Электромобильнинг юриш масофаси: NEDC, EPA, WLTC ва JC юриш цикллари – қайси бири тўғри?
Электромобильнинг юриш масофаси: NEDC, EPA, WLTC ва JC юриш цикллари – қайси бири тўғри?
Ҳозирда дунёда ички ёнувчи двигателли (ИЁД) автомобиллар ва электромобилларнинг юриш масофасини аниқлаш учун асосан учта ўлчов системаси ишлатилади. Яқин кунларда эса ягона система бўлиши кутилмоқда. Лекин уларнинг қайси бири тўғри?
Ҳар сафар, бирон бир электромобильни муҳокама қилганда биз, албатта, унинг юриш масофаси ҳақида гапирамиз, чунки бу жуда муҳим ўлчов бирлиги. Бу километрлар қаердан олинганини билдириш учун ўлчов циклини айтиб ўтилади. Чунки айни бир электромобиль учун турли системаларда юриш масофасидаги фарқ 20-25% гача етиши мумкин. Мисол учун, Nissan Leaf нинг дастлабки модели учун юриш масофаси 160 км (америка ўлчов цикли), 175 км (европа ўлчов цикли), 200 км (япон ўлчов цикли) деб кўрсатилган.
Юқорида айтиб ўтилган уч цикл ҳозирда дунёда энг кўп қўлланилади. Кўриниб турганидек, япон цикли энг юқори кўрсаткига эга. Бунинг сабаби, япон цикли талаблари ва қоидалари бошқаларга нисбатан сезиларли даражади “юмшоқ”. Америка цикли аксинча – талаб ва қоидалари “қаттиқрок”. Европа юриш цикли эса ўрта кўрсаткичларни беради.
Бу уч циклнинг қайси бири бизга кўпроқ тўғри келади? Менимча, америка ва европа цикллари натижаларининг ўртача кўрсаткичи – агарда шошмасдан ва тежамкорона хайдалса, европа цикли бўйича юриш масофаси, доимий ёқик кондиционер билан ва юқори динамикада хайдалса америка цикли бўйича юриш масофаси рақамларига эришиш мумкин.
Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, бу цикллар, бир неча йиллар олдин, авваламбор, оддий ИЁД автомобиллари учун ишлаб чиқилган. Улар гибрид автомобилларининг пайдо бўлишини инобатга олган, лекин у пайтда электромобиллар ҳақида умуман гап ҳам бўлмаган. Шу билан бирга, ўлчовларни ўтказиш шартлари энергия сарфига ва, демак, юриш масофасига тўғридан тўғри таъсир қилади. Лекин бу цикллар ортида нималар яширинган? Нима учун рақамлар бунчалик фарқ қилади?
ЕВРОПА ЮРИШ ЦИКЛИ (NEW EUROPEAN DRIWING CYCLE)
Бу ўлчов цикли 2000 йилнинг 1 январидан қўллана бошланган бўлиб, у автомобильнинг шаҳар ва трассада ҳаракатланиши ҳисобга олади. Умуман олганда, NEDC 20 дақиқа давомида 11 км масофани босиб ўтишга асосланади. Ўлчов циклининг ўртача тезлиги 33,6 км/соатни ташкил этади; бутун цикл давомида 12 та тўхташ ва тезланиш амалга оширилади.
Шаҳар ичида ҳаракат (Urban driwing cycle) имитацияси тўрт қисмдан иборат: ҳар бирининг давомийлиги 195 сония ва масофаси 1,013 км. Бу қисмларнинг ҳар бирида автомобиль 18-32-50 км/соат гача тезлашади. Ўртача тезлик 18,7 км/соатни ташкил этади.
Шаҳардан ташқари ҳаракат (Extra urban driwing cycle) бир қисмдан иборат: 400 сония; 6,955 км; ўртача тезлик 62,6 км/соат; максимал тезлик 120 км/соат.
Энди NEDC ҳисобга олмаган факторлар ҳақида. Биринчидан, цикл энергия сарф қиладиган жиҳозлар – фаралар, дворник, кондиционер, печка, аудиосистема ва хкз. лар ўчиқ ҳолатда амалга оширилади. Иккинчидан, барча тезланишлар секин ва юмшоқ: 0-50 км/соат тезлик учун 26 сония; 0-70 км/соат тезлик учун 41 сония ажратилади. Максимал трасса тезликлари ҳам унчалик баланд эмас.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, NEDC цикли шошилмасдан хайдайдиган европаликлар учун мўлжалланган: камералар назорати остида шаҳарда 50 км/соат, трассаларда эса секин тезланиш ва паст тезликда ҳаракат. Бизда эса хайдовчилар тезроқ характ қилишади : шаҳарларда 60+20 км/соат, яъни Европаникидан 1,5 марта юқори. Қишки совуқ ва ёз иссиғида албатта кондиционер, печка ва ўриндиқ иситиш жиҳозлари ишлатилади.
Шунинг учун NEDC европа ўлчаш цикли кўрсаткичларига эришиш учун тежамкорона ва секин ҳаракат қилишга тўғри келади.
