Afg'oniston Islom Respublikasi

Rasmiy nomi: Afg'oniston Islom Respublikasi

Poytaxti: Kobul

Dini: Islom (sunniy)

Etnik tarkibi:

• 42% pushtun;
• 27% tojik;
• 9% hazora;
• 9% o‘zbek.

Davlat boshqaruvi: unitar prezidentlik islom respublikasi

Prezidenti: Ashraf G‘ani

Qonun chiqaruvchi organ: ikki palatali Milliy Majlis

Maydoni: 652 230 km² (40-o‘rinda)

Aholisi (2019): 32 225 560 kishi (44-o‘rinda)

YIM (PPP): 2018-yil hisobi bo‘yicha

• Umumiy: $72, 911 mlrd. (96-o‘rinda)
• Aholi jon boshiga nisbatan: $2,024 (169-o‘rinda)

YIM (Nominal): 2018-yil hisobi bo‘yicha

• Umumiy: $21, 657 mlrd. (111-o‘rinda)
• Aholi jon boshiga nisbatan: $601 (177-o‘rinda)

Pul birligi: Afg‘oni (AFN)

Soat mintaqasi: UTC +4:30

Telefon kodi: +93

Internet domeno: .af

Afg‘oniston Markaziy va Janubiy Osiyo yo‘llari kesishmasida joylashgan, dunyo okeaniga chiqish imkoniyati bo‘lmagan mamlakat. Sharq va janubda Pokiston, g‘arbda Eron, shimolda Turkmaniston, O‘zbekiston va Tojikiston hamda shimoli-sharqda Xitoy bilan chegaradosh. Aholisi 32 milliondan ortiq, asosiy etnik guruhlari pushtunlar, tojiklar, hazoralar va o‘zbeklar.

🗺🌐 Qisqacha tarixi

9000 yil oldin hozirgi Afg'onistonda va unga tutash hududlarda barqaror hayot paydo bo'lib, asta-sekin miloddan avvalgi uchinchi ming yillikda Hind vodiysi sivilizatsiyasiga aylandi. Hind tamaddunining arxeologik izlari Amudaryoda Shortug'ayda va Qandahor viloyatida Mundigakda topilgan; ikkinchisi bronza davrida Helmand madaniyati davrida gullab-yashnagan. Hind-oriylar Baqtriya-Marg‘iyona hududidan Gandhara shahriga ko'chib o'tdilar, undan so'ng Temir asrida Yaz I madaniyati yuksaldi (mil. avv. 1500-1100 yillar), bu qadimiy din Zardushdiylikning muqaddas kitobi Avestoda tasvirlangan madaniyat sanaladi. Keyinchalik "Ariana" nomi bilan tanilgan bu hudud miloddan avvalgi VI asrda Ahamoniylar forslari tomonidan egallangan, undan keyin miloddan avvalgi IV asrda Aleksandr Makedonskiy tomonidan Kobul vodiysi yurishidan oldin Baqtriyada Roksana bilan turmush qurgan va u yerda Aspasioi va Assakan qabilalari qarshiliklariga duch kelgan. Yunon-Baqtriya davlati ellinistik dunyoning sharqiy oxiri bo'ldi. Maurya hindlar tomonidan bosib olingandan so'ng, buddizm va hinduizm asrlar davomida mintaqada gullab-yashnagan. Kapiysi va Puruapuraning egizak poytaxtlaridan boshqargan Kushon imperatori Kanishka Mahayana buddizmining Xitoy va O'rta Osiyoga tarqalishida muhim rol o'ynagan. Shuningdek, boshqa turli buddistlar va hind sulolalari mintaqani, jumladan, saklar, kidariylar, eftallar, Alxon, Nezak, Zunbil, Turk xoqonligi va Hind shohlarni boshqargan.

