December 6, 2022

Корхоналарда банкротлик тушунчаси ва мохияти хақида қисқача маълумот. Корхоналар иктисодиётида бозор муносабатларини ривожланиб бориши нафақат ишлаб чикариш ва уларга хизмат курсатиш тармоқларида, балки ишлаб чиқарилган маҳсу

Корхоналарда банкротлик тушунчаси ва мохияти хақида қисқача маълумот.

Корхоналар иктисодиётида бозор муносабатларини ривожланиб бориши нафақат ишлаб чикариш ва уларга хизмат курсатиш тармоқларида, балки ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш тармоқларида хам туб ислоҳотларни амалга оширишни, ушбу тармоқлар фалияти мутаносиблигини ва бозор талаблари доирасида ташкил этилишини тақозо этмокда. Айниқса хозирги кунда корхоналар ва хужалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига катта эътибор қаратилмокда.

Корхона — юридик шахс ҳуқуқига ега бўлган мустақил хўжалик юритувчи субъект. Маҳсулотлар, товарлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, ишларни бажариш учун ташкил этилади. Иқтисодий фаолиятнинг хилма-хил турлари билан шуғулланади. Давлат, муниципиал, жамоа, қўшма, якка (оила, хусусий) корхоналар бор.

2022-йилнинг 1-сентябрь ҳолатига республикамизда жами фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони, бирликда (фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

Жами - 571 332 тани ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даври билан солиштирилганда 8.2% га ошганлигини ва шу билан бирга 88.7%ни (507 001 тани) тадбиркорлик субъектлари ташкил этилганлиги маълум бўлди.

Ҳудудлар кесимида фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони қуйидаги кўринишда жойлашди:

Тошкент шаҳрида – 113 515 та

Тошкент вилоятида – 53 562 та

Самарқанд вилоятида – 52 122 та

Фарғона вилоятида – 50 586 та

Андижон вилоятида – 43 815 та

Қашқадарё вилоятида – 40 219 та

Наманган вилоятида – 35 338 та

Бухоро вилоятида – 32 686 та

Хоразм вилоятидв – 27 622 та

Сурхондарё вилоятида - 30 430 та

Қорақалпоғистон Республикасида – 25 488 та

Жиззах вилоятида – 24 972 та

Навоий вилоятида – 24 972 та

Сирдарё вилоятида – 16 793 та

Фаолият кўрсатаётган корхоналар ва ташкилотларнинг

иқтисодий фаолият турлари бўйича улуши

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

Банкротлик, (итал. — синган курси), с и н и ш — фуқаро, корхона, фирма ёки банкнинг маблағи етишмаслигидан ўз мажбуриятлари бўйича қарзларни тўлашга қурби етмаслиги; қарздорнинг мажбуриятлари мол-мулкидан ошиб кетганлиги сабабли товар (ишлар, хизматлар)га ҳақ тўлаш юзасидан кредиторларнинг талабларини қондиришга қодир эмаслиги, шунингдек бюджетга ва бошқа фондларга мажбурий тўловларни таъминлашга қодир эмаслиги тушунилади.

Банкротлик (иқтисодий ночорлик) – иқтисодий суд томонидан эътироф этилган, қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредиторлар талабларини тўла ҳажмда қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини тўла ҳажмда бажаришга қодир эмаслиги;(Ўзбекистон Республикаси “Банкротлик тўғрисида”ги қонунидаги таърифга кўра)

Энг аввало, корхоналар фаолиятининг тугатилишига таъсир кўрсатувчи омилларни шартли равишда объектив ва субъектив омилларга ажратиб олиш зарур бўлади.

1.Шахсий-руҳий омиллар: Шахсий-руҳий омиллар гуруҳи ўз ичига тадбиркорнинг билими, малака ва тажрибаси, руҳий ва маънавий қиёфаси, ишни ташкил етиш ва бошқариш қобилиятлари борасида юзага келувчи фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

2.Ташкилий омиллар: Ташкилий омиллар гуруҳи ўз ичига хўжалик юритувчи субъектнинг ташкилий тузилмасида ўз фаолиятини давом еттиришида вужудга келувчи тўсиқларни бартараф етиш, уни ўзгартириш ёки янада такомиллаштириш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

3.Меъёрий-ҳуқуқий омиллар:Меъёрий-ҳуқуқий омиллар гуруҳи ўз ичига корхона фаолиятини давом еттиришда рўй берувчи амалдаги қонунчилик, меъёрий қоидаларнинг бузилишининг олдини олиш ва мавжуд тартиббузарлик ҳолатларини бартараф етиш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

4. Иқтисодий омиллар:Муассисларнинг корхонадаги ишнинг боришидан қониқмаслиги. Корхонани ташкил этишнинг кенг тарқалган шаклларидан бири шерикчилик ҳисобланади. Ўз навбатида, тадбиркорликнинг мазкур ташкилий шакли корхоналарнинг муддатидан илгари тугатилишига сабаб бўлади. Яъни, корхона тугатилишининг яна бир сабаби – бу бир неча йиллар давомида муваффақиятли фаолият юритиб келган корхонанинг таъсисчилари ўртасида даромаднинг тақсимланишидир. Тугатишнинг бу кўриниши ҳам қонуният доирасида бўлиб, статистик маълумотларига кўра, бундай жараён бутун дунёда юз беради.

Тўловга қодир бўлмаган юридик шахсларнинг банкротлик механизмларини шакллантириш Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг мухим шартларидан бири хисобланади.

Ушбу механизм ёрдамида самарасиз бўлган мулкдорни алмаштириш, корхоналарни тугатиш, ижтимоий мухим аҳамият касб этадиган ва даромад келтирадиган корхоналарни сақлаб қолиш, мулкчилик муносабатларининг барқарорлигини таъминлаш хамда иш билан бандликни кафолатлаш мақсади назарда тутилган.

Банкротлик институти куйидаги усуллар билан иктисодиётга таъсир килиши ва соғломлаштириши мумкин:

1. Тўловга қодир бўлмаган хўжалик юритувчи субъектларнинг тижорат фаолиятини тугатиш;

2. Иктисодий ночор аҳволга тушиб қолган корхоналарга ўз фаолиятини қайта ташкил этиш ва тўлов қобилиятини тиклашга имконият бериш орқали.

Биламизки, хеч бир корхона ёки ташкилот ўз-ўзидан банкротлик ҳолатига тушиб қолмайди ва бунга қуйидаги субъектив омиллар таъсир курсатади:

·     Раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги;

·     Корхоналар ва уларнинг раҳбарлари узоқ муддат мобайнида фаолият кўрсатмаслиги;

·     Кредиторлик қарзлари –яъни бюджетдан олинган қарзларни ўз вақтида тўламаслик ва ушбу қарзларни тўламаганлик учун катта миқдорда жаримага тортилиши ;

Қарздор — пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган юридик шахс ёки якка тартибдаги тадбиркор ёхуд пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган, якка тартибдаги тадбиркор мақомини йўқотган жисмоний шахс, агар пул мажбуриятлари ва мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар аввалги тадбиркорлик фаолиятидан келиб чиққан бўлса;

Объектив омиллар сирасига, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳатти-ҳаракати, фаолият доираси ва шарт-шароитларидан қатъий назар, мавжуд иқтисодий қонунларнинг амал қилиши натижасида вужудга келувчи ҳамда таъсир кўрсатувчи омиллар киради. Одатда объектив омиллар таъсирининг олдини олиш ёки бошқариш имконият даражасидан ташқарида бўлади. Одатда корхоналарнинг банкротлигини олдиндан айтиб бериш учун Е.Aлтманнинг «З ҳисоби»дан фойдаланилиб, мазкур усул ўз ичига банкротлик хавфини ташхис этишнинг беш омилини олувчи моделни намоён етади:

З=1,2х1+1,4х2+3,3х3+0,6х4+1,0х5, (1.1)

бу ерда: З – банкротлик хавфи даражасининг интеграл кўрсаткичи;

х1 – ишчи капитали (ИК)нинг корхона жами активлари (A) суммасига нисбати (у активларнинг ликвидлик даражасини кўрсатади);

-х2 – соф фойда (СФ)нинг ишлатилаётган активлар ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етувчи активлар ёки жами ишлатилаётган капиталнинг рентабеллик даражаси (у корхона фойдасини яратиш даражасини кўрсатади);

-х3 – активлар (ёки жами ишлатилаётган капитал)нинг даромадлилиги даражаси. Бу кўрсаткич соф даромад (СД) (ялпи даромаддан маҳсулот нархи таркибига кирувчи солиқ тўловларининг айирмаси)нинг ишлатилаётган активларнинг ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етади (у корхона даромадлари жорий харажатларни қоплаш ва фойдани шакллантириш учун қай даражада етарли еканлигини ифодалайди);

-х4 – хусусий капитал суммаси (ХК)нинг қарз капитали (ҚК)га нисбати коеффициенти. Хорижий амалиётда хусусий капитал одатда баланс қиймати билан эмас, балки бозор қиймати (корхона акцияларининг бозор қиймати) билан баҳоланади; - х5 – маҳсулот сотиш ҳажми (Ш)нинг активлар ўртача қиймати ёки жами ишлатилаётган капиталга нисбатини намоён етувчи актив ёки капиталнинг айланиши. У х2 кўрсаткичи билан биргаликда корхона капиталидан фойдаланиш жараёнида фойданинг шаклланиш мултипликаторини ифодалайди. Aлтман модели алоҳида омилларининг кўрсатиб ўтилган қийматини ҳисобга олган ҳолда бевосита ҳисоб-китоблар учун қуйидаги кўринишда татбиқ етилиши мумкин:

З=1,2×ИК/A+1,4×СФ/A+3,3×СД/A+0,6×ХК/ҚК+1,0×Ш/A (1.2) ёки

З=(1,2×ИК+1,4×СФ+3,3×СД +1,0×Ш)/A+0,6×ХК/ҚК. (1.3)

Aлтман моделида корхонанинг банкротлик хавфи даражаси қуйидаги шкала бўйича баҳоланади (1-жадвал):

"З" кўрсаткичининг қиймати

Банкротлик хавфи

1,80 га қадар

Ўта юқори

1,81 – 2,70

Юқори

2,71 – 2,99

Мумкин

3,00 ва ундан юқори

Жуда паст

Aлтман модели учун баҳолаш шкаласи 1-жадвал

Банкротлик холатларини тартибга солишнинг хукукий асоси сифатида биз 1994-йил 5-майда кабул килинган (янги тахрири эса 2003-йил 24-апрелда, 13.04.2022й. Ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида) « Банкротлик тугрисида»ги Узбекистон Республикаси конунини олишимиз мумкин:

23-модда. Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солиш

Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солишни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳамда банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органи амалга оширади.

Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорлари вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, давлат бошқаруви бошқа органлари, юридик ва жисмоний шахслар учун мажбурийдир.

ü 1.тўлов қобилиятига эга бўлмай қолган, зарар келтириб ишлаётган ва иқтисодий ночор корхоналарни аниқлаш мақсадида устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарнинг молиявий аҳволи мониторингини юритади;

ü 2.устав фондида давлат улуши бўлган ва (ёки) Ўзбекистон Республикаси олдида пул мажбуриятлари бўйича қарзи бор корхоналарнинг банкротлиги тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида ариза билан иқтисодий судга мурожаат этади;

ü 3.суд бошқарувчилари аттестациясини ўтказади ҳамда суд бошқарувчиларининг ягона реестрини юритади;

ü 4.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни судгача санация қилиш, уларнинг суд санацияси ва ташқи бошқаруви режаларини келишиб олади;

ü 5.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни давлат томонидан ёрдам кўрсатган ҳолда судгача санация қилиш қандай бораётганлиги, шунингдек бундай корхоналарнинг банкротлиги таомиллари жараёни устидан назоратни амалга оширади;

ü 6.суд бошқарувчилари фаолияти устидан қонун ҳужжатларига мувофиқ назоратни амалга оширади, суд бошқарувчисининг фаолиятида қонун ҳужжатлари мунтазам равишда ёки бир марта қўпол равишда бузилганлиги аниқланган тақдирда уни вазифасини бажаришдан озод қилиш ҳақида иқтисодий судга ариза билан мурожаат этади;

ü 7.молиявий аҳволи мониторинги юритилаётган корхоналарнинг раҳбарлари ёки бошқа мансабдор шахсларига мазкур корхоналар молия-хўжалик фаолияти ҳақидаги материаллар тақдим этилмаганлиги ёки ўз вақтида тақдим этилмаганлиги учун жарима солади;

ü 8.қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади.

Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ваколатлари:

Қарздор юридик шахснинг банкротлиги тўғрисидаги иш кўрилаётганда қуйидаги таомиллар қўлланилади:

Корхоналарда банкротлик вужудга келишида куйидаги муаммо ва сабаблар асосий рўл ўйнайди:

Биринчидан: фаолиятга жалб этилган иқтисодий ресурсларнинг йўқотилиши, улардан олинадиган самаранинг пасайиши;

Ечим: Иложи борича табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш орқали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илғор техника-технологияларни ишлаб чиқаришга жалб этиш ҳамда табиий ресурсларни исроф бўлишига йул куймаслик.