JC08 цикли тахминан 2007 йилда ишлаб чиқилган, лекин у 2010 йилга қадар олдинги “10*15” цикли билан биргаликда қўллаб келинган. Ва фақатгина 2011 йилга келибгина JC08 Японияда ягона ўлчов цикли бўлиб қолган. Бу цикл 1205 сония давом этиб, бу вақт дамомид автомобиль 8,17 км масофани босиб ўтади. Бутун ўлчов цикли даврида ўртача тезлик 24,4 км/соатни ташкил этади; максимал тезлик 81,6 км/соатгача боради.
Бу цикл бир қатор ўзига хос жиҳатларга эга: масалан, бу циклда тезланиш NEDC ва EPA билан солиштирганда энг баланд; моторнинг “совуқ старт” ва “иссиқ старт”да ёқилғи ҳаражати инобатга олинган. JC08 нинг электромобиллар ва гибридлар учун яна бир жуда муҳим бўлган жиҳати шундаки, бу циклда ҳаракатсиз туриш муддати 30% ни ташкил этади. Яъни 20 дақиқа давом этадиган ўлчаш циклининг 6 дақиқасида автомобиль ҳаракатсиз туради. Бу холатда электромобиль деярли энергия сарф қилмайди. JC08 циклида юриш масофаси катталигининг сири мана шу ерда.
Хулоса қиладиган бўлсак, JC08 цикли зич шаҳар шароитидаги ҳаракатни ифодалайди: пробака, кўп тўхташ, светофорларда тўхтаб туриш, чоррахаларда динамик қўзғалиш. Лекин у жуда идеал ва катта тезликда трассада ҳаракатланишни деярли инобатга олмайди.
EPA FTP-75 (FEDERAL TEST PROCEDURE 75) АМЕРИКА ЎЛЧОВ ЦИКЛИ
Американинг бу ўлчов циклини уни яратган ташкилот - EPA (Environmental Protection Agency – атроф мухитни ҳимоя қилиш агентлиги) номи билан аташади. Цикл номидаги “75” рақами автомоибиллар тежамкорлигини ўлчаш нормативлари ишлаб чиқилган йилга ишора қилади. Аслида, FTP-75 циклининг энг охирги варианти 2008 йилда тақдим этилган.
EPA циклининг мухим томони шундаки, у кенгқиррали ва кенгқамровлидир. Биринчидан, EPA цикли 31 дақиқа тест вақтини ва 17,8 км масофани ўз ичига олади. Бу эса япон ва европа циклларидан сезиларли кўпрок; бу вақт ичида автомобиль 22 марта тўхтайди ва тезлашади. Лекин тўхтаб туриш вақти энг оз – умумий ўлчов циклининг 20% ини ташкил этади.
Иккинчидан, максимал тезлик 91,2 км/соат гача боради; ўртача тезлик эса 35 км/соат ни ташкил этади. Шу билан бирга трассада ўртача 78 км/соат тезлик билан ҳаракатланиш вақтида ёқилғи сарфини ўлчаш учун алохида циклни ҳам ўз ичига олади.
Учинчидан, қўшимча тестларни ҳам ўз ичига олади: масалан, US06 тести – зич шаҳар шароитида светофорларда тез қўзғалишни ҳисоб қилади; SC03 – кондиционер ёқилишини инобатга олади.
EPA циклининг муҳимлиги манашунда – унинг ҳақиқатга яқинлиги: тез ҳаракатланиш, кўп тухташ, динамик тезланиш, кондиционер ёқиш. Буларниг барчаси нафақат ИЁД автомобилига, балки электромобильга ҳам ортиқча энергия сарфлаши учун қўшимча юк беради.
Мана Сизга жавоб, нима учун EPA ўлчаш цикли рақамлари бошқа циклларга қараганда камтарона – чунки EPA цикли синовлари реалроқдир. Кўриб чиқилган уч циклдан айнан EPA цикли “хохлаганимча юраман ва ўзимни хеч нарсада чекламайман” принципидаги ҳаракатни ифодалайди. Лекин бу NEDC рақамлари нотўғри дегани эмас. Тежамкорона ҳаракатланишда NEDC кўрсаткичларига ҳақиқатдан ҳам эришиш мумкин.
ЖАХОН ЦИКЛИ - WLTC (WORLDWIDE HARMONIZED LIGHT VEHICLES TEST CYCLE)
2012 йил ноябр ойида АҚШ да жанжал юз берди. Американинг атроф мухитни химоя қилиш агентлиги (EPA) Hyundai ва Kia фирмаларини ўз автомобиллари ёқилғи сарфи паспорт маълумотларини пасайтириб кўрсатаётганини фош қилди. Корея фирмалари 2010-2012 йиллар давомида сотилган 900 мингта автомобиль учун уларнинг эгаларига 395 млн. доллар компенсация тўлашига тўғри келди.
