Қазақстан президенттігі бойынша FAQ

Қазақстан президентінің сайлауы 9 маусымда өтеді. Сайлау заңнамаларында қандай талаптар бар және өз үміткеріне қалай дауыс беруге болады:

— Дауысты кім бере алады?

Жасы 18-ге толған ҚР аазаматы сайлауда дауыс бере алады. ол белсенді сайлау құқығына ие болуы керек, яғни ақыл-есі дұрыс, сотталмаған болуы керек. Сайлаушыға қойылатын тағы бір талап - тіркеуінің болуы.

— Дауыс беру үшін қандай құжаттар керек?

Жеке куәлік немесе төлқұжат.

— Дауысты қайда беру керек? 

Дауысты тек тіркелген жері бойынша беруге болады. Жергілікті атқарушы органдардың сайтында сайлау учаскелерінің шекаралары туралы ақпарат жарияланады.

Елорда тұрғындары өздерінің сайлау учаскесі туралы ақпаратты 109 нөмірі бойынша iKomek байланыс орталығынан, Smart Astana мобильді қосымшасынан және қаланың сайтынан ала алады. Сондай-ақ учаскені әкімдіктің геопорталы және Telegram-бот арқылы табуға болады.

Алматы – Алматы әкімдігінің сайтынан табуға болады. Сервис «Қоғам» бөліміндегі «Сайлау» бөлімшесінде орналасқан. Өз аумағында білу үшін ЖСН енгізу керек, жүйе сайлауда дауыс беруге болатын мекен-жайды көрсетеді.

— Егер бір қалада тіркелген болсам, ал сайлау кезінде басқа қалада болсам (тұрсам/оқысам/іс-сапарда болсам) не істеймін?

Тіркелмеген жерінде дауыс беруді рәсімдеудің екі тәсілі бар:

• Сайлауға дейін бір ай уақыт қалғанда, яғни 9 мамырға дейін өзіңіз сайлау күні болатын елді мекеннің әкімдігіне өзіңізді сайлаушылардың тізіміне қосуын сұрап, өтініш жазасыз. Содан соң әкімдік сізді сайлаушылардың тізіміне қосады.
• Дауыс беруге 20 күн қалғанға дейін сайлау учаскесіне барып, есептен шығару талонын алу керек. Есептен шығару талоны 8 маусымның сағат 18:00-ге дейін ғана беріледі.

— Бір қаланың ішінде сайлау учаскесін өзгертуге бола ма?

Болады. Ол үшін 9 мамырдан кешіктірмей өтінішпен жергілікті әкімдікке бару керек.

— Мен дауыс беруге келдім, бірақ сайлаушылар тізімінде болмай шықтым. Не істеу керек?

Сайлау комиссиясының мүшелеріне сол сайлау учаскесінің аумағында тұратыны туралы мекен-жай анықтамасын ұсыну керек.

— Жүре алмайтын адамдар дауысты қалай берсе болады? 

Денсаулығына байланысты сайлау учаскесіне келе алмайтын немесе отбасындағы науқасты күтетін азаматтар тұрғылықты жері бойынша сайлау учаскесіне 9 маусым күні жергілікті уақытпен 12:00-ден қалдырмай өтініш жазуы керек.

Содан соң оларға жылжымалы жәшікпен сайлау комиссиясының мүшелері келеді.

— Уақытша тіркеу туралы анықтаманы көрсетіп дауыс беруге бола ма?

Жоқ. Сайлаушылар тізімі тұрақты тіркеу бойынша жасалады. Бірақ сіз бір ай қалғанға, яғни 9 мамырға дейін уақытша тіркелген жердің әкімдігіне барып, сайлау учаскесін көрсете отырып, өзіңізді тіркеуін өтініш жазыңыз. Содан соң 9 маусым күні президент сайлауында дауыс бере аласыз.

— Мен туған-туыстарымның орнына дауыс бере аламын ба? 

Жоқ, бере алмайсыз. Тіпті, туыстарыңыздың жеке құжаттарын көрсетсеңіз де сізге бюллетень бермейді. Себебі, әр сайлаушы дауысты өзі береді.

— Шетелде болсам дауысты қалай беремін? 

Шетелде дауысты Қазақстанның елшіліктері мен консульдықтарында беруге болады. Мекен-жайлары мына жерде.

— Электронды дауыс беру жүйесі неге жоқ?

