Хороший стресс
Күйзелістің қолданып мықты әрі күштірек болудың жолдары.
Идея 1. Адамның денсаулығына стресстің өзі қауіпті емес, парадокс болып. естілседе, оның қауіпті екеніне сену қауіпті.
Көп адамдар стресс өте зиянды деп біледі, және барынша одан қашады. Бұған дейін автордың өзі де солай ойлап келген. Ғалымдардың зерттулеріне үңіліп, Келли Макгонигал мына нәрсені ұқты – стресстен қарғанда, стресс туралы ойымыз маңызды.
Амеркандық ғалымдар 30 мың ересек адамдарың арасында эксперимент жүргізген. Олардан соңғы бір жылда қаншалықты стресске душар болғандықтарын және стресс туралы ойларын сұраған. Кейін, 8 жыл өткен соң, олардың қаншауы өмірден өткенін тексерген. Нәтижелерге сүйенсек, стрессті адам денсаулығына қауіпті деп санағандар, олай ойламағандарға қарағанда көбірақ қайтыс болған екен.
Осылайша, ғалымдар мына тұжырымға келді, адамдарды өлтітерін стресс емес, оның қауіпті екеніне сену. Адамдарды өлтіретін қорқыныш.
Ғалымдар басқа да эксперименттер жүргізген. Нәтижелерінде, егер адамды темекінің зиянды екенін айтып қорқытсақ, ол одан бетер көбірек шегіп кетеді екен. Семіздік турал айтып қорқытса, одан бетер зиянды тамақтарды жей бастайды.
Қорқыныш ештеңені жақсартпайды, керісінше әрқашан нашарлатады.
Идея 2. Ойыңызды өзгертіп, өміріңізді өзгертуге болады.
Калифорнияның бір мектебінде, кедей отбасынан шыққан балдар оқитын болатын. Олардың сабақтары және тәртіптері өте төмен болған екен. Барлығы олардан үміттерін үзіп тастаған. Тіпті мұғалімдерде. Бірақ эксперимент жрүгізушісі жарты сағат оларға лекция оқиды. Сол жарты сағатта, олардың миына мына нәрселерді құяды: қазір сендердің осындай жағдайда болуларың, өмір бақи осылай қалып қоясыңдар деген сөз емес; адамдардың саған деген көзқарасы, сенің шыныменде сондай болғаныңнан емес; өз тұлғаларың уақыт өте келе өзгеруі мүмкін. Бұл психикалық “обновление”-нің нәтижелері таңқалдырды. Оқу жылының соңына қарай оқушылардың сабақтары жақсарып, тәртіптері дұрысталған. Бұдан кейін мұғалімдерде, оқушылар туралы ойларын өзгертеді.
Көп адамдарың ойынша, бақытты болу үшін, өмірде көп нәрсені өзгерту керек деп ойлайды. Бірақ, ең алдымен ойымызды өзгертуіміз керек, содан керекті өзгерістер орын ала бастайды.
Ең бірінші сіз стресске шалдығып тұрғаныңызды мойындауыңыз керек. Сосын оны қабылдап, маңызды нәрсеге байланысты не үшін келегін ұғыныңыз. Соңында оның беретін энергиясын дұрыс қолданыңыз, оны қайта-қайта басқаруға тырыса берудің қажеті жоқ.
Әрине, стресстің жақсы жақтарын түсіну бірден келе бермейді. Оның жақсы және жаман жақтарында көре білу маңызды. Уақыт өте келе, одан қорықпай, оның күшін жақсы жақа жұмсауды үйренесіз.
Идея 3. Қатты стресс жарақаттың тез жазылуына және мақсат қоюға түрткі болады.
Неліктен бұлай? Бұл стресс гормондары кезінде әртүрлі органдарға (жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйесіне) әсер ететін және адамдарға қиын жағдайларды жеңуге көмектесетін кортизол мен адреналин шығарылады. Сондықтан стресс гормондары жарақаттан кейінгі бұзылуларды емдеуде қолданылады.
Неліктен стресс зиянды деген аңыз бар? 1936 жылы эндокринолог Ханс Сэли егеуқұйрықтармен тәжірибе жасап, сиырдың аналық бездерінен бөлінетін гормонды енгізген. Көп ұзамай кеміргіштер өліп қалған. Инъекцияның әртүрлі компоненттерін енгізсе де, нәтиже өзгермеген. Мұндай белгілерді адамдардан да көргенін есіне алған Селе, стрессті өлтіреді деген қорытындыға келді.
Сэлидің ойы дұрыс па? Дұрыс та, дұрыс емес те бола алады. Егер сенсеңіз, күйзеліс адамды өлтіруі мүмкін. Уақыт өте келе, Селенің өзі кез-келген стресстің ауруды (күйзелісті) өлтіретінін немесе оған әкелмейтінін, сонымен қатар жақсы стресс (эстресс) бар екенін түсінді. Күнделікті күйзеліс адамдарға ешқандай әсер етпейді, егер түймедейді түйедей қылмасаңыз.