VII asr o‘rtalarida musulmonlar fors podsholigi Sosoniylar imperiyasi tarkibidagi Hirot va Zaranjga Islom dinini olib kirdi. IX-XII asrlarda Safforiylar, Somoniylar, G‘aznaviylar va G‘uriylar sulolalari boshqaruvi davlarida mintaqa to‘liq islomiylashadi. XIII asrda Xorazmiylar boshqaruvidagi hudud mo'g'ullar tomonidan vayron qilingan. Keyinchalik mintaqaning ayrim qismlari Xoji, Temuriylar, Lo‘diylar, Surlar, Boburiylar va fors Safaviylari imperatorlari tomonidan boshqarilgan. Zamonaviy Afg'oniston davlatining siyosiy tarixi Hotak sulolasidan boshlandi, uning asoschisi Mirvays Hotak 1709-yilda Afg'onistonning janubini mustaqil deb e'lon qildi. 1747-yilda bu davlatning asoschisi hisoblangan Ahmad Shoh Durroniyni poytaxti Qandahor bo‘lgan Durroniylar imperiyasini o'rnatdi. 1776-yilda Durroniylar poytaxti Kobulga ko'chirildi, Peshovar qishki poytaxti bo'ldi. Keyinroq 1823-yilda sikxlarga yutqazildi va 1837-yilda uni tiklashga urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. XIX asr oxirida Afg'oniston Britaniya Hindistoni va Rossiya imperiyasi o'rtasidagi "Katta o'yin" da bufer davlatga aylandi. Birinchi ingliz-afg‘on urushida Angliyaning "Sharqiy Hindiston" (Ost India) kompaniyasi Afg'onistonni qisqa vaqt ichida egallab oldi, ammo 1919-yildagi Uchinchi ingliz-afg‘on urushidan keyin mamlakat tashqi ta'sirdan xoli bo'lib, oxir-oqibat Omonullaxon hukmronligi ostida monarxiyaga aylandi. Zohir Shoh taxtdan ag'darilib, respublika tuzilishi uchun deyarli 50 yil kerak bo‘ldi. 1978-yilda, ikkinchi to'ntarishdan so'ng, Afg'oniston sotsialistik davlatga aylandi, 1980-yillarda mamlakatga sovet armiyasi kiritilgach, oddiy xalq g‘ayridin bosqinchilariga qarshi mujohidlar urushini boshladi. SSSR rahbarligiga Gorbachyov kelgach 1989-yilda sovet qo‘shinlari mamlakatni butunlay tark etdi. Biroq bu bilan ham Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatilmadi. Sovetlar qo‘shini kiritilgach, mamlakatni 5 million kishi qochqin sifatida tark etdi va Pokistonga qochib o‘tdi. Ularning 1 millionga yaqini bolalar edi. Pokistondagi bolalar Pokiston va AQSh maxsus yo‘riqchilari tomonidan jangovor lagerlarda tarbiyalandi. Ular haqiqiy urush maydonlarida sinalgan, istalgan zamonaviy qurol bilan muomala qila oladigan jangarilar edi. 1996 yilga kelib ular rahnamosi Mulla Umar boshchiligida Afg‘onistonning janubidan bostirib kirib tez orada mamlakatning katta qismini o‘z nazorati ostiga oladi. Toliblar Pokiston va Saudiya Arabistoni tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Mamlakatni jahon taraqqiyotidan kamiga 200 yil orqaga tortgan Tolibon harakati 2001-yilga qadar afg‘on diyorini boshqaradi. Shu yili AQSh Afg‘onistonni terrorchilarga yordam berishda ayblab, uning hududiga qo‘shin kiritadi va shu bilan Tolibon boshqaruvi tugatiladi. Biroq hanuzgacha mamlakatning katta qismini nazorat qilmoqda. Hukumat va Tolibon o'rtasida davom etayotgan urush Afg'onistonda inson huquqlari bilan bog'liq muammoning abadiylashishiga, jumladan, ayollar huquqlarining yomonlashishiga, ikkala tomonning tinch fuqarolar o'ldirilishi kabi ko'plab suiiste'molliklariga olib keldi.

Afg'oniston unitar prezidentlik Islom respublikasi. Mamlakatda terrorizm, qashshoqlik, bolalarning to'yib ovqatlanmasligi va korruptsiya darajasi yuqori. U Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Islom hamkorlik tashkiloti, Janubiy Osiyo mintaqaviy hamkorlik uyushmasi, 77 guruh, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti va Qo'shilmaslik harakatining a'zosi. Afg'oniston iqtisodiyoti dunyoda 96-o'rinda turadi, uning yalpi ichki mahsuloti (YIM) xarid qobiliyati pariteti (PPP) bilan 72,9 milliard dollarga teng; aholi jon boshiga YIM ko'rsatkichi bo'yicha mamlakat yanada yomon ahvolda, 2018 yil natijalariga ko'ra 186 mamlakat orasida 169-o'rinni egallagan.