2000 жылдары «Сайлау» электронды дауыс беру жүйесі енгізілді. Алайда сайлаушылардың тарапынан танымалдылыққа ие болмалды, сондай-ақ саяси партиялар, қоғамның және бақылаушылардың тарапынан сынға ұшырады. Содан бері жүйе сайлауда пайдаланылмайды.

— Сайлау учаскесінің жұмыс режимі қандай?

9 маусымда сайлау учаскесі сағат 07.00-ден 20.00-ге дейін үзіліссіз жұмыс істейді.

— Мені сайлауға баруға мәжбүрлей алады ма?

Жоқ, ете алмайды. Сайлауға бару немесе бармау туралы өзіңіз шешесіз.

—Кімге дауыс бергенім туралы біреуге есеп беруге міндеттімін бе? 

Жоқ, міндетті емессіз. Дауыс беру құпия жүргізіледі.

— Дауысты қалай беру керек?

Сайлау комиссиясының мүшесіне жеке куәлікті немесе төлқұжатын көрсету арқылы бюллетеньді алыңыз. Жасырын дауыс беру үшін кабинаға барып, бюллетеньді толтырыңыз.

Сіз өзіңіздің ақпараттық бюллетеніңізді толтыра алмасаңыз, сіз өзіңіз сенім білдірген адамның көмегін пайдалана аласыз. Дауыс бергеннен кейін оның аты сайлаушылардың тізіміне сайлау бюллетенін алған кезде сайлаушының қолы қойылады.

Бірақ бұл адам болуы мүмкін емес: сайлау комиссиясының мүшесі; жергілікті өкілдің немесе атқарушы органның лауазымды адамы; кандидаттың уәкілетті өкілі; журналист — бұқаралық ақпарат құралдарының өкілі; Байқаушы тиісті сайлау комиссиясында тіркелді.

Дауыс беру кабинасында дауыс беруші дауыс беру үшін кандидаттың атауының оң жағындағы бос құтыға крест немесе чек белгісі сияқты кез келген белгі қойады. Бюллетеньде қарындашпен белгілеуге немесе оған түзетулер енгізуге жол берілмейді. Сонан соң аяқталған бюллетень сайлаушыдан дауыс беруге арналған жәшікке түсіріледі.

— Егер бюллетеньді бүлідіріп алса не істеу керек?

Сайлаушы комиссияға барып бюллетеньді бүлдіріп алғанын айтады. Оған бүлінгеннің орнына жаңасын береді. Оның орнына жаңадан берілетін болады, ал бүлінген бюллетень алынып тасталады және есепке алына отырып пайдаланылмағандармен бірге өшіріледі. Бұзылған бюллетеньді дауыс беруге арналған жәшікке лақтырғанша ғана ауыстыруға болады.

— Сайлауға бірінші болып келгендерге немесе бірінші рет дауыс беретін адамдарға сыйлық болады ма?

Бұл мәселе заңнамамен реттелмейді және мұндай шараларды қаржыландыруға қаражат ОСК-дан бөлінбейді. Мәселе жергілікті атқарушы органдардың немесе қоғамдық ұйымдардың бастамасы бойынша азаматтардың сайлау іс-әрекетін көтермелеу мақсатында ғана шешілуі мүмкін.

— Қарапайым адам әлеуметтік желілердегі аккаунты арқылы өз таныстарының арасында үгіт-насихат жүргізе алады ма?

«ҚР сайлау туралы» конституциялық заңның 28-бабына сәйкес азаматтар қаржыландыруды талап етпейтін сайлау науқанын өткізуге құқылы.

Заң азаматтардың үгіттеу формалары мен тәртібін реттемейтінін ескере отырып, адам тікелей немесе өздерінің әлеуметтік желілерін пайдалана алады. Егер адам президенттікке үміткердің сайлау алдындағы үгіт материалдарын орналастыратын болса, бұл оны тарату ретінде қарастыруға болады және, демек, президенттікке үміткерге қызмет ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл жағдайда Президенттің кандидатурасын осы қызметті қабылдауға алдын-ала келісімі қажет.

Егер адамның (азаматтың) үгіт-насихат қызметі оған материалдық шығындарды (мысалы, үгіт өнiмдерiн өндiруге байланысты) әкелсе, ол кандидаттың сайлау қорының қаражатынан төленуге тиiс. Заң талаптарын бұзғаны туралы арыздар мен шағымдарды прокуратура мен сот әрбір нақты жағдайда барлық мән-жайларды жан-жа��ты зерделеу негізінде қарайды.

