Дунёдаги энг бахтли одам
Альберт Мальц
Америка ёзувчиси
Альберт Мальц 1908 йилда Бруклинда дунёга келган. У ўрта мактабларда, сўнгра Колумбия Университетида ва Драма мактабида таҳсил олган. Ёшлигиданоқ қашшоқликнинг бор азобу жабрини тотиб кўрган ёш ёзувчининг асаблари-да қақшаб қолганди. Унинг бор яратган қаҳрамонлари, улар хоҳ трагедик ёхуд юмористик турда бўлсин, барчаси муаллифнинг ўз шахсий ҳаёти натижасида ижод қилингандир. Бир нечта пьеса, ҳикоя, роман ва эсселар билан бир қаторда Альберт Мальц кинофильмлар ҳам яратади. “Мен яшайдиган уй” номли қисқа метражли кинофильми ирқий тенгсизликка қўшган ҳиссаси учун Академик мукофотига сазовор бўлган.
1938 йилда ёзилган “Дунёдаги энг бахтли одам” ҳикояси эса энг яхши Америка кичик ҳикояси сифатида О.Генри номидаги эсдалик мукофотини қўлга киритган.
Дунёдаги энг бахтли одам
(ҳикоя)
Жесси йиғлаб юборишга ҳам тайёр эди. У Томни телефондан бўшашини кутавериб хуноб бўлганди. Том унинг поччаси эди. Жесси ҳоли ҳароблигидан ўзининг ҳам юраги эзилиб ўтирарди.
Тўғри, улар беш йилдан буён бир-бирларини кўришмаганди, аммо Том ҳозир беш ёшга улғайган кўринади, бор фарқ шунда, холос. У ҳалиям Томлигича турибди-ку. Худойим-ей! Ё у шунчалар ўзгариб кетганмикан?
Ниҳоят, Том Бракет телефон гўшагини жойига қўйди. У ўриндиғига ястанганча ўтираркан, гумондор ва совуқ боқувчи кичкинагина тиниқ мовий кўзлари билан Жессига бир қур кўз югуртириб чиқди. У қирқ беш ёшлардаги басавлат эркак бўлиб етилганди. Бракет айнан ўткир бизнесменлардай бўлиб кўринар – унинг асли касби ҳам шундай эди. У Жессига вақтини кеткизишга норозидай совуқ беписандлик билан кўз ташлади.
- Хўш?- деб қолди Бракет тўсатдан. - Хизмат?
- Мени танимадинг чоғи, Том, - деб ўнғайсизланди Жесси. - Мен Жесси Фултонман. Элла сенга салом айтиб юборганди.
Бракет ўрнидан турди-да, чақирилмаган меҳмони билан юзма-юз бўлиш учун у томонга бир-бир босиб келди. У эсига тушган қайинукасига ўхшаш қиёфани унда топишга ҳаракат қилгудай бўлиб Фултонни бошдан-оёқ кўздан кечирди.
- Ҳа, ростданам Жесси экансан, - деди Бракет охири. - Лекин росаям ўзгариб кетибсан.
- Ё, раббим, ахир орадан беш йил ўтиб кетади-ю, ўзгармай бўларканми?- деди Жесси. - Бунинг устига сен мени фақат бир-икки бор кўрган бўлсанг керак. Ўзгармай қолармидим? Ҳаммаям ўзгаради-ку, тўғрими?
- Сенинг қарашларинг жиддий эди, - дея сўзида давом этди Бракет майин, ажабсинаган оҳангда. - Сезишимча, бироз озгандайсан?
Жесси миқ этмади. У Бракет унинг жиғига тегиш учун ўзини ҳар кўйга солаётганини фаҳмлаб турарди. Бироқ бургага аччиқ қилиб кўрпани куйдиришдан фойда йўқлиги сабабли ўзини оғирликка оларди. Сукунат чўзилган сайин Жессининг ичини ит таталади. Бракетнинг виждони уйғонди чоғи, туйқусдан мулозамат йўлига ўтиб олди:
- Қани, ўтир-чи. Яхши келибсан-да, куёв, - у Жессининг қўлидан тутиб, уни қисиб қўйди. – Сени кўрганимдан хурсанд бўлдим; ҳеч нарсани ўйлама! Негадир кўзимга сиқилганроқ бўлиб кўриняпсан.