Иккинчидан: Корхонада кўзбўямачилик,фойда ва чиқимларни кўшиб ёзиш;

Ечим: Корхонада банкротликка олиб келувчи яна бир муаммолардан бири кўшиб ёзиш ҳисобланади. Бу корхонанинг реал даромадларини ва харажатларини хисоблашда кийинчиликларни вужудга келтиради хамда корхонанинг аста секинлик билан банкрот бўлишига олиб келади. Бунинг олдини олиш учун марказлашган финансиал тизимни шакллантириш ва ушбу холатлар учун жазоларни кескинлаштирищ лозим.

Учинчидан : Шахсий фойда кўриш мақсадини кўзлаб ўз вақтида кредиторларга фоиз тўловларини бермаслик;

Ечим: Хар бир корхона ташкил этилган вақтда ўз олдига катта фойда олиш максадини қўяди. Баъзи бир корхона раҳбарлари корхонанинг маблағларини, кредиторлардан олинган кредитларни ўз манфаатлари йулида ишлатиб юборади ва бунинг натижасида кредит тўловларини ўз вактида тўлай олмайди. Бу эса банкротликка олиб келади. Бунинг олдини олиш учун ўз вақтида кредит маблағларини фоизлари билан тўлаб бориш ва кредит маблағларини тўғри ишлатилишини назорат қилиб бориш лозим бўлади.

Тўртичидан раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги ҳамда узоқ вақт мобайнида фаолият кўрсатмаганлиги, кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима ҳисобланишидадир.

Ечим: Юкорида курсатилган холатларни олдини олиш учун рахбарият албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади. Бу уз навбатида ишлаб чикаришдаги камчиликларни аниклашга, уларни уз вактида олдини олишга хамда ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Бундан ташкари бюджетдан олинган карзларни уз муддатида тулаб бориш асносида корхонани кераксиз жарималарга дужор этмаслик.

Бешинчидан меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларни хукукий онгининг пастлиги.

Ечим: Юридик шахслар хукукини химоя килиш буйича бир канча конун хужжатлари кабул килинган булсада, лекин халихам уларнинг купчилиги уз хукукларини етарли даражада билишмайди. Бундан ташкари меъёрий хукукий хужжатларнинг амалда яхши ишламаслиги хам корхона эгаларига хар хил тазйиклар утказилишига сабаб булмокда. Буларнинг олдини олиш ва корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини кайтадан куриб чикиш ёки керак булса кушимча ва узгартиришлар киритиш хамда мамлакат худуди буйлаб ижросини таъминласак максадга мувофик буларди

Олтинчидан Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги.

Ечим: Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий этиш натижасида корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билиш хамда бу маблагларнинг тугри максадларга йуналтириш имконини беради. Бу билан корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз мумкин.

Еттинчидан: Молиявий жихатдан ахволи ёмон булганкорхоналарни санациялаш жараёнидаги кийинчиликлар.

Ечим: Яъни молиявий жихатдан ахволи ёмон булганкорхоналарни согломлаштириш жараёнини соддалаштириш лозим. Агарда ушбу тизим яхши йулга куйилса ва санация маблагларини тугри ишлатилишини етарли даражада назорат остига олинса куплаб корхоналарни банкротликдан саклаб колган булардик. ( санациялаш- карздорларни яъни корхоналарни молиявий жихатдан согломлаштиришга каратилган чора-тадбирлар йигиндиси.)

Саккизинчидан корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслиги.

Ечим: Корхоналарни банкротликка олиб келадиган катта бир муаммолардан яна бири бу корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслигидир. Корхона рахбарлари бу омилларни албатта синчковлик билан урганиб чикишлари ва дархол буларни олдини олишлари лозим. Бунинг эътиборли жихати шундан иборатки, агарда биз бу омилларни юзага келтирувчи сабабларни уз вактида аникламасак ва олдини олмасак корхона касодга учрайди.

Ушбу муаммо ва сабаблар буйича хар йили юзлаб, минглаб корхоналар тугатилади. Бу эса нафакат мамлакатимиз иктисодиётига балки ахолимизнинг нормал турмуш шароитига хам салбий таъсир курсатади. Мисол килиб 2015-2019 йиллар оралигида тугатилган ва ташкил этилган корхоналар статистикасига тухталиб утсак:

2015-2019 йиллар январь-сентябрь ойларида янги ташкил этилган ва фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотлар динамикаси, бирликда

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

75635

Янги ташкил этилган

Тугатилган

Эндиэса 2018-йилбилан 2019-йилоралигидатугатилган (банкротбулган) корхоналарнингсониниРоссияФедарациясидабанкротбулганкорхоналарбилансолиштирганхолдакурибчиксак: Ушбухолатбуйичаижобийтомонгаузгаришборалбатталекинтугатилганкорхоналарнингсонихозиргикундахам 11 мингданзиёдниташкилэтмокда.

Фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотларнинг иқтисодий

фаолият турлари бўйича сони, бирликда

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

2018 йил январь- сентябрь ойларида

2019 йил январь-сентябрь ойларида

Жами

Жамига нисбатан улуши, %

Жами

Жамига нисбатан улуши, %

фарқи, (+,-)

Жами

12 195

100,0

11 070

100,0

-1 125

шундан:

Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги

1 114

9,1

1 146

10,3

32

Саноат

2 219

18,2

1 949

17,6

-270

Қурилиш

1 240

10,2

1 056

9,5

-184

Савдо

3 426

28,1

3 022

27,3

-404

Ташиш ва сақлаш

551

4,5

433

3,9

-118

Яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар

903

7,4

752

6,8

-151

Ахборот ва алоқа

316

2,6

264

2,4

-52

Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар кўрсатиш

162

1,3

128

1,2

-34

Бошқа турлар

2 264

18,6

2 320

21,0

56

Ушбу холатнинг Россиядаги курсаткичи худудлар буйича 2019-йилнинг 1- чорагига биноан куйидагича

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во ЮЛ в регионе**

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во ЮЛ

в регионе**

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во

ЮЛ в регионе**

Алтайский край

37

36

50821

Магаданская область

2

2

4244

Республика Татарстан

97

87

112717

Амурская область

25

23

14742

Москва

665

678

906541

Республика Тыва

1

1

3631

Архангельская область

14

13

21900

Московская область

163

156

222234

Республика Хакасия

8

7

9008

Астраханская область

16

16

16014

Мурманская область

19

20

17328

Ростовская область

59

60

82896

Белгородская область

16

15

37109

Нижегородская область

59

56

90566

Рязанская область

18

20

28542

Брянская область

11

12

19539

Новгородская область

17

20

13300

Самарская область

70

68

103246

Владимирская область

23

26

29909

Новосибирская область

96

100

118247

Санкт-Петербург

206

217

327703

Волгоградская область

62

63

44503

Омская область

29

29

45075

Саратовская область

38

39

44342

Вологодская область

50

51

39479

Оренбургская область

32

31

35936

Сахалинская область

12

11

15332

Воронежская область

32

31

55094

Орловская область

7

5

13803

Свердловская область

122

129

146477

Еврейская автономная область

3

3

3080

Пензенская область

18

19

25224

Севастополь

4

4

11150

Забайкальский край

18

17

13870

Пермский край

64

59

74282

Смоленская область

10

6

26495

Ивановская область

23

21

30658

Приморский край

21

19

63779

Ставропольский край

28

26

41376

Иркутская область

48

43

56882

Псковская область

11

10

15064

Тамбовская область

17

16

16832

Кабардино-Балкарская

Республика

19

19

11917

Республика Адыгея

3

2

6879

Тверская область

27

24

32604

Калининградская область

32

29

50227

Республика Алтай

4

2

5730

Томская область

17

14

30129

Калужская область

15

13

25200

Республика Башкортостан

63

66

79228

Тульская область

28

27

34134

Камчатский край

10

7

10105

Республика Бурятия

10

6

18793

Тюменская область

76

69

44605

Карачаево-Черкесская

Республика

4

4

6379

Республика Дагестан

13

15

31261

Удмуртская Республика

23

23

37474

Кемеровская область

38

38

43814

Республика Ингушетия

0

0

4711

Ульяновская область

23

25

26430

Кировская область

22

20

33234

Республика Калмыкия

2

1

4019

Хабаровский край

51

52

39836

Костромская область

12

10

15335

Республика Карелия

20

18

21052

Челябинская область

56

50

94295

Краснодарский край

86

93

138390

Респубилка Коми

22

22

18617

Чеченская Республика

1

1

9957

Красноярский край

40

40

74194

Республика Крым

9

10

32876

Чувашская Республика-Чувашия

22

21

23730

Курганская область

9

4

13706

Республика Марий Эл

5

5

13535

Чукотский автономный округ

0

0

972

Курская область

10

7

20597

Республика Мордовия

15

14

13455

Ярославская область

44049

Ленинградская область

20

18

32013

Республика Саха (Якутия)

16

13

23593

Липецкая область

12

12

21061

Республика Северная Осетия-

Алания

4

5

8734

Россиядаги энг йирик юридик шахсларнинг мамлакатдаги банкротлик холати куйидагича: (2019 йилнинг 1 чораги буйича)

Наименование

Возраст компании

ИНН

Регион

Отросль

Выручка за 2017 гг., млрд.руб.

1

ООО "КОМПАНИЯ ХОЛИДЕЙ"

15

5406277570

Новосибирская область

Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,

включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах

47.898

2

ООО "КАПСТРОЙ"

6

7724857184

Москва

Разработка строительных проектов

15.758

3

ООО "БЕЛАЯ ПТИЦА-КУРСК"

10

4604006115

Курская область

Производство и консервирование мяса птицы

12.259

4

ООО "ЮГ СИБИРИ"

8

2224148021

Алтайский край

Производство масел и жиров

12.110

5

ООО "МАДЖЕСТИК"

14

7701621619

Москва

Торговля оптовая компьютерами и периферийными

устройствами

9.330

6

ЗАО "АМАТУС"

9

7743775032

Москва

Деятельность по складированию и хранению

8.953

7

ООО ТОРГОВЫЙ ДОМ "НАСТЮША"

13

7718603150

Москва

Торговля оптовая мукой и макаронными изделиями

8.863

8

АО "БКХП"

26

3125008025

Белгородская область

Производство гот овых кормов (смешанных и несмешанных),

кроме муки и гранул из люцерны, для животных, содержащихся на фермах

8.113

9

ООО "ИКС-КОМ"

12

7714948322

Московская область

Торговля оптовая компьютерами, периферийными

устройствами к компьютерам и программным обеспечением

7.064

10

ООО "ЛВЗ КРИСТАЛЛ-ЛЕФОРТОВО"

7

1328005717

Мордовия

(Республика)

Производство дистиллированных питьевых алкогольных напитков: водки, виски, бренди, джина, ликеров и т . п.

5.684

11

АО «ЦРТ СЕРВИС»

12

7714715110

Москва

Ремонт компьютеров и коммуникационного оборудования

5.354

12

ООО "РАЗВИТИЕ САНКТ-ПЕТЕРБУРГА"

11

7801460683

Москва

Добыча сырой нефти

5.012

13

ООО "КУЗНИЦА КЛИМАТА"

6

5036129335

Московская область

Производство станков, машин и оборудования для обработки

металлов и прочих твердых материалов

4.728

14

ООО "ЮГ СИБИРИ-ТРЕЙД"

7

2225133109

Алтайский край

Торговля оптовая пищевыми маслами и жирами

4.286

15

ООО "РМК"

3

7136036737

Тульская область

Производство чугуна, стали и ферросплавов

4.243

16

АО "ХАКАСЭНЕРГОСБЫТ"

14

1901067690

Хакасия (Республика)

Торговля элект роэнергией

4.234

17

ООО "НОРДИК-НЕВА"

21

7810136010

Санкт-Петербург

Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,

включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах

3.909

18

ООО "СИТИ ТОЙС"

4

6321377835

Самарская область

Торговля оптовая играми и игрушками

3.848

19

ООО "РИА РЕКОРД"

4

7751008687

Москва

Деятельность рекламных агент ств

3.297

20

АО "КЗЛС"

11

522016027

Дагестан (Республика)

Производство необработанного листового стекла

3.284

Қуйидаги муаммоларни шакллантириш

Ечимлар мазмуни

Хулоса

1. фаолиятга жалб етилган иқтисодий ва табиий ресурслардан фойдаланишда исрофагарчилик,улардан олинадиган самаранинг пасайиши;

Иложи борича табиий ва иктисодий ресурслардан окилона фойдаланиш оркали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илгор техника технологияларни ишлаб чикаришга жалб этиш хамда табиий ресурсларни исроф булишига йул куймаслик.