🏔⛰ Tabiati

Afg‘oniston mintaqadagi eng ko‘p tabiiy boyliklarga ega mamlakat sanaladi ( ha serquyosh O‘zbekistondan ham boyroq). Maydoni 652 230 km² Fransiyadan biroz kattaroq, AQShning Texas shtati hududicha bor. Asosan tog‘li mintaqa sifatida mashhur. Himolay tizma tog‘larining g‘arbiy tarmog‘i bo‘lmish Hindukush tog‘lari eng yirik tog‘ sanaladi. Sharqidagi Tibet tog‘lari Pomir va Qoraqurum tog‘lari bilan ulanib ketadi. Nuriston va Paktika viloyatlarida o‘rmonlari bor. Shimoli-sharqi tundra mintaqasi hisoblanadi. Eng baland nuqtasi Noshaq dengiz sathidan 7492 m balandlikda joylashgan. Eng past nuqtasi Juzjon viloyati hududidan o‘tuvchi Amudaryo qirg‘og‘ida - dengiz sathidan 258 m pastda joylashgan. Amudaryo Hindikush tog‘lari bag‘ridagi Harirud vodiysidan boshlanadi. Markaziy mintaqalari Arg‘andob daryosi bilan sug‘oriladi. Janubida Hind daryosi va uning irmog‘i Helmand daryosi oqadi. Qishda juda ko‘p qor yog‘adi. Bu hodisa Boburnomada ham qayd etilgan:

"... Bisyor latif havosi bor. Kobul havosidek havoliq yer olamda ma'lum emaskim, bo‘lg‘ay. Yozlari kechalari po‘stinsiz yotib bo‘lmas. Qishlar agarchi qori aksar ulug‘ tushar, vale mufrit sovug‘i yo‘qtur. Samarqand va Tabriz ham xushhavo liqqa mashhurdur, valr mufrit sovuqlari bordir..." (108-bet)

Afg‘oniston suvga boy ekanligiga qaramay, ko‘chilik viloyatlari quruq iqlimli. Suvining uchdan ikki qismi (2/3) qo‘shni mamlakatlar – Pokiston, Eron, Turkmaniston va O‘zbekistonga oqib ketadi. 2010-yilda tayyorlangan hisobotga ko‘ra, irrigatsiya tizimini yaxahilash uchun $2 mlrd. kerak.

Hindikush tog‘lari va uning atrofidagi Badaxshon viloyati geologik faol mintaqa bo‘lib, tez-tez zilzila sodir bo‘ladi. Badaxshonda 1998-yil yuz bergan zilzila natijasida 6000 kishi halok bo‘ladi. Iqlimi keskin kontinental. Yanvarda o‘rtacha harorat -15⁰ C ( -26⁰ C gacha borgan). Iyulda esa o‘rtacha harorat +35⁰ C (+43⁰ C gacga isigan).

Bioxilma-xillik. Afg‘onistonda ko‘plab sutemizuvchilar turlari uchraydi. Alp-tundra mintaqasida qor barslari, Sibir yo‘lbarslari va qo‘ng‘ir ayiqlar yashaydi. Vaxan koridorida noodatiy tarzda Marko Polo qo‘ylarini ham topish mumkin. Eron bilan chegaradosh sharqida tulki, bo‘ri, suvsar, bug‘u, yovvoyi qo‘y va boshqa yirik mushuksimonlar yashaydi.

🌃🕌 Shaharlari va ma'muriy-hududiy tuzilishi

Mamlakatdagi yagona millioner shahar poytaxt Kobul sanaladi. U yerda 4 milliondan ortiq aholi yashaydi. Shuningdek, janubda Qandahor, g‘arbda Hirot, shimolda Qunduz va Mozori Sharif, g‘arbda Jalolobod mamlakatning yirik shaharlari sanaladi. Balx viloyati markazi Mozori Sharif shahri Makka, Madina, Bag‘dod, Buxoro kabi musulmon dunyosidagi yettita muqaddas, "Sharif" shaharlardan biri. Hirot shahri esa jahon so‘fiylari markazi va Temuriylar davrida o‘rta asrlar sharqidagi uyg‘onish davri (renessans) markazi bo‘lgan.