- Ҳаммаси жойида, - деб минғиллади Жесси. У стулга ўтираркан, бармоқлари билан жингалак, чигал сочларини тароқлаган бўлди.
- Нимага оқсоқланяпсан?
- Битта тошни босиб олгандим; қирраси билан туфлигимнинг тагини тешиб қўйибди.
Жесси оёқларини стулнинг тагига тортди. У туфлиларидан уялаётганди.
Бракет бўлса Жессининг оёқларидан кўзларини узмай ўтирарди. У куёвининг кўнглидан нималар кечаётганини англаб турар, унга қараб юрагини ачиниш ҳисси қоплаб борарди.
- Ҳа, майли, қулоғим сенда, - дея сўз бошлади Бракет, - ҳаётингдан гапир. Элла қалай?
- О, у ўйнаб-кулиб юрибди, - деб жавоб берди Жесси паришонхотирлик билан. Унинг майин боқувчи кулранг кўзлари билан уйғунлашиб кетган юмшоқ, итоаткорона, анчагина тортинчоқ оҳангли овози бор эди.
- Болалар-чи?
- О, улар ҳам зўр...Биласанми -, - энди бироз қатъият билан илова қилди Жесси, - кенжатойимиз тасма (икки елкасидан ўтказилиб шимга тақилади) тақадиган бўлиб қолибди. Биласан, у ўзи пул тополмайди. Аммо росаям уддабуррон. Расмлар солади, у-бу иш қўлидан келади, бундан ўзингнинг ҳам хабаринг бор.
- Ҳа, - деб маъқуллаб қўйди Бракет. - Бу ишлари яхши. У иккиланиб қолди. Орага бир нафаслик жимлик чўкди. “Элла менга ишларинг ёмонлиги борасида лом-мим демаганди, Жесси. Сенга ёрдам берган бўлармидим.
- Худо сендан рози бўлсин, - деб миннатдорчилик билдирди Жесси майин оҳангда. - Ўзингнинг ҳам ишларинг бошингдан ошиб ётибди-ку, тўғрими?
- Тўғри. - Бракет ўриндиғининг орқасига суянди. Унинг қизғиш юзлари ғамгин ва ачинарли тус олди.
- Том, қулоқ сол, - дея муддаога ўтди Жесси. - Мен бир мақсад билан бу ерга келгандим. У яна бармоғи билан сочини тараб қўйди. - Менга ёрдам беришингни истайман.
Бракет шу гапни кутаётганди. - Мен кўп пул беролмайман. Ҳафтасига ўттиз беш доллар топаман, холос, бунгаям ўлганимнинг кунидан шукр қилиб, бир амаллаб яшаб келаяпман.
- Албатта, биламан, - ҳаяжонланиб таъкидлади Жесси. Уни тағин тонг саҳардан бери юрагини эгаллаб ётган ёввойи ғулғула чулғаб олди.
- Биламан, сен бизга пул томонлама кўмак беролмайсан. Лекин биз сенинг қўлингда ишлайдиган бир киши билан кўришиб қолдик! У бизнинг шаҳримизга келган экан. Ўша киши сени менга биронта иш топиб беришингни айтганди!
- Ким айтганди?
- О, нима учун шуни менга сен - ўзинг айтмагандинг?- Жесси мана энди гинахонлик билан ёрилди. - Нимага айтмадинг, ахир мен бу гапни эшитганим заҳоти йўлга чиққандим. Мана, икки ҳафтадирки, худди девонага ўхшаб йўл юриб келдим.
Бракет баланд овозда инграб юборди. - Сен мени иш бера олади, деган умид билан Канзас Ситидан икки ҳафта ичида етиб келдингми?
- Бўлмасам-чи, Том, албатта-да. Қўлимдан бошқа нимаям келарди?
- Жесси! Ҳозир ўлик мавсум. Устига-устак, сен бизнинг ишимизни нефть билан боғлиқ эканлигини тушунмайсан ҳам. Бу эса жуда муҳим. Менинг бу ердаям дўстларим бор, бироқ улар айни дамда ҳеч нарса қилиб беришолмайди. Мен сенга имконият туғилиши биланоқ иш айтган бўлардим, шу ўй ўзингнинг ҳам каллангга келмадими?
Жесси дод деб юборди. - Лекин сен қулоқ солсанг-чи, ўша одам сени одам ёллайди, деб айтди! У менга гапириб берди! У сенинг қўлингда юк машинаси ҳайдар экан! Унинг айтишича, сенга ҳар доим эркаклар керак бўлар экан!