Бу оркали корхонада ишлаб чикариш салмоги ортади ва шу билан бир каторда фойда хажми ортади. Бу эса нафакат корхонанинг ривожланишига балки мамлакат иктисодиётининг усишига хам олиб келади.

2. раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги.

Рахбарият корхона фаолиятига маъсулиятсизлик билан ёндошмасдан албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади

Агарда рахбарият уз ишига маъсулият билан ёндошса ишлаб чикаришдаги камчиликларни уз вактида аниклаши, олдини олиши хамда ишлаб чикариш самарадорлигини ошириши мумкин булади. Бу эса корхонанинг нормал фаолият юритишини таъминлашда мухим ахамиятга эга.

3. кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима белгиланганлиги.

Менимча бу муаммони ечиш учун корхоналарга енгиллик бериш шу билан биргаликда жарима микдорини камайтириш ёки аста секинлик билан тулаш учун имконият яратиб бериш керак.

Корхоналарни согломлаштиришга оид чора- тадбирларни доимий тарзда олиб бориш ва уларни нормал фаолият юрити учун имконият яратиш оркали молиявий жихатдан карзларни тулашга кодир булгандагина уни талаб килиш ёхуд жарима микдорини кескин камайтириш.

4 меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларнинг банкротлик хакида етарлича тушинчага эга эмаслиги.

корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига банкротлик ва уларни олдини олиш чоралари ва бошка хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини мамлакат худуди буйлаб ижросини юкори даражада таъминлаш тизимини вужудга келтириш мухимдир.

Ушбу тизимни мамлакатдаги барча КМТларда ривожлантириш оркали уларнинг хукукий онгини оширишимиз, амалдаги конун хужжатларининг нормал фаолиятини таъминлаш оркали корхоналарнинг ишлаш самарадорлигига таъсир этувчи хар кандай ноконуний холатларга чек куйишимиз мумкин.

5.Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги

Ушбу муаммони тугри хал этиш учун корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билишимиз, молия сохасида етарли билимга эга булган кадрларни корхонага жалб килишимиз ва ушбу механизм жорий этилгандан сунг доимий равишда кузатиб, назорат килиб боришимиз керак.

Ушбу механизмларни жорий этиш оркали корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз хамда корхонанинг истикболли фаолиятига катта имконият яратишимиз мумкин.

6.Корхонада кузбуямачилик,фойда ва чикимларни кушиб ёзиш;

Ушбу холатлар корхонада даромад ва чикимлар уртасида номутаносибликни келтириб чикармаслиги ва Корхонанинг реал потенциалини курсатишга имкон беришини таъминлаш учун доимий равишда уларни назорат килиш. Шундай вазият юзага келганда уни зудлик билан бартараф этиш.

Айбдорларни жазолаш

.

марказлашган финансиал тизимни шакллантириш, шундай фаолият билан шугулланган ходимларни ишдан бушатиш ёхуд жазоларни кескинлаштириш оркали корхонада баркарорликни таъминлаш.

Хулоса

Бозор муносабатларига асосланган ривожланган давлатларда иқтисодиёт энг устувор ва салмокли уринга эга хисобланади. Мамлакатимиз биринчи президенти И.А.Каримов ташабусси билан хаётга татбик этилган «Бозор иктисодиётига утишнинг 5 устувор вазифаси»да хам «иктисодиётнинг сиёсатдан устунлиги» деган алохида вазифа бежизга киритилмаган. Иктисодиёт ривожланса одамларнинг яшаш ва турмуш шароитлари албатта ижобий томонга узгаради. Бунинг учун мамлакатимизда саноат корхоналарини, ишлаб чикариш, хизмат курсатиш сохаларини, хусусий мулкчиликка асосланган хужалик юритувчи субъектларнинг урни ва ролини ошириш мухим ахамият касб этади. Ишлаб чикаришни корхоналарсиз тасаввур этолмаймиз. Лекин хозирги кунда корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш анча кийин масалага айланиб бормокда. Бу айникса корхоналарда банкротлик холатларида яккол намоён булишини куришимиз мумкин. Куплаб корхоналарнинг банкрот булиши «синиши» мамлакат иктисодиётига уз салбий таъсирини утказмасдан колмайди. Корхоналарнинг банкрот булиши уз навбатида ишсизлик бу эса угирлик ва шунга жиноятларнинг авж олишига сабаб булади. Юкорида курсатилган маълумотларга асосланиб шуни хулоса килишимиз мумкинки, мамлакатимизда тадбиркорлик учун барча шароитлар яратилган булиб, улардан окилона фойдаланишимиз керак. Шу билан бир каторда корхонада банкротликни вужудга келтирувчи сабаб ва омилларни уз вактида аниклаб уларнинг олдини олишимиз жуда мухимдир. Ушбу сохадаги жиноятчиликка чек куйишимиз ва корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш чора-тадбирларини куришимиз мамлакатимиз иктисодиётининг баркарор ривожланишини таъминлайди.

Биз хуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларидан иқтисодий жиноятчиликка қарши курашда, аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида ишлаб чиқилган мавжуд қонунларни мукаммал даражада ўзлаштиришимиз ва ушбу сохадаги жиноятларни (сохта банкротлик ва х.к) аниқлаш, олдини олиш ва чек куйишда фақат юридик маълумот билангина чекланиб қолмасдан, иқтисодий-молиявий билимларни ҳам мукаммал эгаллашимиз талаб этилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1.   Узбекистон Республикаси «Банкротлик тугрисида» ги конун 1994-йил 5-майда кабул килинган.(2003-йил 24-апрель 474-II-сон билан янги тахрири кабул килинган.)

2.   4720-сонли “Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. // Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz).

3. “Иктисодиёт назарияси” укув кулланма. Халияров Н. А. (2018- йил.)

Фойдаланилганинтернет манбалар:

1.   www.lex.uz

2.   www.gov.uz

3.   Gazeta.uz sayti

4.   www.norma.uz

5.   Узбекистон Республикаси Давлат Статистика Кумитасининг stat.uz сайти

6.   Россия Федерациясининг Макроиктисодий тахлил ва киска муддатли прогнозлаш марказининг www.forecast.ru сайти.

7.   www.minjus.uz.

“Корхонада банкротлик” мавзусидаги “афзаллик ва камчиликлари” бўйича

Т-жадвал

Афзалликлар

Камчиликлар

1. Корхона банкротлик (маъмурий,солик, шуба) оркали ёпилган такдирда хам бош директор, на бош бухгалтер, на компания таъсисчилари хеч кандай жавобгарликка тортилмайди.

Банкротлик жараёни йиллар давом этиши мумкин бу корхонани узига хам ишчиларига хам катта салбий окибатлар келтириб чикаради.

2. Баъзан бу корхонанинг карздорларини кредиторлар, ишчилар, бюджет ва банк муассасаларига ёзишнинг ягона йули булиши мумкин.

Катта ресурс ва маблаглар сарфланиши хамда кредитор берган кредитларини кайтариб ололмаслиги мумкин.

3. Давлат ортикча субсидиялар ва дотациялар тулашдан кутулади.

Корхона банкротлиги билан шугилланувчи мутахассиснинг хизматлари жуда киммат хисобланади.

4. Банкрот булган корхонанинг урнига замонавий техникалар билан жихозланган янги корхона ташкил килишга имкон тугилади.

Корхона банкротликка учрагандан сунг унинг ички ва ташки карзлари микдорини тулаш агар АЖ буладиган булса аъзоларга тушади.

5. Давлат дотациясига ишлайдиган корхона тугатилса, давлат ушбу корхонага кетадиган маблагларни бошка мухим булган ижтимоий ёки сиёсий сохаларга сарфлаши мумкин булади.

Агар йирик корхона буладиган булса, мамлакатнинг ЯИМ курсаткичига салбий таъсир курсатади.

6. Корхона банкрот булиб хисобида хеч кандай мол-мулки булмаса карз, солик ва кредитлардан кутулиб колиши мумкин булади.

Агар махсулот ишлаб чикарадиган катта корхона буладиган булса, бозорда уша махсулотга нисбатан такчиллик кузатилади ёки уша махсулотнинг нархи кескин кутарилиб кетади
Корхоналарда банкротлик тушунчаси ва мохияти хақида қисқача маълумот.
Корхоналар иктисодиётида бозор муносабатларини ривожланиб бориши нафақат ишлаб чикариш ва уларга хизмат курсатиш тармоқларида, балки ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш тармоқларида хам туб ислоҳотларни амалга оширишни, ушбу тармоқлар фалияти мутаносиблигини ва бозор талаблари доирасида ташкил этилишини тақозо этмокда. Айниқса хозирги кунда корхоналар ва хужалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига катта эътибор қаратилмокда.

Корхона — юридик шахс ҳуқуқига ега бўлган мустақил хўжалик юритувчи субъект. Маҳсулотлар, товарлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, ишларни бажариш учун ташкил этилади. Иқтисодий фаолиятнинг хилма-хил турлари билан шуғулланади. Давлат, муниципиал, жамоа, қўшма, якка (оила, хусусий) корхоналар бор.
2022-йилнинг 1-сентябрь ҳолатига республикамизда жами фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони, бирликда (фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)
Жами - 571 332 тани ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даври билан солиштирилганда 8.2% га ошганлигини ва шу билан бирга 88.7%ни (507 001 тани) тадбиркорлик субъектлари ташкил этилганлиги маълум бўлди.
Ҳудудлар кесимида фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони қуйидаги кўринишда жойлашди:
Тошкент шаҳрида – 113 515 та
Тошкент вилоятида – 53 562 та
Самарқанд вилоятида – 52 122 та
Фарғона вилоятида – 50 586 та
Андижон вилоятида – 43 815 та
Қашқадарё вилоятида – 40 219 та
Наманган вилоятида – 35 338 та
Бухоро вилоятида – 32 686 та
Хоразм вилоятидв – 27 622 та
Сурхондарё вилоятида - 30 430 та
Қорақалпоғистон Республикасида – 25 488 та
Жиззах вилоятида – 24 972 та
Навоий вилоятида – 24 972 та
Сирдарё вилоятида – 16 793 та
Фаолият кўрсатаётган корхоналар ва ташкилотларнинг
иқтисодий фаолият турлари бўйича улуши
(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

Банкротлик, (итал. — синган курси), с и н и ш — фуқаро, корхона, фирма ёки банкнинг маблағи етишмаслигидан ўз мажбуриятлари бўйича қарзларни тўлашга қурби етмаслиги; қарздорнинг мажбуриятлари мол-мулкидан ошиб кетганлиги сабабли товар (ишлар, хизматлар)га ҳақ тўлаш юзасидан кредиторларнинг талабларини қондиришга қодир эмаслиги, шунингдек бюджетга ва бошқа фондларга мажбурий тўловларни таъминлашга қодир эмаслиги тушунилади.

Банкротлик (иқтисодий ночорлик) – иқтисодий суд томонидан эътироф этилган, қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредиторлар талабларини тўла ҳажмда қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини тўла ҳажмда бажаришга қодир эмаслиги;(Ўзбекистон Республикаси “Банкротлик тўғрисида”ги қонунидаги таърифга кўра)
Энг аввало, корхоналар фаолиятининг тугатилишига таъсир кўрсатувчи омилларни шартли равишда объектив ва субъектив омилларга ажратиб олиш зарур бўлади.
1.Шахсий-руҳий омиллар: Шахсий-руҳий омиллар гуруҳи ўз ичига тадбиркорнинг билими, малака ва тажрибаси, руҳий ва маънавий қиёфаси, ишни ташкил етиш ва бошқариш қобилиятлари борасида юзага келувчи фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

2.Ташкилий омиллар: Ташкилий омиллар гуруҳи ўз ичига хўжалик юритувчи субъектнинг ташкилий тузилмасида ўз фаолиятини давом еттиришида вужудга келувчи тўсиқларни бартараф етиш, уни ўзгартириш ёки янада такомиллаштириш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.


3.Меъёрий-ҳуқуқий омиллар:Меъёрий-ҳуқуқий омиллар гуруҳи ўз ичига корхона фаолиятини давом еттиришда рўй берувчи амалдаги қонунчилик, меъёрий қоидаларнинг бузилишининг олдини олиш ва мавжуд тартиббузарлик ҳолатларини бартараф етиш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

4. Иқтисодий омиллар: Муассисларнинг корхонадаги ишнинг боришидан қониқмаслиги. Корхонани ташкил этишнинг кенг тарқалган шаклларидан бири шерикчилик ҳисобланади. Ўз навбатида, тадбиркорликнинг мазкур ташкилий шакли корхоналарнинг муддатидан илгари тугатилишига сабаб бўлади. Яъни, корхона тугатилишининг яна бир сабаби – бу бир неча йиллар давомида муваффақиятли фаолият юритиб келган корхонанинг таъсисчилари ўртасида даромаднинг тақсимланишидир. Тугатишнинг бу кўриниши ҳам қонуният доирасида бўлиб, статистик маълумотларига кўра, бундай жараён бутун дунёда юз беради.