Энди автомобилларнинг паспорт кўрсаткичларини камайтириб кўрсатиш мушкул бўлади. 2017 йилдан бутун қитъалар учун ягона ўлчов цикли WLTC қабул қилинди. WLTC цикли Европада ишлаб чиқилган ва ҳозирда Европада шу цикл қўлланилмоқда. Хитойда эса хозиргача NEDC ишлатиб келинмоқда.
Биринчидан, бу цикл автомобилларнинг юриш масофасини бошқа цикллар билан солиштирмасдан тўғридан тўғри хисоблаш имконини беради.
Иккинчидан, WLTC талаблари жуда ҳам қаттиқ ва кўп қамровли: унинг давомийлиги 30 дақиқа; синов масофаси 23 км, тезланиш динамикаси эса олдинги кўриб чиқилган цикллар ичида энг юқори.
Учинчидан, WLTC тўрт қисмдан иборат шаҳар ичида ҳаракатланиш икки қисм ва трассада ҳаракатланиш икки қисмдан иборат. Шаҳар ичида ҳаракат давомида автомобиль 56,5 ва 76,6 км/соат қадар тезлашади. Трассада эса 97,4 ва 131,6 км/соат га қадар. Яъни, бу цикл жуда ҳам тез ва динамик ҳаракатга асосланган. Шу билан бирга, синов вақтида автомобиллар энергия қуввати (қувватининг оғирлигига нисбати) га кўра тоифаларга бўлинади ва турли хил эко режимларда ҳаракатланиш шароитлари инобатга олинади ва ҳкз.
WLTC нинг ҳам камчиликлари бор, лекин шунга қарамай у бошқа циклларга қараганда ҳақиқатга энг кўп асосланган циклдир. Унинг асосий мақсади ИЁД автомобилларининг ёқилги сарфи ва электромобилларнинг энергия сарфинини ўлчаш синовларини ягона стандартга келтиришдир. Бу эса ўз навбатида автомобилларни бир циклда олинган рақамларни бошқасига ўгириб ўтирмасдан тўғридан тўғри таққослаш имконини беради. Кўп давлатларда, жумладан Россияга импорт қилинаётган электромобиллар маълумотлари WLTС бўйича кўрсатилади.
БИР ЦИКЛ КЎРСАТКИЧИНИ БОШҚАСИГА АЙЛАНТИРИШ МУМКИНМИ?
Мумкин. InsideEV эксперти Дэвид Ропер турли хил синовлар ўтказиб буни амалга оширишга ҳаракат қилган. У турли хил цикллар бўйича сертификатлаштирилган 11 та электромобиль кўрсаткичларини таққослаб, қуйидаги хулосага келди.
NEDC да хисобланган юриш масофаси кўрсаткичини EPA га ўтказиш учун уни 1,43 га бўлиш керак. Айнан шу рақамга NEDC кўрсаткичлари баландроқ. Бунда тафовут 11% гача бўлиши мумкин.
WLTC EPA га яқин. Лекин барибир уни ҳам 1,12 га бўлиш керак. Тафовут эса 8% гача бўлиши мумкин.
Бошқача қилиб айтганда, АҚШ да юриш масофаси 100 км (EPA) деб таъкидланган электромобиль Европада 112 км (WLTC) , Хитойда эса 143 км (NEDC) юради деб айтилиши мумкин.
ЭЛЕКТРОМОБИЛЬ ЎЗИ ҲАҚИҚАТДА ҚАНЧА ЮРИШИ МУМКИН?
Ўлчаш методикаларини таққосланадиган бўлса, энергияни тежаш бўйича бир нечта қоидани ишлаб чиқиш мумкин.
Биринчи. Электромобиллар ҳаво қаршилиги ортадиган баланд тезликни ёқтирмайди. Шунинг учун NEDC бўйича шаҳар цикли устун бўлган синовда уларнинг юриш масофаси кўпроқ.
Иккинчи. Электромобиллар жадал тезланишни ёқтирмайди.
Учинчи. Электромобиллар цельсий бўйича 20-25 даража хароратни яхши кўради ва печка, кондиционер ёқилишини, ойналар очилишини хуш кўрмайди. Охиргиси аэродинамикага салбий таъсир қилади.
Идел холатда эса автомобиль паспортида кўрсатилган кўрсаткичлардан юқорисига ҳам эришиш мумкин. Интернерда 600 км юрадиган Tesla электромобилларида 1000 км юраётган автохаваскорлар видеолари талайгина.
Электромобиль танлаётганда, шуни унутмангки, унинг айтилган юриш масофаси кафолатланган эмас. Ҳаво харорати, ёмғир, жой рельефи, кондиционер ва печка унинг ресурсини 2 баробаргача қисқартириб қўйиши мумкин.
Бошқа томондан эса, зарурат туғилганда, ҳаракатланиш услубингизни ўзгартириб қувватни тежашингиз ҳам мумкин.
PROTOTYPE MOTORS атосалони расмий телеграм канали.
Автосалонимизда ўзингизга мос электромобильни танлашингиз ёки буюртма асосида истаган электромобилингизни чэт элдан олиб келтиришингиз мумкин.