клир өзінің гитарада ойнауды үйренгісі келген жеке мысалымен бөліседі. Бастапқыда ол гитарасын шкафта сақтаған. Алайда ол гитараны қонақ бөлменің тап ортасына қоюды ұйғарды. Бұл қарапайым түзету аспапта ойнауды жеңілдетіп, нәтижесінде ол гитарасын әлдеқайда жиі қолға алатын.

Қорытындылай келе, өмір сүретін, жұмыс істейтін және көңіл көтеретін кеңістіктерді өзгерту арқылы біз жақсы әдеттерге әкелетін әрекеттерді жеңілдетуге және жаман әдеттерге әкелетін әрекеттерді қиындата аламыз. Осылайша, біздің ортамыз қалаған нәтижелерге сәйкес әрекет етуімізге көмектеседі.

7. Әдеттерді қабаттастыру Бұл стратегия сіз жасайтын әдеттер мен оларды жасайтын уақыт пен орындар арасындағы байланыстарды пайдалануды қамтиды. Жаңа әдетті бұрыннан бар әдетпен жұптастыру арқылы сіз жаңа әдетті оңай қабылдауға көмектесетін жұмыс тәртібін жасай аласыз.

Әдеттерді жинақтау формуласы: «[Қазіргі әдеттерден] кейін [ЖАҢА ӘДЕТ] болады.

Клир өз кітабында бұл тұжырымдаманы көрсету үшін бірнеше мысалдарды пайдаланады:

Медитация әдеті: Егер сізде таңертең бір шыны кофе ішу әдеті болса және медитация әдетін қалыптастырғыңыз келсе, жаңа әдетті бар әдеттің үстіне қоюға болады. Сіздің жаңа әдетіңіз мынау болуы мүмкін: «Таңғы кофені дайындаған соң, мен бес минут медитация жасаймын».
Жаттығу әдеті: Егер сіз тұрақты жаттығуды әдетке айналдырғыңыз келсе, бұл әдетті бар әдетке айналдыра аласыз. Мысалы, «Мен күндік жұмысымды аяқтағаннан кейін 30 минут жаттығу жасаймын».
Оқу әдеті: Көбірек оқығыңыз келсе, «Түнде төсекке жатқаннан кейін кітаптың бір тарауын оқимын» деген сияқты әдеттер легін жасауға болады.

Осы жағдайлардың әрқайсысында кофе ішу, жұмысты аяқтау, төсекке жату сияқты бұрыннан бар әдет сіз орнатқыңыз келетін жаңа әдеттің белгісі ретінде әрекет етеді. Жаңа әдеттеріңізді бұрыннан қалыптасқан әдетке байланыстыру арқылы оларды есте сақтау және орындау оңайырақ болады.

Бір маңызды мәселе, бұл әдетті жинақтау тиімді жұмыс істеуі үшін белгі бұрыннан қалыптасқан әдет болуы керек және жаңа әдетті аяқтау көп уақытты қажет етпеуі керек. Сондай-ақ, екі әдеттер бірге мағыналы болуы керек және бір жерде орындалуы керек, бұл жетістікке жету мүмкіндігін арттырады.

Қорытындылай келе, әдеттерді қабаттастыру болашақ әрекеттеріңізді қалыптастыратын қарапайым ережелер жинағын жасауға мүмкіндік береді. Бұл кітапта көрсетілген барлық кішкентай әдеттерді өміріңізге қосу үшін қолдануға болатын әдіс.