Тўловга қодир бўлмаган юридик шахсларнинг банкротлик механизмларини шакллантириш Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг мухим шартларидан бири хисобланади.
Ушбу механизм ёрдамида самарасиз бўлган мулкдорни алмаштириш, корхоналарни тугатиш, ижтимоий мухим аҳамият касб этадиган ва даромад келтирадиган корхоналарни сақлаб қолиш, мулкчилик муносабатларининг барқарорлигини таъминлаш хамда иш билан бандликни кафолатлаш мақсади назарда тутилган.
Банкротлик институти куйидаги усуллар билан иктисодиётга таъсир килиши ва соғломлаштириши мумкин:

1. Тўловга қодир бўлмаган хўжалик юритувчи субъектларнинг тижорат фаолиятини тугатиш;

2. Иктисодий ночор аҳволга тушиб қолган корхоналарга ўз фаолиятини қайта ташкил этиш ва тўлов қобилиятини тиклашга имконият бериш орқали.
Биламизки, хеч бир корхона ёки ташкилот ўз-ўзидан банкротлик ҳолатига тушиб қолмайди ва бунга қуйидаги субъектив омиллар таъсир курсатади:
• Раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги;
• Корхоналар ва уларнинг раҳбарлари узоқ муддат мобайнида фаолият кўрсатмаслиги;
• Кредиторлик қарзлари –яъни бюджетдан олинган қарзларни ўз вақтида тўламаслик ва ушбу қарзларни тўламаганлик учун катта миқдорда жаримага тортилиши ;
Қарздор — пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган юридик шахс ёки якка тартибдаги тадбиркор ёхуд пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган, якка тартибдаги тадбиркор мақомини йўқотган жисмоний шахс, агар пул мажбуриятлари ва мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар аввалги тадбиркорлик фаолиятидан келиб чиққан бўлса;


Объектив омиллар сирасига, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳатти-ҳаракати, фаолият доираси ва шарт-шароитларидан қатъий назар, мавжуд иқтисодий қонунларнинг амал қилиши натижасида вужудга келувчи ҳамда таъсир кўрсатувчи омиллар киради. Одатда объектив омиллар таъсирининг олдини олиш ёки бошқариш имконият даражасидан ташқарида бўлади. Одатда корхоналарнинг банкротлигини олдиндан айтиб бериш учун Е.Aлтманнинг «З ҳисоби»дан фойдаланилиб, мазкур усул ўз ичига банкротлик хавфини ташхис этишнинг беш омилини олувчи моделни намоён етади:
З=1,2х1+1,4х2+3,3х3+0,6х4+1,0х5, (1.1)
бу ерда: З – банкротлик хавфи даражасининг интеграл кўрсаткичи;
х1 – ишчи капитали (ИК)нинг корхона жами активлари (A) суммасига нисбати (у активларнинг ликвидлик даражасини кўрсатади);
-х2 – соф фойда (СФ)нинг ишлатилаётган активлар ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етувчи активлар ёки жами ишлатилаётган капиталнинг рентабеллик даражаси (у корхона фойдасини яратиш даражасини кўрсатади);
-х3 – активлар (ёки жами ишлатилаётган капитал)нинг даромадлилиги даражаси. Бу кўрсаткич соф даромад (СД) (ялпи даромаддан маҳсулот нархи таркибига кирувчи солиқ тўловларининг айирмаси)нинг ишлатилаётган активларнинг ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етади (у корхона даромадлари жорий харажатларни қоплаш ва фойдани шакллантириш учун қай даражада етарли еканлигини ифодалайди);
-х4 – хусусий капитал суммаси (ХК)нинг қарз капитали (ҚК)га нисбати коеффициенти. Хорижий амалиётда хусусий капитал одатда баланс қиймати билан эмас, балки бозор қиймати (корхона акцияларининг бозор қиймати) билан баҳоланади; - х5 – маҳсулот сотиш ҳажми (Ш)нинг активлар ўртача қиймати ёки жами ишлатилаётган капиталга нисбатини намоён етувчи актив ёки капиталнинг айланиши. У х2 кўрсаткичи билан биргаликда корхона капиталидан фойдаланиш жараёнида фойданинг шаклланиш мултипликаторини ифодалайди. Aлтман модели алоҳида омилларининг кўрсатиб ўтилган қийматини ҳисобга олган ҳолда бевосита ҳисоб-китоблар учун қуйидаги кўринишда татбиқ етилиши мумкин:
З=1,2×ИК/A+1,4×СФ/A+3,3×СД/A+0,6×ХК/ҚК+1,0×Ш/A (1.2) ёки
З=(1,2×ИК+1,4×СФ+3,3×СД +1,0×Ш)/A+0,6×ХК/ҚК. (1.3)
Aлтман моделида корхонанинг банкротлик хавфи даражаси қуйидаги шкала бўйича баҳоланади (1-жадвал):

"З" кўрсаткичининг қиймати

Банкротлик хавфи
1,80 га қадар Ўта юқори

1,81 – 2,70 Юқори

2,71 – 2,99 Мумкин

3,00 ва ундан юқори Жуда паст
Aлтман модели учун баҳолаш шкаласи 1-жадвал

Банкротлик холатларини тартибга солишнинг хукукий асоси сифатида биз 1994-йил 5-майда кабул килинган (янги тахрири эса 2003-йил 24-апрелда, 13.04.2022й. Ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида) « Банкротлик тугрисида»ги Узбекистон Республикаси конунини олишимиз мумкин:
23-модда. Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солиш
Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солишни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳамда банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органи амалга оширади.
Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорлари вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, давлат бошқаруви бошқа органлари, юридик ва жисмоний шахслар учун мажбурийдир.

 1.тўлов қобилиятига эга бўлмай қолган, зарар келтириб ишлаётган ва иқтисодий ночор корхоналарни аниқлаш мақсадида устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарнинг молиявий аҳволи мониторингини юритади;
 2.устав фондида давлат улуши бўлган ва (ёки) Ўзбекистон Республикаси олдида пул мажбуриятлари бўйича қарзи бор корхоналарнинг банкротлиги тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида ариза билан иқтисодий судга мурожаат этади;
 3.суд бошқарувчилари аттестациясини ўтказади ҳамда суд бошқарувчиларининг ягона реестрини юритади;
 4.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни судгача санация қилиш, уларнинг суд санацияси ва ташқи бошқаруви режаларини келишиб олади;
 5.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни давлат томонидан ёрдам кўрсатган ҳолда судгача санация қилиш қандай бораётганлиги, шунингдек бундай корхоналарнинг банкротлиги таомиллари жараёни устидан назоратни амалга оширади;
 6.суд бошқарувчилари фаолияти устидан қонун ҳужжатларига мувофиқ назоратни амалга оширади, суд бошқарувчисининг фаолиятида қонун ҳужжатлари мунтазам равишда ёки бир марта қўпол равишда бузилганлиги аниқланган тақдирда уни вазифасини бажаришдан озод қилиш ҳақида иқтисодий судга ариза билан мурожаат этади;
 7.молиявий аҳволи мониторинги юритилаётган корхоналарнинг раҳбарлари ёки бошқа мансабдор шахсларига мазкур корхоналар молия-хўжалик фаолияти ҳақидаги материаллар тақдим этилмаганлиги ёки ўз вақтида тақдим этилмаганлиги учун жарима солади;
 8.қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади.

Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ваколатлари:
Қарздор юридик шахснинг банкротлиги тўғрисидаги иш кўрилаётганда қуйидаги таомиллар қўлланилади:


Корхоналарда банкротлик вужудга келишида куйидаги муаммо ва сабаблар асосий рўл ўйнайди:

Биринчидан: фаолиятга жалб этилган иқтисодий ресурсларнинг йўқотилиши, улардан олинадиган самаранинг пасайиши;

Ечим: Иложи борича табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш орқали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илғор техника-технологияларни ишлаб чиқаришга жалб этиш ҳамда табиий ресурсларни исроф бўлишига йул куймаслик.


Иккинчидан: Корхонада кўзбўямачилик, фойда ва чиқимларни кўшиб ёзиш;

Ечим: Корхонада банкротликка олиб келувчи яна бир муаммолардан бири кўшиб ёзиш ҳисобланади. Бу корхонанинг реал даромадларини ва харажатларини хисоблашда кийинчиликларни вужудга келтиради хамда корхонанинг аста секинлик билан банкрот бўлишига олиб келади. Бунинг олдини олиш учун марказлашган финансиал тизимни шакллантириш ва ушбу холатлар учун жазоларни кескинлаштирищ лозим.

Учинчидан : Шахсий фойда кўриш мақсадини кўзлаб ўз вақтида кредиторларга фоиз тўловларини бермаслик;

Ечим: Хар бир корхона ташкил этилган вақтда ўз олдига катта фойда олиш максадини қўяди. Баъзи бир корхона раҳбарлари корхонанинг маблағларини, кредиторлардан олинган кредитларни ўз манфаатлари йулида ишлатиб юборади ва бунинг натижасида кредит тўловларини ўз вактида тўлай олмайди. Бу эса банкротликка олиб келади. Бунинг олдини олиш учун ўз вақтида кредит маблағларини фоизлари билан тўлаб бориш ва кредит маблағларини тўғри ишлатилишини назорат қилиб бориш лозим бўлади.

Тўртичидан раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги ҳамда узоқ вақт мобайнида фаолият кўрсатмаганлиги, кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима ҳисобланишидадир.
Ечим: Юкорида курсатилган холатларни олдини олиш учун рахбарият албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади. Бу уз навбатида ишлаб чикаришдаги камчиликларни аниклашга, уларни уз вактида олдини олишга хамда ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Бундан ташкари бюджетдан олинган карзларни уз муддатида тулаб бориш асносида корхонани кераксиз жарималарга дужор этмаслик.
Бешинчидан меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларни хукукий онгининг пастлиги.

Ечим: Юридик шахслар хукукини химоя килиш буйича бир канча конун хужжатлари кабул килинган булсада, лекин халихам уларнинг купчилиги уз хукукларини етарли даражада билишмайди. Бундан ташкари меъёрий хукукий хужжатларнинг амалда яхши ишламаслиги хам корхона эгаларига хар хил тазйиклар утказилишига сабаб булмокда. Буларнинг олдини олиш ва корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини кайтадан куриб чикиш ёки керак булса кушимча ва узгартиришлар киритиш хамда мамлакат худуди буйлаб ижросини таъминласак максадга мувофик буларди
Олтинчидан Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги.

Ечим: Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий этиш натижасида корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билиш хамда бу маблагларнинг тугри максадларга йуналтириш имконини беради. Бу билан корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз мумкин.
Еттинчидан: Молиявий жихатдан ахволи ёмон булган корхоналарни санациялаш жараёнидаги кийинчиликлар.

Ечим: Яъни молиявий жихатдан ахволи ёмон булган корхоналарни согломлаштириш жараёнини соддалаштириш лозим. Агарда ушбу тизим яхши йулга куйилса ва санация маблагларини тугри ишлатилишини етарли даражада назорат остига олинса куплаб корхоналарни банкротликдан саклаб колган булардик. ( санациялаш- карздорларни яъни корхоналарни молиявий жихатдан согломлаштиришга каратилган чора-тадбирлар йигиндиси.)


Саккизинчидан корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслиги.


Ечим: Корхоналарни банкротликка олиб келадиган катта бир муаммолардан яна бири бу корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслигидир. Корхона рахбарлари бу омилларни албатта синчковлик билан урганиб чикишлари ва дархол буларни олдини олишлари лозим. Бунинг эътиборли жихати шундан иборатки, агарда биз бу омилларни юзага келтирувчи сабабларни уз вактида аникламасак ва олдини олмасак корхона касодга учрайди.

Ушбу муаммо ва сабаблар буйича хар йили юзлаб, минглаб корхоналар тугатилади. Бу эса нафакат мамлакатимиз иктисодиётига балки ахолимизнинг нормал турмуш шароитига хам салбий таъсир курсатади. Мисол килиб 2015-2019 йиллар оралигида тугатилган ва ташкил этилган корхоналар статистикасига тухталиб утсак:


2015-2019 йиллар январь-сентябрь ойларида янги ташкил этилган ва фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотлар динамикаси, бирликда
(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)




75635

Янги ташкил этилган Тугатилган


Энди эса 2018-йил билан 2019-йил оралигида тугатилган (банкрот булган) корхоналарнинг сонини Россия Федарациясида банкрот булган корхоналар билан солиштирган холда куриб чиксак: Ушбу холат буйича ижобий томонга узгариш бор албатта лекин тугатилган корхоналарнинг сони хозирги кунда хам 11 мингдан зиёдни ташкил этмокда.


Фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотларнинг иқтисодий
фаолият турлари бўйича сони, бирликда
(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)


2018 йил январь- сентябрь ойларида 2019 йил январь-сентябрь ойларида

Жами Жамига нисбатан улуши, %
Жами Жамига нисбатан улуши, %
фарқи, (+,-)

Жами
12 195
100,0
11 070
100,0
-1 125
шундан:
Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги
1 114
9,1
1 146
10,3
32

Саноат
2 219
18,2
1 949
17,6
-270

Қурилиш
1 240
10,2
1 056
9,5
-184

Савдо
3 426
28,1
3 022
27,3
-404

Ташиш ва сақлаш
551
4,5
433
3,9
-118

Яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар
903
7,4
752
6,8
-151

Ахборот ва алоқа
316
2,6
264
2,4
-52
Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар кўрсатиш
162
1,3
128
1,2
-34

Бошқа турлар
2 264
18,6
2 320
21,0
56

Ушбу холатнинг Россиядаги курсаткичи худудлар буйича 2019-йилнинг 1- чорагига биноан куйидагича

Регион
4 кв. 2018
1 кв. 2019 Кол-во ЮЛ в регионе**
Регион
4 кв. 2018
1 кв. 2019 Кол-во ЮЛ
в регионе**
Регион
4 кв. 2018
1 кв. 2019 Кол-во
ЮЛ в регионе**
Алтайский край 37 36 50821 Магаданская область 2 2 4244 Республика Татарстан 97 87 112717
Амурская область 25 23 14742 Москва 665 678 906541 Республика Тыва 1 1 3631
Архангельская область 14 13 21900 Московская область 163 156 222234 Республика Хакасия 8 7 9008
Астраханская область 16 16 16014 Мурманская область 19 20 17328 Ростовская область 59 60 82896
Белгородская область 16 15 37109 Нижегородская область 59 56 90566 Рязанская область 18 20 28542
Брянская область 11 12 19539 Новгородская область 17 20 13300 Самарская область 70 68 103246
Владимирская область 23 26 29909 Новосибирская область 96 100 118247 Санкт-Петербург 206 217 327703
Волгоградская область 62 63 44503 Омская область 29 29 45075 Саратовская область 38 39 44342
Вологодская область 50 51 39479 Оренбургская область 32 31 35936 Сахалинская область 12 11 15332
Воронежская область 32 31 55094 Орловская область 7 5 13803 Свердловская область 122 129 146477
Еврейская автономная область 3 3 3080 Пензенская область 18 19 25224 Севастополь 4 4 11150
Забайкальский край 18 17 13870 Пермский край 64 59 74282 Смоленская область 10 6 26495
Ивановская область 23 21 30658 Приморский край 21 19 63779 Ставропольский край 28 26 41376
Иркутская область 48 43 56882 Псковская область 11 10 15064 Тамбовская область 17 16 16832
Кабардино-Балкарская
Республика 19 19 11917 Республика Адыгея 3 2 6879 Тверская область 27 24 32604
Калининградская область 32 29 50227 Республика Алтай 4 2 5730 Томская область 17 14 30129
Калужская область 15 13 25200 Республика Башкортостан 63 66 79228 Тульская область 28 27 34134
Камчатский край 10 7 10105 Республика Бурятия 10 6 18793 Тюменская область 76 69 44605
Карачаево-Черкесская
Республика 4 4 6379 Республика Дагестан 13 15 31261 Удмуртская Республика 23 23 37474
Кемеровская область 38 38 43814 Республика Ингушетия 0 0 4711 Ульяновская область 23 25 26430
Кировская область 22 20 33234 Республика Калмыкия 2 1 4019 Хабаровский край 51 52 39836
Костромская область 12 10 15335 Республика Карелия 20 18 21052 Челябинская область 56 50 94295
Краснодарский край 86 93 138390 Респубилка Коми 22 22 18617 Чеченская Республика 1 1 9957
Красноярский край 40 40 74194 Республика Крым 9 10 32876 Чувашская Республика-Чувашия 22 21 23730
Курганская область 9 4 13706 Республика Марий Эл 5 5 13535 Чукотский автономный округ 0 0 972
Курская область 10 7 20597 Республика Мордовия 15 14 13455 Ярославская область 44049
Ленинградская область 20 18 32013 Республика Саха (Якутия) 16 13 23593
Липецкая область 12 12 21061 Республика Северная Осетия-
Алания 4 5 8734


Россиядаги энг йирик юридик шахсларнинг мамлакатдаги банкротлик холати куйидагича: (2019 йилнинг 1 чораги буйича)


Наименование Возраст компании
ИНН Регион
Отросль Выручка за 2017 гг., млрд.руб.

1
ООО "КОМПАНИЯ ХОЛИДЕЙ"
15
5406277570 Новосибирская область Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,
включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах
47.898
2 ООО "КАПСТРОЙ" 6 7724857184 Москва Разработка строительных проектов 15.758
3 ООО "БЕЛАЯ ПТИЦА-КУРСК" 10 4604006115 Курская область Производство и консервирование мяса птицы 12.259
4 ООО "ЮГ СИБИРИ" 8 2224148021 Алтайский край Производство масел и жиров 12.110
5 ООО "МАДЖЕСТИК" 14 7701621619 Москва Торговля оптовая компьютерами и периферийными
устройствами 9.330
6 ЗАО "АМАТУС" 9 7743775032 Москва Деятельность по складированию и хранению 8.953
7 ООО ТОРГОВЫЙ ДОМ "НАСТЮША" 13 7718603150 Москва Торговля оптовая мукой и макаронными изделиями 8.863

8
АО "БКХП"
26
3125008025
Белгородская область Производство гот овых кормов (смешанных и несмешанных),
кроме муки и гранул из люцерны, для животных, содержащихся на фермах
8.113

9
ООО "ИКС-КОМ"
12
7714948322
Московская область Торговля оптовая компьютерами, периферийными
устройствами к компьютерам и программным обеспечением
7.064

10
ООО "ЛВЗ КРИСТАЛЛ-ЛЕФОРТОВО" 7
1328005717 Мордовия
(Республика) Производство дистиллированных питьевых алкогольных напитков: водки, виски, бренди, джина, ликеров и т . п. 5.684
11 АО «ЦРТ СЕРВИС» 12 7714715110 Москва Ремонт компьютеров и коммуникационного оборудования 5.354
12 ООО "РАЗВИТИЕ САНКТ-ПЕТЕРБУРГА" 11 7801460683 Москва Добыча сырой нефти 5.012
13 ООО "КУЗНИЦА КЛИМАТА" 6 5036129335 Московская область Производство станков, машин и оборудования для обработки
металлов и прочих твердых материалов 4.728
14 ООО "ЮГ СИБИРИ-ТРЕЙД" 7 2225133109 Алтайский край Торговля оптовая пищевыми маслами и жирами 4.286
15 ООО "РМК" 3 7136036737 Тульская область Производство чугуна, стали и ферросплавов 4.243
16 АО "ХАКАСЭНЕРГОСБЫТ" 14 1901067690 Хакасия (Республика) Торговля элект роэнергией 4.234

17
ООО "НОРДИК-НЕВА"
21
7810136010
Санкт-Петербург Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,
включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах
3.909
18 ООО "СИТИ ТОЙС" 4 6321377835 Самарская область Торговля оптовая играми и игрушками 3.848
19 ООО "РИА РЕКОРД" 4 7751008687 Москва Деятельность рекламных агент ств 3.297
20 АО "КЗЛС" 11 522016027 Дагестан (Республика) Производство необработанного листового стекла 3.284


Қуйидаги муаммоларни шакллантириш


Ечимлар мазмуни


Хулоса

1. фаолиятга жалб етилган иқтисодий ва табиий ресурслардан фойдаланишда исрофагарчилик,улардан олинадиган самаранинг пасайиши;
Иложи борича табиий ва иктисодий ресурслардан окилона фойдаланиш оркали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илгор техника технологияларни ишлаб чикаришга жалб этиш хамда табиий ресурсларни исроф булишига йул куймаслик.

Бу оркали корхонада ишлаб чикариш салмоги ортади ва шу билан бир каторда фойда хажми ортади. Бу эса нафакат корхонанинг ривожланишига балки мамлакат иктисодиётининг усишига хам олиб келади.

2. раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги.
Рахбарият корхона фаолиятига маъсулиятсизлик билан ёндошмасдан албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади
Агарда рахбарият уз ишига маъсулият билан ёндошса ишлаб чикаришдаги камчиликларни уз вактида аниклаши, олдини олиши хамда ишлаб чикариш самарадорлигини ошириши мумкин булади. Бу эса корхонанинг нормал фаолият юритишини таъминлашда мухим ахамиятга эга.

3. кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима белгиланганлиги. Менимча бу муаммони ечиш учун корхоналарга енгиллик бериш шу билан биргаликда жарима микдорини камайтириш ёки аста секинлик билан тулаш учун имконият яратиб бериш керак.
Корхоналарни согломлаштиришга оид чора- тадбирларни доимий тарзда олиб бориш ва уларни нормал фаолият юрити учун имконият яратиш оркали молиявий жихатдан карзларни тулашга кодир булгандагина уни талаб килиш ёхуд жарима микдорини кескин камайтириш.

4 меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларнинг банкротлик хакида етарлича тушинчага эга эмаслиги.

корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига банкротлик ва уларни олдини олиш чоралари ва бошка хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини мамлакат худуди буйлаб ижросини юкори даражада таъминлаш тизимини вужудга келтириш мухимдир.

Ушбу тизимни мамлакатдаги барча КМТларда ривожлантириш оркали уларнинг хукукий онгини оширишимиз, амалдаги конун хужжатларининг нормал фаолиятини таъминлаш оркали корхоналарнинг ишлаш самарадорлигига таъсир этувчи хар кандай ноконуний холатларга чек куйишимиз мумкин.


5.Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги


Ушбу муаммони тугри хал этиш учун корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билишимиз, молия сохасида етарли билимга эга булган кадрларни корхонага жалб килишимиз ва ушбу механизм жорий этилгандан сунг доимий равишда кузатиб, назорат килиб боришимиз керак.


Ушбу механизмларни жорий этиш оркали корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз хамда корхонанинг истикболли фаолиятига катта имконият яратишимиз мумкин.

6.Корхонада кузбуямачилик, фойда ва чикимларни кушиб ёзиш;


Ушбу холатлар корхонада даромад ва чикимлар уртасида номутаносибликни келтириб чикармаслиги ва Корхонанинг реал потенциалини курсатишга имкон беришини таъминлаш учун доимий равишда уларни назорат килиш. Шундай вазият юзага келганда уни зудлик билан бартараф этиш.
Айбдорларни жазолаш
.
марказлашган финансиал тизимни шакллантириш, шундай фаолият билан шугулланган ходимларни ишдан бушатиш ёхуд жазоларни кескинлаштириш оркали корхонада баркарорликни таъминлаш.


Хулоса
Бозор муносабатларига асосланган ривожланган давлатларда иқтисодиёт энг устувор ва салмокли уринга эга хисобланади. Мамлакатимиз биринчи президенти И.А.Каримов ташабусси билан хаётга татбик этилган «Бозор иктисодиётига утишнинг 5 устувор вазифаси»да хам «иктисодиётнинг сиёсатдан устунлиги» деган алохида вазифа бежизга киритилмаган. Иктисодиёт ривожланса одамларнинг яшаш ва турмуш шароитлари албатта ижобий томонга узгаради. Бунинг учун мамлакатимизда саноат корхоналарини, ишлаб чикариш, хизмат курсатиш сохаларини, хусусий мулкчиликка асосланган хужалик юритувчи субъектларнинг урни ва ролини ошириш мухим ахамият касб этади. Ишлаб чикаришни корхоналарсиз тасаввур этолмаймиз. Лекин хозирги кунда корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш анча кийин масалага айланиб бормокда. Бу айникса корхоналарда банкротлик холатларида яккол намоён булишини куришимиз мумкин. Куплаб корхоналарнинг банкрот булиши «синиши» мамлакат иктисодиётига уз салбий таъсирини утказмасдан колмайди. Корхоналарнинг банкрот булиши уз навбатида ишсизлик бу эса угирлик ва шунга жиноятларнинг авж олишига сабаб булади. Юкорида курсатилган маълумотларга асосланиб шуни хулоса килишимиз мумкинки, мамлакатимизда тадбиркорлик учун барча шароитлар яратилган булиб, улардан окилона фойдаланишимиз керак. Шу билан бир каторда корхонада банкротликни вужудга келтирувчи сабаб ва омилларни уз вактида аниклаб уларнинг олдини олишимиз жуда мухимдир. Ушбу сохадаги жиноятчиликка чек куйишимиз ва корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш чора-тадбирларини куришимиз мамлакатимиз иктисодиётининг баркарор ривожланишини таъминлайди.
Биз хуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларидан иқтисодий жиноятчиликка қарши курашда, аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида ишлаб чиқилган мавжуд қонунларни мукаммал даражада ўзлаштиришимиз ва ушбу сохадаги жиноятларни (сохта банкротлик ва х.к) аниқлаш, олдини олиш ва чек куйишда фақат юридик маълумот билангина чекланиб қолмасдан, иқтисодий-молиявий билимларни ҳам мукаммал эгаллашимиз талаб этилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси «Банкротлик тугрисида» ги конун 1994-йил 5-майда кабул килинган.(2003-йил 24-апрель 474-II-сон билан янги тахрири кабул килинган.)
2. 4720-сонли “Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. // Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz).
3. “Иктисодиёт назарияси” укув кулланма. Халияров Н. А. (2018- йил.)