- Оҳ!..Сен идорамни назарда тутяпсанми?- деб сўради Бракет паст овозда.
- Ҳа, Том. Шуни айтяпман!
- Оҳ, йўқ, сен менинг идорамда ишлашга чидай олмайсан, - Бракет унга ўша паст овозда ман қилди. - Сен унинг нима эканлигини билмайсан ҳам.
- Йўқ, биламан, - Жесси ўз фикрида қатъий туриб олганди. - Ўша эркак менга барини тушунтириб берди, Том. Сен юк жўнатувчисисан, шундайми? Сен четга динамит ортилган юк машиналарини чиқарасанми?
- Сен айтаёган ўша одам ким эди, Жесси?
- Эверет, Эверет эди, янглишмасам.
- Эгбертдир балки? Менинг гавдамдаги эркакми?- деб сўради Бракет оҳиста.
- Ҳа, Эгберт экан.
- Албатта, иш бор. Агар истасанг, ҳатто ўша Эгбертнинг ҳам жойи бўш турибди.
- У ишдан кетдими?
- Ўлди!
- Оҳ!
- Иш пайтида ўлди, Жесси. Жудаям билгинг келаётган бўлса, бу иш ўтган тунда содир бўлди.
- Оҳ!..Нима бўлса бўлавермайдими, лекин менга барибир!
- Ундай бўлса, мени эшит!- деди Бракет. - Мен сенга келишингдан аввал сўрашинг лозим бўлган бир-иккита нарсаларни айтиб қўяй. Сен ҳайдайдиган юк машинасидаги динамит эмас. У нитроглицерин!
- Лекин бундан менинг хабарим бор эди, - деди Жесси уни тинчлантириб. - Ўша Эгберт менга маслаҳат берганди, Том. Мени ҳеч нарсадан хабари йўқ экан, деб ўйлашингнинг сираям ҳожати йўқ.
- Бир дақиқага овозингни ўчириб турсанг-чи, - деб буюрди Бракет ғазаб билан. - Эшит! Сен шунчаки бу нитроглицерин шўрвасига бир назар солиб кўрдинг, тушундингми? Сен шунчаки қаттиқ йўталгандинг, шундан кейин бу шўрва қайнаб, мана энди тошиб кетяпти.
- Мени эшитсанг-чи, Том -
- Ҳозир, бир лаҳзага шошмай тур, Жесси. Биламан, ишга ўлгудай муҳтожсан, бироқ сен тушуниб олишинг керак. Бу маҳсулот фақатгина махсус машиналардагина кетади. Қоқ тунда! Улар махсус йўналиш бўйича қатнайди! Биронтаям шаҳар ичидан ўтишолмайди! Бунинг қандай иш эканлигига ақлинг етиб турибдими?
- Мен эҳтиёткорлик билан ҳайдайман, - деди Жесси. - Мен юк машинасини қандай қилиб бошқаришни биламан. Секин ҳайдайман.
Бракет оҳ тортди. - Сен Эгбертни ҳам эҳтиёткорлик билан ҳайдамаган ёхуд юк машинасини қандай бошқаришни билмаган деб ўйлаяпсанми?
- Том, - деди Жесси шиддат билан. - Сен мени қўрқитолмайсан. Мен миямга фақат битта гапни михлаб олдим! Эгберт айтдики, у бир миль масофа йўл учун бир доллардан ишларди экан. У ярим ойлик хизмати учун бир ойда 500-600 доллардан топардим, деб айтди. Мен ҳам айнан шундай ҳақ оламанми?