— 8 маусым тыныштық күнінде әлеуметтік желілерде пост жазып, үміткерлерді насихаттауға бола ма? Егер ескі постқа адамдар пікір жазуларын жалғастыратын болса не істеу керек?

«Тыныштық күнінің» тәртібі әлеуметтік желілерге де қатысты, себебі о интернет ресурс ретінде БАҚ-қа теңестірілген. Бұл күні интернет ресурстардың басты бетіне үгіт-насихат жазбалары мен материалдарын салуға болмайды.

32 бапқа сәйкес, интернет БАҚ-та жарияланған материалдар, соның ішінде ескі жазбалар бұрынғы орындарында сақтала алады.

Жазылған пікірлердің мазмұнына қарай Тыныштық күнін бұзды (мысалы, егер пікірлерде үгіт-насихаттың эелементі, сол сайт пен парақшаға кірген әлеуетті сайлаушының пікіріне әсер ететін болса) деп саналуы мүмкін.

Модератор Тыныштық күнінің тәртібін қатаң сақтау және өз парақшасында үгіт-насихат матераилдарын жариялауға жол бермеуі тиіс.

— «Тыныштық күні» ережесін бұзғандарға қандай айыппұл қарастырылған?

Айыппұл көлемі әкімшілік құқық бұзушылық кодексінде қарастарылған:

102-бап. Сайлау алдындағы үгiтті оған тыйым салынған кезеңде жүргiзу. Кандидатты, саяси партия ұсынған партиялық тізімді тіркеу мерзімі аяқталғанға дейін, сайлау болатын күні не оның қарсаңындағы күні сайлау алдындағы үгітті жүргізу, сондай-ақ республикалық референдум өткізілетін күні не оның қарсаңындағы күні үгіт жүргізу – жеке тұлғаларға – он бес (37 875 тг), шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – жиырма (50 500 тг), орта кәсіпкерлік субъектілеріне – жиырма бес (63 125 тг), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне отыз бес (88 375 тг) айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

104-бап. Кандидаттар, саяси партиялар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату. Кандидаттар, саяси партиялар туралы көрінеу жалған мәліметтер тарату немесе сайлаудың нәтижесіне ықпал ету мақсатында олардың абыройына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін өзге де әрекеттер жасау – жеке тұлғаларға – жиырма (50 500 тг), лауазымды адамдарға, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – отыз (75 750 тг), орта кәсіпкерлік субъектілеріне – қырық (101 000 тг), ірі кәсіпкерлік субъектілеріне елу (126 250 тг) айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

112-бап. Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлау алдындағы үгiтті жүргiзу шарттарын бұзу.

1. Бұқаралық ақпарат құралдарының сайлау алдындағы іс-шаралардың мақсаттарын, міндеттері мен нәтижелерін бұрмалаудан көрінетін, кандидаттардың, саяси партиялардың сайлау науқанын, сондай-ақ олармен байланысты оқиғалар мен фактілерді объективті көрсетпеуі – жеке тұлғаларға – жиырма (50 500 тг), лауазымды адамдарға – отыз (75 750 тг), заңды тұлғаларға елу (126 250 тг) айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Бұқаралық ақпарат құралдарының кандидаттың немесе саяси партияның абыройына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне көрінеу нұқсан келтiретiн үгіт материалдары мен өзге де ақпаратты жариялауы, сондай-ақ аталған тұлғаларға абыройын, қадiр-қасиетiн және iскерлiк беделiн қорғауы үшін теріске шығаруды тегін жариялауына мүмкіндік беруден бас тарту – жеке тұлғаларға – жиырма (50 500 тг), лауазымды адамдарға – отыз (75 750 тг), заңды тұлғаларға елу (126 250 тг) айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

113-бап. Анонимдік үгiттеу материалдарын дайындау немесе тарату. Мемлекеттiк билік органдарына және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына сайлауды (республикалық референдумды) әзiрлеу мен өткiзу кезеңiнде үгіттеу материалдарын шығарған ұйымдар, олардың басылған жерi, таралымы, тапсырыс берген тұлғалар және қандай қаражаттан төленгені туралы ақпараты жоқ үгiттік баспа және электрондық материалдарды дайындау немесе тарату, сондай-ақ үгіттік баспа материалдарын Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде дайындау, анонимдік үгіттеу материалдарын тарату – жиырма бес (63 125 тг) айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

118-бап. Жеке және заңды тұлғалардың кандидаттарға, саяси партияларға олардың жазбаша келiсiмiнсiз қызметтер көрсетуi. Жеке және заңды тұлғалардың кандидаттарға, саяси партияларға олардың сайлау алдындағы қызметiне байланысты олардың жазбаша келiсiмiнсiз қызметтер көрсетуi – жеке тұлғаларға – жиырма, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – отыз, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – қырық, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне елу айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

120-бап. Сайлауға байланысты қоғамдық пiкiрге сауал салуды жүргiзу шарттарын бұзу.

1. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пiкiрге сауал салу нəтижелерін, сайлау, сайлауға байланысты өзге де зерттеулер нəтижелерінің болжамдарын жариялау тəртiбiн бұзуы, атап айтқанда сауал салуды жүргізген заңды тұлғаны, сауал салуға тапсырыс берген жəне оның ақысын төлеген тұлғаларды, сауал салу жүргізілген уақытты, ақпарат жинау əдісін, сұрақтың нақты тұжырымын, сауал салынғандар санын жəне сауал салу нəтижелерінің қателік коэффициентін көрсетпеу – жеке тұлғаларға – он бес, заңды тұлғаларға отыз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға əкеп соғады.

2. Бұқаралық ақпарат құралдарында қоғамдық пікірге сауал салу нəтижелерiн, сайлау, сайлауға байланысты өзге де зертт��улер, кандидаттарды не саяси партияларды қолдап дауыс беру нəтижелерiнiң болжамдарын дауыс берiлетін күннің алдындағы бес күн ішінде жəне дауыс берiлетiн күні Интернет желісінде жариялау, сондай-ақ сайлау күнi дауыс беруге арналған үй-жайда немесе пунктте қоғамдық пiкiрге сауал салуды жүргізу – жеке тұлғаларға – он, заңды тұлғаларға жиырма бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға əкеп соғады.

3. ҚРы сайлау заңнамасының талаптарын сақтамай қоғамдық пікірге сауал салуды жүргізу – жеке тұлғаларға – он бес, заңды тұлғаларға отыз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға əкеп соғады.

—Үміткерлер бойынша әлеуметтік желіде сауалнама жүргізуге бола ма? 

«ҚР саулау туралы» заңының 28 бабы бойынша болады.

Тек келесі шарттар сақталынуы тиіс:

• Қоғамдық пікір сауалнамасын ОСК-на жазбаша түрде хабардар етіп, тиісті құжаттарын өткізген бұл салада кемінде 5 жылдық тәжірибесі бар, ҚР заңнамасына сәйкес тіркелген заңды тұлғалар жүргізуге құқылы.
• Қоғамдық пiкiр сауалнамасы нәтижелерiн, сайлау нәтижесі туралы болжамдар, сайлауға байланысты басқа да зерттеулер, сайлау басталғанға дейін 5 күн бұрын және сайлау күні кандидаттар немесе саяси партияларды қолдау үшін дауыс беру нәтижелерін жариялауға тыйым салу енді Интернет желісіне де тарайды.
• Ғимараттар мен сайлау учаскесінде сайлау күні дауыс беруге байланысты сауалнама жүргізуге тыйым салынады

— Сайлауда кім байқаушы бола алады?

20-1-бапқа сәйкес ҚР-ның саяси партиялары, өзге де қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар байқаушы бола алады.

Байқаушысының өкілеттіктері оның тегі, аты, әкесінің аты көрсетіліп, жазбаша нысанда куәландырылуға тиіс. Бұл құжат байқаушыны жіберген ұйымның мөрімен расталады және ол байқаушының жеке басын куәландыратын құжатты көрсеткен кезде жарамды болады. Құжаттар сайлау комиссиясының төрағасына не оны алмастыратын адамға байқаушы туралы деректерді есепке алу журналына енгізу арқылы оны тіркеу үшін көрсетіледі.

20-бапқа сәйкес дауыс беру күні дауыс беруге арналған сайлау учаскесі ашылған кезден бастап және сайлаушылардың дауыстарын санау кезінде дауыс беру нәтижелері анықталғанға дейін сайлау учаскесінде бір мезгілде Қазақстан Республикасының әрбір саяси партиясынан, өзге де қоғамдық бірлестігінен, басқа да коммерциялық емес ұйымдарынан бір-бір байқаушыдан және аудармашы бірге жүруге құқылы шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың байқаушылары қатысуға құқылы.