Фойдаланилган интернет манбалар:

1. www.lex.uz
2. www.gov.uz
3. Gazeta.uz sayti
4. www.norma.uz
5. Узбекистон Республикаси Давлат Статистика Кумитасининг stat.uz сайти
6. Россия Федерациясининг Макроиктисодий тахлил ва киска муддатли прогнозлаш марказининг www.forecast.ru сайти.
7. www.minjus.uz.


“Корхонада банкротлик” мавзусидаги “афзаллик ва камчиликлари” бўйича
Т-жадвал
Афзалликлар
Камчиликлар
1. Корхона банкротлик (маъмурий,солик, шуба) оркали ёпилган такдирда хам бош директор, на бош бухгалтер, на компания таъсисчилари хеч кандай жавобгарликка тортилмайди. Банкротлик жараёни йиллар давом этиши мумкин бу корхонани узига хам ишчиларига хам катта салбий окибатлар келтириб чикаради.
2. Баъзан бу корхонанинг карздорларини кредиторлар, ишчилар, бюджет ва банк муассасаларига ёзишнинг ягона йули булиши мумкин. Катта ресурс ва маблаглар сарфланиши хамда кредитор берган кредитларини кайтариб ололмаслиги мумкин.
3. Давлат ортикча субсидиялар ва дотациялар тулашдан кутулади. Корхона банкротлиги билан шугилланувчи мутахассиснинг хизматлари жуда киммат хисобланади.
4. Банкрот булган корхонанинг урнига замонавий техникалар билан жихозланган янги корхона ташкил килишга имкон тугилади. Корхона банкротликка учрагандан сунг унинг ички ва ташки карзлари микдорини тулаш агар АЖ буладиган булса аъзоларга т

Корхоналарда банкротлик тушунчаси ва мохияти хақида қисқача маълумот.

Корхоналар иктисодиётида бозор муносабатларини ривожланиб бориши нафақат ишлаб чикариш ва уларга хизмат курсатиш тармоқларида, балки ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш тармоқларида хам туб ислоҳотларни амалга оширишни, ушбу тармоқлар фалияти мутаносиблигини ва бозор талаблари доирасида ташкил этилишини тақозо этмокда. Айниқса хозирги кунда корхоналар ва хужалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига катта эътибор қаратилмокда.

Корхона — юридик шахс ҳуқуқига ега бўлган мустақил хўжалик юритувчи субъект. Маҳсулотлар, товарлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, ишларни бажариш учун ташкил этилади. Иқтисодий фаолиятнинг хилма-хил турлари билан шуғулланади. Давлат, муниципиал, жамоа, қўшма, якка (оила, хусусий) корхоналар бор.

2022-йилнинг 1-сентябрь ҳолатига республикамизда жами фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони, бирликда (фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

Жами - 571 332 тани ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даври билан солиштирилганда 8.2% га ошганлигини ва шу билан бирга 88.7%ни (507 001 тани) тадбиркорлик субъектлари ташкил этилганлиги маълум бўлди.

Ҳудудлар кесимида фаолият юритаётган корхоналар ва ташкилотларнинг сони қуйидаги кўринишда жойлашди:

Тошкент шаҳрида – 113 515 та

Тошкент вилоятида – 53 562 та

Самарқанд вилоятида – 52 122 та

Фарғона вилоятида – 50 586 та

Андижон вилоятида – 43 815 та

Қашқадарё вилоятида – 40 219 та

Наманган вилоятида – 35 338 та

Бухоро вилоятида – 32 686 та

Хоразм вилоятидв – 27 622 та

Сурхондарё вилоятида - 30 430 та

Қорақалпоғистон Республикасида – 25 488 та

Жиззах вилоятида – 24 972 та

Навоий вилоятида – 24 972 та

Сирдарё вилоятида – 16 793 та

Фаолият кўрсатаётган корхоналар ва ташкилотларнинг

иқтисодий фаолият турлари бўйича улуши

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

Банкротлик, (итал. — синган курси), с и н и ш — фуқаро, корхона, фирма ёки банкнинг маблағи етишмаслигидан ўз мажбуриятлари бўйича қарзларни тўлашга қурби етмаслиги; қарздорнинг мажбуриятлари мол-мулкидан ошиб кетганлиги сабабли товар (ишлар, хизматлар)га ҳақ тўлаш юзасидан кредиторларнинг талабларини қондиришга қодир эмаслиги, шунингдек бюджетга ва бошқа фондларга мажбурий тўловларни таъминлашга қодир эмаслиги тушунилади.

Банкротлик (иқтисодий ночорлик) – иқтисодий суд томонидан эътироф этилган, қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредиторлар талабларини тўла ҳажмда қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини тўла ҳажмда бажаришга қодир эмаслиги;(Ўзбекистон Республикаси “Банкротлик тўғрисида”ги қонунидаги таърифга кўра)

Энг аввало, корхоналар фаолиятининг тугатилишига таъсир кўрсатувчи омилларни шартли равишда объектив ва субъектив омилларга ажратиб олиш зарур бўлади.

1.Шахсий-руҳий омиллар: Шахсий-руҳий омиллар гуруҳи ўз ичига тадбиркорнинг билими, малака ва тажрибаси, руҳий ва маънавий қиёфаси, ишни ташкил етиш ва бошқариш қобилиятлари борасида юзага келувчи фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

2.Ташкилий омиллар: Ташкилий омиллар гуруҳи ўз ичига хўжалик юритувчи субъектнинг ташкилий тузилмасида ўз фаолиятини давом еттиришида вужудга келувчи тўсиқларни бартараф етиш, уни ўзгартириш ёки янада такомиллаштириш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

3.Меъёрий-ҳуқуқий омиллар:Меъёрий-ҳуқуқий омиллар гуруҳи ўз ичига корхона фаолиятини давом еттиришда рўй берувчи амалдаги қонунчилик, меъёрий қоидаларнинг бузилишининг олдини олиш ва мавжуд тартиббузарлик ҳолатларини бартараф етиш мақсадида фаолиятни тўхтатишга олиб келувчи сабабларни олади.

4. Иқтисодий омиллар:Муассисларнинг корхонадаги ишнинг боришидан қониқмаслиги. Корхонани ташкил этишнинг кенг тарқалган шаклларидан бири шерикчилик ҳисобланади. Ўз навбатида, тадбиркорликнинг мазкур ташкилий шакли корхоналарнинг муддатидан илгари тугатилишига сабаб бўлади. Яъни, корхона тугатилишининг яна бир сабаби – бу бир неча йиллар давомида муваффақиятли фаолият юритиб келган корхонанинг таъсисчилари ўртасида даромаднинг тақсимланишидир. Тугатишнинг бу кўриниши ҳам қонуният доирасида бўлиб, статистик маълумотларига кўра, бундай жараён бутун дунёда юз беради.

Тўловга қодир бўлмаган юридик шахсларнинг банкротлик механизмларини шакллантириш Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг мухим шартларидан бири хисобланади.

Ушбу механизм ёрдамида самарасиз бўлган мулкдорни алмаштириш, корхоналарни тугатиш, ижтимоий мухим аҳамият касб этадиган ва даромад келтирадиган корхоналарни сақлаб қолиш, мулкчилик муносабатларининг барқарорлигини таъминлаш хамда иш билан бандликни кафолатлаш мақсади назарда тутилган.

Банкротлик институти куйидаги усуллар билан иктисодиётга таъсир килиши ва соғломлаштириши мумкин:

1. Тўловга қодир бўлмаган хўжалик юритувчи субъектларнинг тижорат фаолиятини тугатиш;

2. Иктисодий ночор аҳволга тушиб қолган корхоналарга ўз фаолиятини қайта ташкил этиш ва тўлов қобилиятини тиклашга имконият бериш орқали.

Биламизки, хеч бир корхона ёки ташкилот ўз-ўзидан банкротлик ҳолатига тушиб қолмайди ва бунга қуйидаги субъектив омиллар таъсир курсатади:

·     Раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги;

·     Корхоналар ва уларнинг раҳбарлари узоқ муддат мобайнида фаолият кўрсатмаслиги;

·     Кредиторлик қарзлари –яъни бюджетдан олинган қарзларни ўз вақтида тўламаслик ва ушбу қарзларни тўламаганлик учун катта миқдорда жаримага тортилиши ;

Қарздор — пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган юридик шахс ёки якка тартибдаги тадбиркор ёхуд пул мажбуриятлари бўйича кредиторларнинг талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловлар бўйича ўз мажбуриятини бажаришга қодир бўлмаган, якка тартибдаги тадбиркор мақомини йўқотган жисмоний шахс, агар пул мажбуриятлари ва мажбурий тўловлар бўйича мажбуриятлар аввалги тадбиркорлик фаолиятидан келиб чиққан бўлса;

Объектив омиллар сирасига, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳатти-ҳаракати, фаолият доираси ва шарт-шароитларидан қатъий назар, мавжуд иқтисодий қонунларнинг амал қилиши натижасида вужудга келувчи ҳамда таъсир кўрсатувчи омиллар киради. Одатда объектив омиллар таъсирининг олдини олиш ёки бошқариш имконият даражасидан ташқарида бўлади. Одатда корхоналарнинг банкротлигини олдиндан айтиб бериш учун Е.Aлтманнинг «З ҳисоби»дан фойдаланилиб, мазкур усул ўз ичига банкротлик хавфини ташхис этишнинг беш омилини олувчи моделни намоён етади:

З=1,2х1+1,4х2+3,3х3+0,6х4+1,0х5, (1.1)

бу ерда: З – банкротлик хавфи даражасининг интеграл кўрсаткичи;

х1 – ишчи капитали (ИК)нинг корхона жами активлари (A) суммасига нисбати (у активларнинг ликвидлик даражасини кўрсатади);

-х2 – соф фойда (СФ)нинг ишлатилаётган активлар ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етувчи активлар ёки жами ишлатилаётган капиталнинг рентабеллик даражаси (у корхона фойдасини яратиш даражасини кўрсатади);

-х3 – активлар (ёки жами ишлатилаётган капитал)нинг даромадлилиги даражаси. Бу кўрсаткич соф даромад (СД) (ялпи даромаддан маҳсулот нархи таркибига кирувчи солиқ тўловларининг айирмаси)нинг ишлатилаётган активларнинг ўртача миқдори ёки жами капиталга нисбатини намоён етади (у корхона даромадлари жорий харажатларни қоплаш ва фойдани шакллантириш учун қай даражада етарли еканлигини ифодалайди);

-х4 – хусусий капитал суммаси (ХК)нинг қарз капитали (ҚК)га нисбати коеффициенти. Хорижий амалиётда хусусий капитал одатда баланс қиймати билан эмас, балки бозор қиймати (корхона акцияларининг бозор қиймати) билан баҳоланади; - х5 – маҳсулот сотиш ҳажми (Ш)нинг активлар ўртача қиймати ёки жами ишлатилаётган капиталга нисбатини намоён етувчи актив ёки капиталнинг айланиши. У х2 кўрсаткичи билан биргаликда корхона капиталидан фойдаланиш жараёнида фойданинг шаклланиш мултипликаторини ифодалайди. Aлтман модели алоҳида омилларининг кўрсатиб ўтилган қийматини ҳисобга олган ҳолда бевосита ҳисоб-китоблар учун қуйидаги кўринишда татбиқ етилиши мумкин:

З=1,2×ИК/A+1,4×СФ/A+3,3×СД/A+0,6×ХК/ҚК+1,0×Ш/A (1.2) ёки

З=(1,2×ИК+1,4×СФ+3,3×СД +1,0×Ш)/A+0,6×ХК/ҚК. (1.3)

Aлтман моделида корхонанинг банкротлик хавфи даражаси қуйидаги шкала бўйича баҳоланади (1-жадвал):

"З" кўрсаткичининг қиймати

Банкротлик хавфи

1,80 га қадар

Ўта юқори

1,81 – 2,70

Юқори

2,71 – 2,99

Мумкин

3,00 ва ундан юқори

Жуда паст

Aлтман модели учун баҳолаш шкаласи 1-жадвал

Банкротлик холатларини тартибга солишнинг хукукий асоси сифатида биз 1994-йил 5-майда кабул килинган (янги тахрири эса 2003-йил 24-апрелда, 13.04.2022й. Ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида) « Банкротлик тугрисида»ги Узбекистон Республикаси конунини олишимиз мумкин:

23-модда. Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солиш

Банкротлик соҳасини давлат томонидан тартибга солишни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳамда банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органи амалга оширади.

Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорлари вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, давлат бошқаруви бошқа органлари, юридик ва жисмоний шахслар учун мажбурийдир.

ü 1.тўлов қобилиятига эга бўлмай қолган, зарар келтириб ишлаётган ва иқтисодий ночор корхоналарни аниқлаш мақсадида устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарнинг молиявий аҳволи мониторингини юритади;

ü 2.устав фондида давлат улуши бўлган ва (ёки) Ўзбекистон Республикаси олдида пул мажбуриятлари бўйича қарзи бор корхоналарнинг банкротлиги тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида ариза билан иқтисодий судга мурожаат этади;

ü 3.суд бошқарувчилари аттестациясини ўтказади ҳамда суд бошқарувчиларининг ягона реестрини юритади;

ü 4.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни судгача санация қилиш, уларнинг суд санацияси ва ташқи бошқаруви режаларини келишиб олади;

ü 5.устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарни давлат томонидан ёрдам кўрсатган ҳолда судгача санация қилиш қандай бораётганлиги, шунингдек бундай корхоналарнинг банкротлиги таомиллари жараёни устидан назоратни амалга оширади;

ü 6.суд бошқарувчилари фаолияти устидан қонун ҳужжатларига мувофиқ назоратни амалга оширади, суд бошқарувчисининг фаолиятида қонун ҳужжатлари мунтазам равишда ёки бир марта қўпол равишда бузилганлиги аниқланган тақдирда уни вазифасини бажаришдан озод қилиш ҳақида иқтисодий судга ариза билан мурожаат этади;

ü 7.молиявий аҳволи мониторинги юритилаётган корхоналарнинг раҳбарлари ёки бошқа мансабдор шахсларига мазкур корхоналар молия-хўжалик фаолияти ҳақидаги материаллар тақдим этилмаганлиги ёки ўз вақтида тақдим этилмаганлиги учун жарима солади;

ü 8.қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади.

Банкротлик тўғрисидаги ишлар бўйича давлат органининг ваколатлари:

Қарздор юридик шахснинг банкротлиги тўғрисидаги иш кўрилаётганда қуйидаги таомиллар қўлланилади:

Корхоналарда банкротлик вужудга келишида куйидаги муаммо ва сабаблар асосий рўл ўйнайди:

Биринчидан: фаолиятга жалб этилган иқтисодий ресурсларнинг йўқотилиши, улардан олинадиган самаранинг пасайиши;

Ечим: Иложи борича табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш орқали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илғор техника-технологияларни ишлаб чиқаришга жалб этиш ҳамда табиий ресурсларни исроф бўлишига йул куймаслик.

Иккинчидан: Корхонада кўзбўямачилик,фойда ва чиқимларни кўшиб ёзиш;

Ечим: Корхонада банкротликка олиб келувчи яна бир муаммолардан бири кўшиб ёзиш ҳисобланади. Бу корхонанинг реал даромадларини ва харажатларини хисоблашда кийинчиликларни вужудга келтиради хамда корхонанинг аста секинлик билан банкрот бўлишига олиб келади. Бунинг олдини олиш учун марказлашган финансиал тизимни шакллантириш ва ушбу холатлар учун жазоларни кескинлаштирищ лозим.

Учинчидан : Шахсий фойда кўриш мақсадини кўзлаб ўз вақтида кредиторларга фоиз тўловларини бермаслик;

Ечим: Хар бир корхона ташкил этилган вақтда ўз олдига катта фойда олиш максадини қўяди. Баъзи бир корхона раҳбарлари корхонанинг маблағларини, кредиторлардан олинган кредитларни ўз манфаатлари йулида ишлатиб юборади ва бунинг натижасида кредит тўловларини ўз вактида тўлай олмайди. Бу эса банкротликка олиб келади. Бунинг олдини олиш учун ўз вақтида кредит маблағларини фоизлари билан тўлаб бориш ва кредит маблағларини тўғри ишлатилишини назорат қилиб бориш лозим бўлади.

Тўртичидан раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги ҳамда узоқ вақт мобайнида фаолият кўрсатмаганлиги, кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима ҳисобланишидадир.

Ечим: Юкорида курсатилган холатларни олдини олиш учун рахбарият албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади. Бу уз навбатида ишлаб чикаришдаги камчиликларни аниклашга, уларни уз вактида олдини олишга хамда ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Бундан ташкари бюджетдан олинган карзларни уз муддатида тулаб бориш асносида корхонани кераксиз жарималарга дужор этмаслик.

Бешинчидан меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларни хукукий онгининг пастлиги.

Ечим: Юридик шахслар хукукини химоя килиш буйича бир канча конун хужжатлари кабул килинган булсада, лекин халихам уларнинг купчилиги уз хукукларини етарли даражада билишмайди. Бундан ташкари меъёрий хукукий хужжатларнинг амалда яхши ишламаслиги хам корхона эгаларига хар хил тазйиклар утказилишига сабаб булмокда. Буларнинг олдини олиш ва корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини кайтадан куриб чикиш ёки керак булса кушимча ва узгартиришлар киритиш хамда мамлакат худуди буйлаб ижросини таъминласак максадга мувофик буларди

Олтинчидан Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги.

Ечим: Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий этиш натижасида корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билиш хамда бу маблагларнинг тугри максадларга йуналтириш имконини беради. Бу билан корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз мумкин.

Еттинчидан: Молиявий жихатдан ахволи ёмон булганкорхоналарни санациялаш жараёнидаги кийинчиликлар.

Ечим: Яъни молиявий жихатдан ахволи ёмон булганкорхоналарни согломлаштириш жараёнини соддалаштириш лозим. Агарда ушбу тизим яхши йулга куйилса ва санация маблагларини тугри ишлатилишини етарли даражада назорат остига олинса куплаб корхоналарни банкротликдан саклаб колган булардик. ( санациялаш- карздорларни яъни корхоналарни молиявий жихатдан согломлаштиришга каратилган чора-тадбирлар йигиндиси.)

Саккизинчидан корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслиги.

Ечим: Корхоналарни банкротликка олиб келадиган катта бир муаммолардан яна бири бу корхонаннинг иқтисодий ночорлик холатини келтириб чикарувчи омилларини етарли даражада ўрганилмаслигидир. Корхона рахбарлари бу омилларни албатта синчковлик билан урганиб чикишлари ва дархол буларни олдини олишлари лозим. Бунинг эътиборли жихати шундан иборатки, агарда биз бу омилларни юзага келтирувчи сабабларни уз вактида аникламасак ва олдини олмасак корхона касодга учрайди.

Ушбу муаммо ва сабаблар буйича хар йили юзлаб, минглаб корхоналар тугатилади. Бу эса нафакат мамлакатимиз иктисодиётига балки ахолимизнинг нормал турмуш шароитига хам салбий таъсир курсатади. Мисол килиб 2015-2019 йиллар оралигида тугатилган ва ташкил этилган корхоналар статистикасига тухталиб утсак:

2015-2019 йиллар январь-сентябрь ойларида янги ташкил этилган ва фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотлар динамикаси, бирликда

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

75635

Янги ташкил этилган

Тугатилган

Эндиэса 2018-йилбилан 2019-йилоралигидатугатилган (банкротбулган) корхоналарнингсониниРоссияФедарациясидабанкротбулганкорхоналарбилансолиштирганхолдакурибчиксак: Ушбухолатбуйичаижобийтомонгаузгаришборалбатталекинтугатилганкорхоналарнингсонихозиргикундахам 11 мингданзиёдниташкилэтмокда.

Фаолияти тугатилган корхоналар ва ташкилотларнинг иқтисодий

фаолият турлари бўйича сони, бирликда

(фермер ва деҳқон хўжаликларидан ташқари)

2018 йил январь- сентябрь ойларида

2019 йил январь-сентябрь ойларида

Жами

Жамига нисбатан улуши, %

Жами

Жамига нисбатан улуши, %

фарқи, (+,-)

Жами

12 195

100,0

11 070

100,0

-1 125

шундан:

Қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги

1 114

9,1

1 146

10,3

32

Саноат

2 219

18,2

1 949

17,6

-270

Қурилиш

1 240

10,2

1 056

9,5

-184

Савдо

3 426

28,1

3 022

27,3

-404

Ташиш ва сақлаш

551

4,5

433

3,9

-118

Яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар

903

7,4

752

6,8

-151

Ахборот ва алоқа

316

2,6

264

2,4

-52

Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар кўрсатиш

162

1,3

128

1,2

-34

Бошқа турлар

2 264

18,6

2 320

21,0

56

Ушбу холатнинг Россиядаги курсаткичи худудлар буйича 2019-йилнинг 1- чорагига биноан куйидагича

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во ЮЛ в регионе**

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во ЮЛ

в регионе**

Регион

4 кв. 2018

1 кв. 2019

Кол-во

ЮЛ в регионе**

Алтайский край

37

36

50821

Магаданская область

2

2

4244

Республика Татарстан

97

87

112717

Амурская область

25

23

14742

Москва

665

678

906541

Республика Тыва

1

1

3631

Архангельская область

14

13

21900

Московская область

163

156

222234

Республика Хакасия

8

7

9008

Астраханская область

16

16

16014

Мурманская область

19

20

17328

Ростовская область

59

60

82896

Белгородская область

16

15

37109

Нижегородская область

59

56

90566

Рязанская область

18

20

28542

Брянская область

11

12

19539

Новгородская область

17

20

13300

Самарская область

70

68

103246

Владимирская область

23

26

29909

Новосибирская область

96

100

118247

Санкт-Петербург

206

217

327703

Волгоградская область

62

63

44503

Омская область

29

29

45075

Саратовская область

38

39

44342

Вологодская область

50

51

39479

Оренбургская область

32

31

35936

Сахалинская область

12

11

15332

Воронежская область

32

31

55094

Орловская область

7

5

13803

Свердловская область

122

129

146477

Еврейская автономная область

3

3

3080

Пензенская область

18

19

25224

Севастополь

4

4

11150

Забайкальский край

18

17

13870

Пермский край

64

59

74282

Смоленская область

10

6

26495

Ивановская область

23

21

30658

Приморский край

21

19

63779

Ставропольский край

28

26

41376

Иркутская область

48

43

56882

Псковская область

11

10

15064

Тамбовская область

17

16

16832

Кабардино-Балкарская

Республика

19

19

11917

Республика Адыгея

3

2

6879

Тверская область

27

24

32604

Калининградская область

32

29

50227

Республика Алтай

4

2

5730

Томская область

17

14

30129

Калужская область

15

13

25200

Республика Башкортостан

63

66

79228

Тульская область

28

27

34134

Камчатский край

10

7

10105

Республика Бурятия

10

6

18793

Тюменская область

76

69

44605

Карачаево-Черкесская

Республика

4

4

6379

Республика Дагестан

13

15

31261

Удмуртская Республика

23

23

37474

Кемеровская область

38

38

43814

Республика Ингушетия

0

0

4711

Ульяновская область

23

25

26430

Кировская область

22

20

33234

Республика Калмыкия

2

1

4019

Хабаровский край

51

52

39836

Костромская область

12

10

15335

Республика Карелия

20

18

21052

Челябинская область

56

50

94295

Краснодарский край

86

93

138390

Респубилка Коми

22

22

18617

Чеченская Республика

1

1

9957

Красноярский край

40

40

74194

Республика Крым

9

10

32876

Чувашская Республика-Чувашия

22

21

23730

Курганская область

9

4

13706

Республика Марий Эл

5

5

13535

Чукотский автономный округ

0

0

972

Курская область

10

7

20597

Республика Мордовия

15

14

13455

Ярославская область

44049

Ленинградская область

20

18

32013

Республика Саха (Якутия)

16

13

23593

Липецкая область

12

12

21061

Республика Северная Осетия-

Алания

4

5

8734

Россиядаги энг йирик юридик шахсларнинг мамлакатдаги банкротлик холати куйидагича: (2019 йилнинг 1 чораги буйича)

Наименование

Возраст компании

ИНН

Регион

Отросль

Выручка за 2017 гг., млрд.руб.