- Албатта, шундай оласан,- деди Бракет унга ваҳшийлик билан. - Бир мил учун бир доллар. Жуда осон-а. Бироқ нима сабабдан сен компанияни бунча кўп тўлаши керак деб ўйлаяпсан? Осонлигини қара – худди Эгбертга ўхшаб олд чироқларни ёққунингча қандайдир тошни босиб кетасан. Ёки бўлмасам, кўзингга нимадир кириб кетади-да, ғилдирак айланиб кетиб, машинага шикаст етказасан! Худо билади, тағин ким билмаган бошқа қандай кўргулик юз беради! Биз Эгбертга қандай кор-ҳол юз берганини аниқлай олмадик. Бирор-бир далил берувчи ҳеч қандай машина йўқ эди. Ҳеч қандай мурда ҳам топилмади. Ҳеч вақо йўқ! Эҳтимол, эрта бир кун кимдир маккажўхори даласидан бир парчагина мажақланган пўлатни топиб олар. Лекин барибир биз ҳеч қачон ҳайдовчини тополмаймиз. Бор билганимиз, у жадвал бўйича етиб келмади. Кейин полиция бизни чақиришини кутиб турдик. Ўтган тунда қандай воқеа юз берганини тушундингми? Кўприк устида қандайдир бир ишкаллик чиқибди. Балки Эгберт тажанг бўлиб тургандир. Балки у бир томонга машина ғилдирагининг қаноти билан бориб солгандир. Энди бўлса ҳеч қанақа кўприк ҳам йўқ. Машина ҳам йўқ. Эгберт ҳам. Энди тушунгандирсан? Бир мил йўл учун ўша Худо урган бир долларни қандай қилиб топиш йўли шу бўлади!
Ўртага бир лаҳзалик сукут чўмди. Жесси узун, ингичка бармоқларини букиб-эгганча ўтирарди. Унинг оғзи очилиб қолган, юзи эса алам билан буришиб кетганди. Бир маҳал у кўзларини юмди-да, оҳиста сўзлай бошлади. - Мени нима бало бўлгани билан ишим йўқ, Том. Сен ҳаммасини тушунтириб бердинг. Энди эса менга бир саховат кўрсатиб, иш берсанг.
Бракет столи устига қўлининг кафти билан тарсаки туширди.
- Йўқ.
- Қулоқ сол, Том, - деди Жесси ғарибона ҳолда, - Сен шунчаки тушунишни истамаяпсан-да. У кўзларини очди. Унинг кўзлари ёш билан тўлиб қолганди. Бу нигоҳ Бракетни ундан юзини ўгиришга мажбур қилди. - Менга бир қарагин-а, Том. Сенга илтижоларим камлик қилдими? Том, мен ортиқ бу аҳволда яшай олмайман, тушунсанг-чи ахир!
- Сен ақлдан озибсан, - деб минғиллади Бракет. - Ҳар йили бешта ҳайдовчидан биттаси ўлдирилади. Бу ўртача кўрсаткич. Шуни ҳавас қилгудек жойи борми?
- Айни дамдаги менинг ҳаётим ҳавас қилгуликмиди? Биз уйда шундоққина очликдан қурбон бўлаяпмиз, Том!
- Буни менга илгарироқ айтишинг керак эди, - дея хитоб қилди Бракет чўрт кесиб. - Бу ўзингнинг айбинг. Одам оиласи оч турганида сохта дабдаба билан юришга асло ҳақи йўқ. Мен биронтасидан озроқ пул қарз олиб тураман-да, уни Эммага телеграф қилиб жўнатиб юборамиз.
- Хўш, кейин нима бўлади?
- Кейин кутиб турасан. Сен қариб қолганинг йўқ. Бу ҳаётингдан юз буриб кетишга ҳақинг ҳам йўқ. Бирор кун иш ҳам топиб оларсан.
- Йўқ! Жесси ўрнидан сапчиб туриб кетди. - Йўқ, олдинлари бунга ишонардим. Аммо энди ишонолмайман, - бақирди у куйиб-ёниб. - Сен менинг юрагимдаги бирдан-бир умидимсан.
- Ақлдан озяпсан, - минғиллади Бракет яна. - Мен бундай иш қилолмайман ахир. Худо ҳақи, бир лаҳзага бўлсин, Эллани ҳам ўйласанг-чи ахир.
- Уни деб қайғураётганимни билмаяпсанми?- сўради Жесси маъюс. У Бракетнинг енгидан тортди.
Бракет оёққа қалқди. - Сен Элла тўғрисида ўйлаяпман, деяпсан. Ўлиб кетсанг, уни қай ҳолга тушишини ҳам ўйлаяпсанми?
- Балки, ўлиб кетмасман, - илтижо қилди Жесси. - Баъзан омадим ҳам кулиб туради.
- Ҳаммасиям шунақа деб ўйлашади,- жавоб қилди Бракет эътиборсизлик билан. - Бу ишни бошлашинг билан сенинг омадинг ҳам савол белгиси бўлиб қолади. Бир нарса аниқки, эртами-кечми, барибир сени ўлдириб кетишади.
