Медиация ва унинг афзалликлари 2
Бундан олдинги мақоламизда ҳам таъкидлаганимиздек, Ўзбекистонда ҳар соҳа каби суд-ҳуқуқ соҳаси ҳам тубдан янгиланишларни бошдан кечирмоқда. Бундай ўтиш даврининг ўзига хосликлари жуда кўп бўлади, яъни шундай даврда давлатларнинг ҳуқуқ тизими янги-янги ҳуқуқий институтлар билан бойиб боради. Ўзбекистонда ҳам жаҳон амалиётида кузатилган тенденция, яъни янги ҳуқуқ институтларининг кириб келишини кузатишимиз мумкин. Биз анъанани давом эттирган ҳолда низоларни ҳал қилиш институтлари ҳақида сўз юритмоқчимиз.
Ўзбекистон амалиётида яқин йилларга қадар низолар асосан судлар орқали ҳал этилган, айрим ташкилотларга аъзо бўлган тадбиркорлик субъектлари учун эса айни шу ташкилот қошида фаолият юритувчи ҳақамлик судларида низоларни ҳал қилиш мажбурий бўлган.
Натижада фуқаролар, тадбиркорлик субъектлари низоларни ҳал қилишда давлат ёки бошқа бир ташкилот томонидан ўрнатилган қатъий қоидалар доирасида ҳал этишга маҳкум эдилар. Сўнгги йилларда эса низоларни ҳал қилишнинг муқобил йўллари Ўзбекистон қонунчилигида қонуний асос ва пойдеворга эга бўлиш билан бирга турли хил имтиёзларга ҳам эга бўлиб бормоқда.
Ана шундай институтлар, низоларни ҳал қилишнинг муқобил йўллари бўлган Медиация ва Арбитражга тўхталиб ўтамиз.
Маълумот учун: “Халқаро тижорат арбитражи тўғрисида”ги қонун ҳали қабул қилинмаган бўлса ҳам.
Арбитраж жараёни медиациядан кўра расмийроқ, лекин судларчалик қатъий қолипда ҳам эмас. Арбитраж жараёни якуни бўйича арбитр томонидан чиқарилган қарор якуний ва мажбурийлиги билан суд ҳужжатларига ўхшаш.
Шу ўринда арбитражнинг келиб чиқиш тарихига қисқагина назар солсак мақсадга мувофиқ бўлади. Тарихда ҳам савдогарлар турли ҳудудларга савдо сафарларига чиқишганлиги барчага маълум. Савдо сафарларида савдогарлар бошқа халқлар билан савдо муносабатларига киришишган. Мана шундай муносабатларнинг айримлари низолар вужудга келишига сабаб бўлган, турли дин-миллат вакиллари, турли давлат фуқаролари бўлганликлари сабабидан низони мавжуд давлат судлари томонидан ҳал қилиниши улар учун мақбул йўл бўлмаган. Айни шундай низоли ҳолатларни ҳал қилиш учун учинчи шахсларни низони ҳал қилиб беришга ёллашган ва унинг чиқарган қарорини оғишмасдан ижро қилишган. Арбитражларга табиатига кўра давлат судларининг муқобил варианти сифатида қаралган. Шунинг учун ҳам арбитрнинг қарори мажбурий тусга эга.
Шу ўринда медиациянинг келиб чиқишига қандай омиллар таъсир қилганлигини ҳам ёритиб ўтсак.
Арбитраж ва судларда низоларни кўриш мураккаблашиб, низоларни кўриш муддатининг кўпайиши, шу билан бирга мазкур воситалар орқали низоларни ҳал қилиш тан нархи қимматлаша боргандан сўнг, низоларни ҳал қилишнинг янги ўзаро мақбул ечимга имкон берувчи нисбатан содда бўлган шаклини ишлаб чиқишга талаб ортди ва натижада низоларни ҳал қилишнинг янги бир шакли медиация вужудга келди.
Медиация жараёнини ташкил этиш тарафларнинг хоҳиш-иродаси билан амалга оширилганлиги учун ушбу институт жаҳон амалиётида кенг қўлланила бошлади.
Медиациянинг энг афзаллик томонидаридан бири низолашаётган тарафларнинг келажакдаги ҳамкорликлари буткул якунланишининг олдини олади. Судлар ва арбитражларнинг натижасида низо ҳал бўлмайди, балки жиддий тусга киради.
Низоларни ҳал қилишнинг икки туридаги якуний натижанинг тарафлар ҳамкорлигига бундай таъсир этишига қандай омиллар сабаб бўлишини қисқача таҳлил қилсак. Бу таҳлилда биз фақат медиатор ва арбитрнинг низони ҳал қилишдаги иштирокига тўхталамиз.
Медиация билан арбитражнинг асосий фарқи далилларни ўрганиш
ва қарор қабул қилиш жараёнида кўринади. Арбитрнинг қарори мажбурий аҳамиятга эга, Медиатив келишуви эса ундай эмас.
Медиатор тарафларга топшириқлар бермайди ёки тарафларнинг айбини топмайди, балки уларга низони ҳал қилишнинг энг мақбул йўлини топишларига кўмаклашади. Арбитр эса арбитраж жараёнининг “судья”си ҳисобланиб, тарафларнинг хато ва камчиликларини аниқлашга, тақдим этилган важларга асосий эътибор қаратади.
Медиатор тарафлар низони ҳал қилиб, тарафлар учун манфаатли келишувга эришишлари учун ҳаракат қилади. Медиация жараёнида медиатор тарафлар билан бир неча маротаба учрашувлар ташкил этади, тарафлар билан якка тартибда учрашади ва тарафларга ўзларига энг қулай келишувга эришишлари учун йўл-йўриқ кўрсатади. Медиатор низонинг ҳусусиятидан келиб чиқиб, иккинчи тарафнинг манфаатларига зид тарзда ҳаракат қилмаган ҳолда тарафларда мавжуд бўлган хавфларни айтиши ҳам мумкин.
Арбитрнинг диққат маркази низога ечим топишга қаратилган бўлиб, якунда икки томон учун мақбул бўлган қарор қабул қилмайди, балки ўрнатилган тартиб асосида хулоса қилади ва мазкур хулоса тарафлар учун мажбурий бўлади.
Юқоридаги таҳлилимиздан шуни хулоса қилишимиз мумкинки, медиациянинг суд ва арбитраждан афзалликлари – медиация жараёнининг қисқа муддатларда якунланиши ва норасмийлиги, медиатор томонидан қарор қабул қилинмасдан тарафларни мақбул ечим сари йўналтирилиши, медиациянинг якунида икки тарафнинг ҳам ютиши(win-win), яъни медиация жараёни якунида икки тараф учун мақбул бўлган ечимга эришилиши, медиациянинг кам харжлиги ва бошқа омиллар.
Бизнинг манзил: @Dilshodbek_law