1

ООО "КОМПАНИЯ ХОЛИДЕЙ"

15

5406277570

Новосибирская область

Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,

включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах

47.898

2

ООО "КАПСТРОЙ"

6

7724857184

Москва

Разработка строительных проектов

15.758

3

ООО "БЕЛАЯ ПТИЦА-КУРСК"

10

4604006115

Курская область

Производство и консервирование мяса птицы

12.259

4

ООО "ЮГ СИБИРИ"

8

2224148021

Алтайский край

Производство масел и жиров

12.110

5

ООО "МАДЖЕСТИК"

14

7701621619

Москва

Торговля оптовая компьютерами и периферийными

устройствами

9.330

6

ЗАО "АМАТУС"

9

7743775032

Москва

Деятельность по складированию и хранению

8.953

7

ООО ТОРГОВЫЙ ДОМ "НАСТЮША"

13

7718603150

Москва

Торговля оптовая мукой и макаронными изделиями

8.863

8

АО "БКХП"

26

3125008025

Белгородская область

Производство гот овых кормов (смешанных и несмешанных),

кроме муки и гранул из люцерны, для животных, содержащихся на фермах

8.113

9

ООО "ИКС-КОМ"

12

7714948322

Московская область

Торговля оптовая компьютерами, периферийными

устройствами к компьютерам и программным обеспечением

7.064

10

ООО "ЛВЗ КРИСТАЛЛ-ЛЕФОРТОВО"

7

1328005717

Мордовия

(Республика)

Производство дистиллированных питьевых алкогольных напитков: водки, виски, бренди, джина, ликеров и т . п.

5.684

11

АО «ЦРТ СЕРВИС»

12

7714715110

Москва

Ремонт компьютеров и коммуникационного оборудования

5.354

12

ООО "РАЗВИТИЕ САНКТ-ПЕТЕРБУРГА"

11

7801460683

Москва

Добыча сырой нефти

5.012

13

ООО "КУЗНИЦА КЛИМАТА"

6

5036129335

Московская область

Производство станков, машин и оборудования для обработки

металлов и прочих твердых материалов

4.728

14

ООО "ЮГ СИБИРИ-ТРЕЙД"

7

2225133109

Алтайский край

Торговля оптовая пищевыми маслами и жирами

4.286

15

ООО "РМК"

3

7136036737

Тульская область

Производство чугуна, стали и ферросплавов

4.243

16

АО "ХАКАСЭНЕРГОСБЫТ"

14

1901067690

Хакасия (Республика)

Торговля элект роэнергией

4.234

17

ООО "НОРДИК-НЕВА"

21

7810136010

Санкт-Петербург

Торговля розничная преимущественно пищевыми продуктами,

включая напитки, и табачными изделиями в неспециализированных магазинах

3.909

18

ООО "СИТИ ТОЙС"

4

6321377835

Самарская область

Торговля оптовая играми и игрушками

3.848

19

ООО "РИА РЕКОРД"

4

7751008687

Москва

Деятельность рекламных агент ств

3.297

20

АО "КЗЛС"

11

522016027

Дагестан (Республика)

Производство необработанного листового стекла

3.284

Қуйидаги муаммоларни шакллантириш

Ечимлар мазмуни

Хулоса

1. фаолиятга жалб етилган иқтисодий ва табиий ресурслардан фойдаланишда исрофагарчилик,улардан олинадиган самаранинг пасайиши;

Иложи борича табиий ва иктисодий ресурслардан окилона фойдаланиш оркали юкори даражадаги самарали махсулот олишни йулга куйиш, бунинг учун энг илгор техника технологияларни ишлаб чикаришга жалб этиш хамда табиий ресурсларни исроф булишига йул куймаслик.

Бу оркали корхонада ишлаб чикариш салмоги ортади ва шу билан бир каторда фойда хажми ортади. Бу эса нафакат корхонанинг ривожланишига балки мамлакат иктисодиётининг усишига хам олиб келади.

2. раҳбариятнинг ишлаб чиқаришдаги масъулиятсизлиги.

Рахбарият корхона фаолиятига маъсулиятсизлик билан ёндошмасдан албатта ишлаб чикариш жараёнини шу билан биргаликда ишчи ва хизматчиларнинг фаолиятини доимий равишда кузатиши, уларнинг устидан назорат олиб бориши максадга мувофик хисобланади

Агарда рахбарият уз ишига маъсулият билан ёндошса ишлаб чикаришдаги камчиликларни уз вактида аниклаши, олдини олиши хамда ишлаб чикариш самарадорлигини ошириши мумкин булади. Бу эса корхонанинг нормал фаолият юритишини таъминлашда мухим ахамиятга эга.

3. кредиторлик қарзларини яъни бюджетдан бўлган қарзларни муддатида тўламаганлиги учун катта миқдорда жарима белгиланганлиги.

Менимча бу муаммони ечиш учун корхоналарга енгиллик бериш шу билан биргаликда жарима микдорини камайтириш ёки аста секинлик билан тулаш учун имконият яратиб бериш керак.

Корхоналарни согломлаштиришга оид чора- тадбирларни доимий тарзда олиб бориш ва уларни нормал фаолият юрити учун имконият яратиш оркали молиявий жихатдан карзларни тулашга кодир булгандагина уни талаб килиш ёхуд жарима микдорини кескин камайтириш.

4 меёърий хукукий-хужжатларни амалда яхши ишламаслиги ва юридик шахсларнинг банкротлик хакида етарлича тушинчага эга эмаслиги.

корхоналарнинг нормал фаолият олиб бориши хамда банкротлик холатлари юзага келмаслиги учун корхона рахбарларига банкротлик ва уларни олдини олиш чоралари ва бошка хукукий тавсиялар бериш тизимини янада ривожлантириш, амалдаги конун хужжатларини мамлакат худуди буйлаб ижросини юкори даражада таъминлаш тизимини вужудга келтириш мухимдир.

Ушбу тизимни мамлакатдаги барча КМТларда ривожлантириш оркали уларнинг хукукий онгини оширишимиз, амалдаги конун хужжатларининг нормал фаолиятини таъминлаш оркали корхоналарнинг ишлаш самарадорлигига таъсир этувчи хар кандай ноконуний холатларга чек куйишимиз мумкин.

5.Корхона фаолиятини молиявий барқарорлаштиришнинг ички механизмларини етарли даражада жорий етилмаганлиги

Ушбу муаммони тугри хал этиш учун корхона балансидаги пул маблагларининг каерга ва нима максадда ишлатилаётганлигини билишимиз, молия сохасида етарли билимга эга булган кадрларни корхонага жалб килишимиз ва ушбу механизм жорий этилгандан сунг доимий равишда кузатиб, назорат килиб боришимиз керак.

Ушбу механизмларни жорий этиш оркали корхонанинг молиявий баркарорлигига эришишимиз ва корхона бюджетидаги кирим ва чикимларни тугри хисоб- китоб килишимиз хамда корхонанинг истикболли фаолиятига катта имконият яратишимиз мумкин.

6.Корхонада кузбуямачилик,фойда ва чикимларни кушиб ёзиш;

Ушбу холатлар корхонада даромад ва чикимлар уртасида номутаносибликни келтириб чикармаслиги ва Корхонанинг реал потенциалини курсатишга имкон беришини таъминлаш учун доимий равишда уларни назорат килиш. Шундай вазият юзага келганда уни зудлик билан бартараф этиш.

Айбдорларни жазолаш

.

марказлашган финансиал тизимни шакллантириш, шундай фаолият билан шугулланган ходимларни ишдан бушатиш ёхуд жазоларни кескинлаштириш оркали корхонада баркарорликни таъминлаш.

Хулоса

Бозор муносабатларига асосланган ривожланган давлатларда иқтисодиёт энг устувор ва салмокли уринга эга хисобланади. Мамлакатимиз биринчи президенти И.А.Каримов ташабусси билан хаётга татбик этилган «Бозор иктисодиётига утишнинг 5 устувор вазифаси»да хам «иктисодиётнинг сиёсатдан устунлиги» деган алохида вазифа бежизга киритилмаган. Иктисодиёт ривожланса одамларнинг яшаш ва турмуш шароитлари албатта ижобий томонга узгаради. Бунинг учун мамлакатимизда саноат корхоналарини, ишлаб чикариш, хизмат курсатиш сохаларини, хусусий мулкчиликка асосланган хужалик юритувчи субъектларнинг урни ва ролини ошириш мухим ахамият касб этади. Ишлаб чикаришни корхоналарсиз тасаввур этолмаймиз. Лекин хозирги кунда корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш анча кийин масалага айланиб бормокда. Бу айникса корхоналарда банкротлик холатларида яккол намоён булишини куришимиз мумкин. Куплаб корхоналарнинг банкрот булиши «синиши» мамлакат иктисодиётига уз салбий таъсирини утказмасдан колмайди. Корхоналарнинг банкрот булиши уз навбатида ишсизлик бу эса угирлик ва шунга жиноятларнинг авж олишига сабаб булади. Юкорида курсатилган маълумотларга асосланиб шуни хулоса килишимиз мумкинки, мамлакатимизда тадбиркорлик учун барча шароитлар яратилган булиб, улардан окилона фойдаланишимиз керак. Шу билан бир каторда корхонада банкротликни вужудга келтирувчи сабаб ва омилларни уз вактида аниклаб уларнинг олдини олишимиз жуда мухимдир. Ушбу сохадаги жиноятчиликка чек куйишимиз ва корхоналарнинг нормал фаолият юритишини таъминлаш чора-тадбирларини куришимиз мамлакатимиз иктисодиётининг баркарор ривожланишини таъминлайди.

Биз хуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларидан иқтисодий жиноятчиликка қарши курашда, аввало, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унинг асосида ишлаб чиқилган мавжуд қонунларни мукаммал даражада ўзлаштиришимиз ва ушбу сохадаги жиноятларни (сохта банкротлик ва х.к) аниқлаш, олдини олиш ва чек куйишда фақат юридик маълумот билангина чекланиб қолмасдан, иқтисодий-молиявий билимларни ҳам мукаммал эгаллашимиз талаб этилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1.   Узбекистон Республикаси «Банкротлик тугрисида» ги конун 1994-йил 5-майда кабул килинган.(2003-йил 24-апрель 474-II-сон билан янги тахрири кабул килинган.)

2.   4720-сонли “Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. // Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz).

3. “Иктисодиёт назарияси” укув кулланма. Халияров Н. А. (2018- йил.)

Фойдаланилганинтернет манбалар:

1.   www.lex.uz

2.   www.gov.uz

3.   Gazeta.uz sayti

4.   www.norma.uz

5.   Узбекистон Республикаси Давлат Статистика Кумитасининг stat.uz сайти

6.   Россия Федерациясининг Макроиктисодий тахлил ва киска муддатли прогнозлаш марказининг www.forecast.ru сайти.

7.   www.minjus.uz.

“Корхонада банкротлик” мавзусидаги “афзаллик ва камчиликлари” бўйича

Т-жадвал

Афзалликлар

Камчиликлар

1. Корхона банкротлик (маъмурий,солик, шуба) оркали ёпилган такдирда хам бош директор, на бош бухгалтер, на компания таъсисчилари хеч кандай жавобгарликка тортилмайди.

Банкротлик жараёни йиллар давом этиши мумкин бу корхонани узига хам ишчиларига хам катта салбий окибатлар келтириб чикаради.

2. Баъзан бу корхонанинг карздорларини кредиторлар, ишчилар, бюджет ва банк муассасаларига ёзишнинг ягона йули булиши мумкин.

Катта ресурс ва маблаглар сарфланиши хамда кредитор берган кредитларини кайтариб ололмаслиги мумкин.

3. Давлат ортикча субсидиялар ва дотациялар тулашдан кутулади.

Корхона банкротлиги билан шугилланувчи мутахассиснинг хизматлари жуда киммат хисобланади.

4. Банкрот булган корхонанинг урнига замонавий техникалар билан жихозланган янги корхона ташкил килишга имкон тугилади.

Корхона банкротликка учрагандан сунг унинг ички ва ташки карзлари микдорини тулаш агар АЖ буладиган булса аъзоларга тушади.

5. Давлат дотациясига ишлайдиган корхона тугатилса, давлат ушбу корхонага кетадиган маблагларни бошка мухим булган ижтимоий ёки сиёсий сохаларга сарфлаши мумкин булади.

Агар йирик корхона буладиган булса, мамлакатнинг ЯИМ курсаткичига салбий таъсир курсатади.

6. Корхона банкрот булиб хисобида хеч кандай мол-мулки булмаса карз, солик ва кредитлардан кутулиб колиши мумкин булади.

Агар махсулот ишлаб чикарадиган катта корхона буладиган булса, бозорда уша махсулотга нисбатан такчиллик кузатилади ёки уша махсулотнинг нархи кескин кутарилиб кетади

ушади.
5. Давлат дотациясига ишлайдиган корхона тугатилса, давлат ушбу корхонага кетадиган маблагларни бошка мухим булган ижтимоий ёки сиёсий сохаларга сарфлаши мумкин булади. Агар йирик корхона буладиган булса, мамлакатнинг ЯИМ курсаткичига салбий таъсир курсатади.
6. Корхона банкрот булиб хисобида хеч кандай мол-мулки булмаса карз, солик ва кредитлардан кутулиб колиши мумкин булади.
Агар махсулот ишлаб чикарадиган катта корхона буладиган булса, бозорда уша махсулотга нисбатан такчиллик кузатилади ёки уша махсулотнинг нархи кескин кутарилиб кетади