Afg‘oniston 34 ta viloyatdan tashkil topgan: Badaxshon, Badg‘is, Balx, Bomyon, Bog‘lon, Daykundi, Farah, Faryob, Helmand, Hirot, Juzjon, Kapisa, Kobul, Kunar, Lag‘mon, Logar, Nangahar, Nimro‘z, Nuriston, Paktika, Paktiya, Panjsher, Parvon, Qandahor, Qunduz, Samangan, Saripul, Toxar, Vardak, Xost, Zabul, O‘ruzgon, G‘azni va G‘or. Viloyatlar o‘z navbatida tumanlarga bo‘linadi.

📥📤 Tashqi aloqalar

Afg‘oniston Islom Respublikasi 1946-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti a'zosiga aylandi. 2012-yilda AQSh bilan "Strategik hamkorlik to‘g‘risida" shartnoma imzolaydi va NATOga a'zo bo‘lmagan eng yirik hamkoriga aylanadi. Afg‘oniston, shuningdek, Germaniya bilan tarixiy aloqalari bor. 1919-yilda Afg‘oniston mustaqilligini birinchi bo‘lib Germaniya tan oladi. Qo‘shni davlatlar Eron, Tojikiston, Turkmaniston, Xitoy, O‘zbeksiton; uzoq xorijdagi BAA, Bangladesh, Koreya, Nepal, Qozog‘iston, Rossiya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalari mavjud.

🏦💰 Iqtisodiyot

2018-yilda Afg‘onistonning nominal Yalpi ichki mahsuloti 21,7 milliard dollarni tashkil etadi. $1 trln. va undan ortiqqa baholangan tabiiy boyliklari bo‘lishiga qaramay, Afg‘oniston jahondagi eng kam taraqqiy etgan mamlakatlardan biri. Mamlakat bir yilda $7 mlrd.lik tovar va xizmatlar import qiladi, biroq asosiy qismini meva va yong‘oqlar tashkik etadigan $784 mln.lik eksportni amalga oshiradi. Asosiy importi Eron, Xitoy, Pokiston va Qozog‘iston, eksportining 84% i Pokiston va Hindiston hissasiga to‘g‘ri keladi. YIMning 55,9% ini xizmatlar, 23% ini qishloq xo‘jaligi, 21,1% ini sanoat tashkil qiladi.

DA Afg‘oniston mamlakatning Markaziy banki va milliy pul birligi afg‘onining yagona emitenti sanaladi. Joriy kurs bo‘yicha bir AQSh dollari 75 afg‘oni turadi. Mamlakatda Afg‘oniston xalqaro banki, Yangi Kobul banki, Aziziy bank, Pushtun banki, Standard Chartered bank (Buyuk Britaniya) va Birinchi mikrofinans bank kabi mahalliy va xorijiy bank filiallari aholi va korxonalarga bank va moliya xizmatlarini ko‘rsatadi.

Qurilish mamlakatdagi asosiy sanoat tarmoqlaridan biri. Eng yirik qurilish loyihalari poytaxtda $35 mlrd.lik Yangi Kobul Siti, Qandahorda Aino Mena loyihasi, Jalolobod yaqinida G‘ozi Omonullaxon shaharchasi amalga oshirilmoqda. Nisbatan kichikroq loyihalar Hirot, Mozori Sharif va boshqa joylarda qilinyapti. Har yili ishchi kuchi bozoriga 400 ming odam kirib keladi.

🚞🛣 Infratuzilmasi

Energiya. Jahon banki hisobotiga ko‘ra, 2018-yilda qishloq hududlarining 98% i elektr energiyasi bilan ta'minlangan. 2008-yilda bu ko‘rsatkich 28% dan oshmas edi. 2016-yil hisobiga ko‘ra, mamlakat ichkarisida 1400 megavatt elektr energiyasi ishlab chiqariladi, biroq asosiy energiya qo‘shni mamlakatlar, jumladan Eron, O‘zbekiston, Tojikistondan import qilinadi. Asosiy energiya manbasi GESlar, yaqin yillarda Quyosh va boshqa qayta tiklanadigan energiya manbalaridan olinmoqda. Shu bilan birga mamlakatda, jumladan poytaxtda ham chiroq o‘chib turadi. Yaqin yillarda to‘liq gazlashishi kutilayotgan edi. Chunki gazga boy qo‘shni Turkmaniston TAPI (Turkamniston-Afg‘oniston-Pokiston-Hindiston) yirik gaz loyihasiga qo‘l urgan. Loyihaning to‘liq amalga oshishiga Afg‘onistondagi unchalik barqaror bo‘lmagan vaziyat hamda Hindiston va Pokistonga Markaziy Osiyodan gaz tortilishi Fors ko‘rgazidagi Ummon, Qatar singari davlatlar "nonini yarimta qilishi" to‘siq bo‘lmoqda. Transport tizimi. Dengizga chiqish imkoniyati mavjud bo‘lmagan Afg‘onistonning asosiy transport tizimi avtomobil yo‘llariga bog‘langan. Uzunligi 2200 km bo‘lgan "Magsitral yo‘l 1" yoki "Xalqa yo‘li" 5 asosiy shaharni bog‘laydi: Kobul, G‘azni, Qandahor, Hirot va Mozori Sharif. Xalqa yo‘li mahalliy va xalqaro ahamiyatga ega. Yo‘lning eng diqqatga sazovor qismi 1964-yilda qurilgan Hindikush tog‘idagi Salang dovoni sanaladi, u Markaziy Osiyoni Hindiston submintaqasi bilan bog‘lovchi yagona avtomobil yo‘li. Harbiy mojarolar tufayli avtobusda sayohat qilish va harakatlanish tavsiya etilmaydi. Havo transporti Ariana afg‘on havo yo‘llari milliy hamda Kam Air xususiy shirkatlari orqali amalga oshiriladi. 4 ta xalqaro — Hamid Karzay, Qandahor, Hirot va Mozori Sharif aeroportlari va 43 ta mahalliy aeroportlari mavjud. Bagram harbiy bazasi eng yirik harbiy havo bazasi sanaladi. 3 ta temir yo‘l tarmog‘i mavjud: 75 km.lik Mozori Sharif yo‘nalishi O‘zbekiston bilan bog‘laydi (uning Afg‘oniston qismini ham o‘zbek quruvchilari qurgan). 10 km.lik To‘rag‘undi yo‘nalishi Turkmaniston bilan bog‘lanadi. Yana bir yo‘nalish Aqina Turkmanistonning Kerki shahri bilan bog‘lanadi. Ushbu yo‘nalishlar faqat yuk tashish uchun tashiladi. 2019-yilda qurilgan Hirot va Eronning Xaf shaharlarini bog‘laydigan temir yo‘l orqali ham yuk ham yo‘lovchi tashiladi.

🇦🇫🇺🇿 O‘zbekiston bilan aloqalari

Zamonaviy Afg‘oniston mustaqilligi davridan (1919-yil) va undan oldin ham O‘zbekiston yoki uning avvalgi davomchilari Buxoro xonligi va amirligi bilan uzviy bog‘likda yashab kelgan. Biz uchun Afg‘onistonning muhimligi:

• Avvalo, Afg‘oniston O‘zbekiston hududidan tashqarida eng ko‘p o‘zbeklar yashaydigan mamlakat sanaladi. Millatdoshlarimiz sifatida ularga yordam berishni istashimiz tabiiy;
• Ikkinchidan, aholisi 32 milliondan ortiq Afg‘oniston Markaziy Osiyodagi eng yirik qo‘shnimiz. Bu esa tobora yuksalib kelayotgan O‘zbekistonning ishlab chiqarish salohiyati uchun yaxshigina bozor degani;
• Uchinchidan, Afg‘oniston O‘zbekistonni dunyo okeaniga olib chiqa oladigan qo‘shnilaridan biri sanaladi. 1996-yilda ochilgan va hozirda foydalaniladigan O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron (Tajang-Saraxs-Mashhad) temir yo‘liga O‘zbekiston-Afg‘oniston-Eron (Termiz-Mozori Sharif-Hirot-Xaf) temir yo‘li loyihasi muqobil variant bo‘ladi. Loyihaning Afg‘oniston qismi (Mozori Sharif-Hirot) hozirda o‘zbek ustalari tomonidan qurilmoqda.