Стресс мидың жұмысын ынталандырады: назар шоғырланған, ақпарат тез өңделеді. Сондықтан, көбінесе уақыт тақалғанда адамдар тезірек жұмыс істейді: стресс қажет емес ойларды өшіреді, ал адам тек маңызды міндеттерге шоғырланады.
Бір таңқаларлығы, стресс әлеуметтік байланыстардың құрылуын ынталандырады. Стресс кезінде окситоцин босатылған кезде, адамдар басқа адамдар не ойлайтынын жақсы түсінеді, жанашырлық танытады.
Осылайша, стресстік жағдайларда адамдар тәжірибеге айналатын эмоцияларды сезінеді. Келесі жолы адам қиын міндетке тап болғанда, ми мен дене осы тәжірибені жинап, оны жеңуге көмектеседі.
Идея 4. Стресске деген реакция көбінесе гендерге байланысты, бірақ бұл оны өзгерту мүмкін емес дегенді білдірмейді.
Неліктен кейбір адамдар күйзелістерге көбірек жауап береді, ал басқалары аз? Біріншіден, гендер стресске реакцияның қарқындылығына әсер етеді. Кейбір гендер бар, адам стресс кезінде адреналиннің босатылуын ұнатады, сондықтан мұндай адам стресстік жағдайларды әдейі қоздырады. Адамдардың бұл түріне жарысушылар мен экстремалды спорт ұнатушылар кіреді.
Басқа гендер окситоцинге сезімталдыққа әсер етеді, сондықтан бұл адамдар басқаларға қамқорлық жасауға бейім.
Кейбір адамдар өздерін басқа адамдардың қайғы-қасіретінен аулақ болуға тырысады, өйткені бұл өте көп эмоционалды стрессті қажет етеді. Бірақ бұл одан да көп стреске әкеледі. Өзгелердің қасіретіне ашыла отырып, сіз басқа адамның да, өзіңіздің де стрессті азайтасыз. Стрессті болдырмау әрекеттері, керісінше, оқшаулануға және жалғыздыққа әкеледі, өйткені стресстен аулақ болу арқылы сіз оның көздерінің санын көбейтесіз.
Парадокс мынада: біздің өміріміздің маңызды оқиғалары күйзеліссіз мүмкін емес.
Идея 5. Жеке даму әрқашан күйзеліспен жүреді.
Қорқынышты сыйлық деп санаңыз - Гавин де Беккердің «Қорқыныш сыйы» кітабының негізгі идеясы осы еді. Көптеген адамдар стрессті нашар қабылдайтынына қарамастан, бұл адамды күшейтеді және өмірдегі жағымды өзгерістерге әкеледі. Ойланыңыз: сіздің өміріңізде оң бетбұрыс болған кезде немесе сіз жаңа мақсат тапқан кезде, сіз сол кезде стрессті сездіңіз бе? Адам әрқашан қиындықтарды жеңу арқылы дамиды.
Стресске саналы қатынасты таңдап, сіз өзіңіздің дамуыңызға ықпал етесіз. Сіз бәрін жеңу үшін жеткілікті күшке ие екендігіңізге, қайғы-қасіреттен жақсы нәрсені алатындығыңызға сенуіңіз керек. Қиын тәжірибе жинай отырып, сіз бойыңызда алға басуға көмектесетін жаңа қабілеттерді оятыңыз.
Психолог Марк Сиридің ойынша: өмірде алынған жарақаттар депрессия мен ауру қаупін арттырмайды, керісінше, болашақа олардан қорғай алады деп санайды, өйткені қиындықтар адамды мықты қылады. Алайда, бұл ауыр оқиғалардың белгілі бір деңгейіне қатысты. Егер оқиғалар тым көп болса, адам бұзылуы мүмкін. Керісінше, егер тым аз жарақаттанушылық оқиғалар болса, адамдар өмірден ләззат алмайды және кез-келген стресстік жағдайда әлсіз болады.
Әрине психологтың бұндай ойы кейбір адамдарға ұнамады. Қалайша саған жамандық жасағандарға рахмет айтасың? Алайда психолог травматикалық оқиғаларды идеализациялап жатқан жоқ, айтқысы келгені: қанша қаласақта, еш бір жарақаттарсыз өмір сүру мүмкін емес. Біз барлығымыз ертелі-кеш күйзеліс жағдайларға душар боламыз. Ал егер одан қашып құтылу мүмкін емес болса, ең дұрыс жол оларды қабылдап, өмірлік тәжірбие алып, мықты болу. Жарақттар – қуанышты жағдай емес, бірақ құр күйзеліске ұшырағаннан көрі, керегін алу керек.
Егер дәл қазір қиын жағдайларда болсаңыз, жақсылап ойланыңыз, қандай ресурстар мен өзіңіздің мықты қабілеттеріңізді қолдана аласыз? Қандай шеберлік пен қабілеттеріңізді дамыту керек? Саналы түрде қиындықтардан жақсы жақтарын таба біліңіз, қарым-қатынастарыңызды жақсартып, алдыңызға жаңа мақсат қойыңыз.