- Унақа бўлса ҳам майли, розиман, - деб бақирди Жесси унга жавобан. - Лекин бу орада бирор нимали бўлиб оларман, тўғрими? Жилла қурса, бир жуфт оёқ кийим сотиб оларман. Менга қара! Битта костюм сотиб оларман. Сигара чека оларман. Болаларим учун бироз ширинлик сотиб оларман. Ўзимнинг оғзимга ҳам бирон нима тегиб қолар. Ҳа, Худо ҳақи, бироз ширинлик егим келяпти. Кунда бир маҳал бир стакан пиво ичишни хоҳлайман. Эллани ясантириб қўйишни ҳам. Унга ҳафтада уч марта, эҳтимол тўрт марта гўшт едиришни хоҳлайман.
Бракет жойига ўтирди. - Оҳ, бўлди қилсанг-чи, - деди у.
- Йўқ, - деди Жесси унга маҳзун, аммо жўшқин оҳангда, - сен мени тўхтатиб қололмайсан. Эшит, Том, - у ўтиниб сўрай бошлади, - мен ҳаммасини ўйлаб чиқдим. Ойига олти юз доллардан топсам, қара, қанча пул жамғарар эканман! Атига уч ойгина ишлаб қўйсам, қара, қанча пул бўлади – минг доллар-а – унданам кўпроқ! Балким яна-да узоқроқ ишларман. Балким икки йил ичида Эллага ҳақиқий ҳаёт лаззатини инъом этарман!
- Бу сенинг гапинг, - дея унинг гапини бўлиб қўйди Бракет. - Тахминимча, сен бунақа ишда экансан, уни маза қилиб яшайди, деб ўйлайсан-да?
- Мен ҳаммасини ўйлаб бўлганман, - жавоб берди Жесси ҳаяжонга тўлиб. - У бу ҳақида сира билмайди, тушуняпсанми? Мен унга фақат қирқ доллар ишлаб топаётганимни айтаман. Сен қолган пулни унинг банкдаги ҳисобига ўтказиб турасан, Том.
- Эҳ, бас қил, - уришиб берди Бракет. - Бахтли бўламан, деб ўйлайсанми? Ҳар дақиқада, уйғонганингда ҳам, ухлаётганингда ҳам, эҳтимол эртага ўлиб кетарман, деган талваса ичида азобланиб яшайсан.
Жесси кулиб юборди. - Мен бахтли бўламан! Ташвиш қилма, мен шу қадар бахтли бўламанки, ҳатто куйлаб юбораман. Худо гувоҳ, Том, етти йил мобайнида биринчи марта ўзимдан-ўзим фахрланиб кетяпман!
- Эҳ, бас қил, бас қил!- деб қичқирди Бракет.
Орага тағин жимлик чўкди. Бракет иккала қўлини ҳам боши узра кўтариб, кафтларини чаккаларига босди.
- Том, Том – деди Жесси.
Бракет уҳ тортди. - Оҳ,- деди у ниҳоят, - яхши, сени ишга оламан, Худо менинг мушкулимни осон қилсин. Агар шу кеча йўлга тайёр бўлсанг, бугун тунда машинани ҳайдайсан. Жесси жавоб бермади. У жавоб бера олмасди. Бракет унга қаради. Жессининг юзидан кўз-ёшлари думалаб тушарди.
- Соат 6:00да бу ерга қайтиб кел, - деди Бракет. - Мана сенга озроқ пул. Тузукроқ овқат олиб, еб олгин.
- Раҳмат,- деди Жесси. - Раҳмат, Том.
- Том.
- Нима дейсан?
- Мен шунчаки – Жесси гапиришдан тўхтаб қолди. Бракет унинг юзига боқди. Жессининг кўзлари ҳамон ёш билан ялтираб турар, бироқ юзи энди яшнаб кетганди.
Бракет ундан юзини ўгирди. - Мен бандман,- деди у.
Жесси кўчага чиқди. Кўзларидаги нам унга кўришга халал берар, бироқ бутун дунё ҳозир унга тиллага айланиб кетгандай бўлиб ярқираб кўринарди.
- Мен дунёдаги энг бахтли одамман, - деб шивирлади у ўзига-ўзи. - Мен бутун ер юзидаги энг-энг бахтли одамман.
Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси