Туз ҳақи
| Лотин ёзувидаги матн пастроқда
Бир ўғри қоронғи кечада ер остидан лаҳм ковлаб, подшоҳнинг хазинасига кирди. У ердаги олтин ва қимматбаҳо гавҳардан бир рўмол тўлдириб олди. Чиқиб кетиш олдида олмосдек ялтираб турган бир нарсага кўзи тушди. Қоронғи тунда ярқираб турган бу нарсани “гавҳари шамчироқ” деб ўйлади-да, қўлига олиб ялаб кўрди. Бу қотиб қолган туз эди. Ўғри олган нарсаларини жой-жойига қўйиб, ҳеч нарсани олмай, лаҳим орқали чиқиб кетди. Эртаси кун эрталаб хазиначи подшоҳга келиб: – Ўғрилар лаҳим ковлаб хазинага кирганлар. Қизиғи шуки, ўғирлаган қимматбаҳо нарсаларини яна жой-жойига қўйиб, чиқиб кетганлар, – деб арз қилди. Подшоҳ бунга таажжуб қилиб: – Лаҳим ковлаб, хазинамга кириб, қимматбаҳо нарсалардан бирортасини ҳам олмай чиқиб кетган ўғрилар келиб, бунинг сабабини айтсинлар. Мен уларга ҳеч бир жазо бермайман, – деб эълон қилди. Хазинага кирган ўғри подшоҳнинг эълонини эшитиб, унинг ҳузурига келди ва таъзим қилиб айтди: – Хазинангизга лаҳим ковлаб фақат ўзим кирдим, бунга бошқаларнинг дахли йўқдир. Подшоҳ ўғридан: – Хўп, шунча меҳнат билан лаҳим ковлаб, хазинамга кирсанг ҳам, ҳеч нарса олмай чиқиб кетгансан, бунинг сабаби нима? – деб сўради. Ўғри: – Подшоҳнинг тузини тотиб кўрдим. Туз ҳақига риоя қилиб, ҳеч нарса олмай қайтиб кетдим. Туз ҳақига риоя қилмаслик ярамас кишилар иши, – дея воқеани баён қилди. Подшоҳ ўғрига инъом-эҳсон қилиб, уйига қайтишга рухсат берди. Демак, ким бир жойнинг тузини тотган бўлса, у ўғри бўладими ёки тўғри ўша жой, ўша ер унинг учун ҳурматга, эҳтиромга лойиқ масканга айланади. Шундай экан, яхшиликка фақат яхшилик билан жавоб қайтармоқ даркор! Зеро, кексаларнинг: “Тузини еб, тузлиғига туфлама”, деган насиҳати бежизга айтилмаган.
Ватаннинг ёмони бўлмас!
Бирор жойда Ватанга нисбатан “яхши жой” ёки “ёмон жой” деган сўзни эшитмаймиз, учратмаймиз. Чунки бундай тушунчанинг ўзи дунёда йўқ. Ватан эмас, балки, унинг устида яшаётган инсонлар яхши ва ёмон бўлади. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ватанларини тарк этар эканлар орқаларига қайта-қайта қараб: “Эй Макка! Сен қандай гўзал (хуш) шаҳарсан! Сен менга қандай суюклисан! Агар қавмим мени сендан чиқармаганларида эди, бошқада турмасдим”, деганлар. Ваҳоланки, ўша вақтлар Макка шаҳрида шароб ичилар, бутларга ибодат қилинар ва бошқа гуноҳ ишлар кўп эди. Шундай бўлса-да, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ватанларига бўлган муҳаббатни жуда гўзал сўзлар орқали изҳор қилдилар. Бу эса юқоридаги, ватан ёмон бўлмайди, балки унда яшаётган инсонлар ёмон бўлади, деган фикримизни исбот-далилидир. Ҳакимлардан бири ўз шогирдларига Ватанга муҳаббат ҳақидаги таъсирли ҳикояни сўзлаб берди: “Ватан фарзандлари учун қадрлидир. У ҳар бир инсон ҳаётидаги энг қимматбаҳо нарсадир. Ватан қашшоқ, чўл, тоғ, ўрмон, сув, қум, тош ва тиконли бўлсин, барибир, у фарзандлари учун суюкли бўлиб қолаверади. Сизларга бу маънони қувватловчи бир ҳикояни айтиб бераман. Африкалик қора танли бир ҳомиладор аёл кечаси туғуруқхонага келтирилди. Ўша ерда фарзандини дунёга келтирди. У ўзига ўхшаш қора танли, лекин истараси иссиқ фарзанд кўрганди. Она шодликдан ўзини қўярга жой тополмасди. Лекин унинг шодлиги узоққа чўзилмади. Тун қоронғисида ўғрилардан бири болани олиб қочди. Излаб топа олмадилар. Онанинг ақли кетаёзди. Чуқур қайғуга ботди. Кўзлари ёшга, қалби аламга тўлди. Қани энди жигар порасини қайтаришса... Лекин бунинг иложи бўлмади. Туғуруқхонада бир ёши катта шифокор аёл ишлар эди. “Қизим аҳволингни тушуниб турибман. Қанча ҳаракат қилдик, ўзинг кўрдинг. Мана бу онасидан ажраган европалик чақалоқни ол. Европалик чақалоқ жуда чиройли, сочлари тим қора, ранги тиниқ, оппоқ эди. Бу йўқотган боланг ўрнига”, деди доя. Она таклифни ўйлаб ўтирмай рад қилди. Чунки она учун бошқанинг боласи ўз боласидек суюкли, азиз ва қадрли бўлмайди. Чунки бола унинг бағридан чиққан... Ватан ҳам худди шундай ... У паст-баланд... ўнқир-чўнқур... ноқулай бўлиши мумкин. Лекин у ватанлигича қолаверади”.
Юртингизга Аллоҳ назар қилган...
Бир улуғ зотнинг зиёратига кирган киши насиҳат сўради: – Менга шундай насиҳат қилингки, аввало, ўзим амал қилай, қолаверса, юртдошларимга ҳам етказай. – Қайси юртдансиз? – Ўзбекистондан. – Бўлмаса, эшитинг. Аллоҳ таоло қайси инсонга раҳмат назари билан қараса, уни авлиёлик мақомига кўтариб қўяди. Назари илоҳийга сазовор бўлган киши Аллоҳнинг дўстига айланади. Кун келиб, ўша авлиё оламдан ўтса, раҳмат назари у билан бирга кетади. Аммо, қаранг, Аллоҳ таоло қай бир юртга раҳмат назари билан қараса, у то қиёматгача ўша жойдан кетмайди. Аллоҳ таоло сизларнинг юртингизга раҳмат назари билан қараган. Ҳали ҳам бўлса, ўқиса, ўрганса, Бухорий, Замахшарий, Марғинонийдек зотлар чиқади, албатта! Бунга шубҳа йўқ.
Tuz haqi
Bir o‘g‘ri qorong‘i kechada yer ostidan lahm kovlab, podshohning xazinasiga kirdi. U yerdagi oltin va qimmatbaho gavhardan bir ro‘mol to‘ldirib oldi. Chiqib ketish oldida olmosdek yaltirab turgan bir narsaga ko‘zi tushdi. Qorong‘i tunda yarqirab turgan bu narsani “gavhari shamchiroq” deb o‘yladi-da, qo‘liga olib yalab ko‘rdi. Bu qotib qolgan tuz edi. O‘g‘ri olgan narsalarini joy-joyiga qo‘yib, hech narsani olmay, lahim orqali chiqib ketdi. Ertasi kun ertalab xazinachi podshohga kelib: – O‘g‘rilar lahim kovlab xazinaga kirganlar. Qizig‘i shuki, o‘g‘irlagan qimmatbaho narsalarini yana joy-joyiga qo‘yib, chiqib ketganlar, – deb arz qildi. Podshoh bunga taajjub qilib: – Lahim kovlab, xazinamga kirib, qimmatbaho narsalardan birortasini ham olmay chiqib ketgan o‘g‘rilar kelib, buning sababini aytsinlar. Men ularga hech bir jazo bermayman, – deb e’lon qildi. Xazinaga kirgan o‘g‘ri podshohning e’lonini eshitib, uning huzuriga keldi va ta’zim qilib aytdi: – Xazinangizga lahim kovlab faqat o‘zim kirdim, bunga boshqalarning daxli yo‘qdir. Podshoh o‘g‘ridan: – Xo‘p, shuncha mehnat bilan lahim kovlab, xazinamga kirsang ham, hech narsa olmay chiqib ketgansan, buning sababi nima? – deb so‘radi. O‘g‘ri: – Podshohning tuzini totib ko‘rdim. Tuz haqiga rioya qilib, hech narsa olmay qaytib ketdim. Tuz haqiga rioya qilmaslik yaramas kishilar ishi, – deya voqeani bayon qildi. Podshoh o‘g‘riga in’om-ehson qilib, uyiga qaytishga ruxsat berdi. Demak, kim bir joyning tuzini totgan bo‘lsa, u o‘g‘ri bo‘ladimi yoki to‘g‘ri o‘sha joy, o‘sha yer uning uchun hurmatga, ehtiromga loyiq maskanga aylanadi. Shunday ekan, yaxshilikka faqat yaxshilik bilan javob qaytarmoq darkor! Zero, keksalarning: “Tuzini yeb, tuzlig‘iga tuflama”, degan nasihati bejizga aytilmagan.
Vatanning yomoni bo‘lmas!
Biror joyda Vatanga nisbatan “yaxshi joy” yoki “yomon joy” degan so‘zni eshitmaymiz, uchratmaymiz. Chunki bunday tushunchaning o‘zi dunyoda yo‘q. Vatan emas, balki, uning ustida yashayotgan insonlar yaxshi va yomon bo‘ladi. Nabiy sollallohu alayhi va sallam vatanlarini tark etar ekanlar orqalariga qayta-qayta qarab: “Ey Makka! Sen qanday go‘zal (xush) shaharsan! Sen menga qanday suyuklisan! Agar qavmim meni sendan chiqarmaganlarida edi, boshqada turmasdim”, deganlar. Vaholanki, o‘sha vaqtlar Makka shahrida sharob ichilar, butlarga ibodat qilinar va boshqa gunoh ishlar ko‘p edi. Shunday bo‘lsa-da, Nabiy sollallohu alayhi va sallam vatanlariga bo‘lgan muhabbatni juda go‘zal so‘zlar orqali izhor qildilar. Bu esa yuqoridagi, vatan yomon bo‘lmaydi, balki unda yashayotgan insonlar yomon bo‘ladi, degan fikrimizni isbot-dalilidir. Hakimlardan biri o‘z shogirdlariga Vatanga muhabbat haqidagi ta’sirli hikoyani so‘zlab berdi: “Vatan farzandlari uchun qadrlidir. U har bir inson hayotidagi eng qimmatbaho narsadir. Vatan qashshoq, cho‘l, tog‘, o‘rmon, suv, qum, tosh va tikonli bo‘lsin, baribir, u farzandlari uchun suyukli bo‘lib qolaveradi. Sizlarga bu ma’noni quvvatlovchi bir hikoyani aytib beraman. Afrikalik qora tanli bir homilador ayol kechasi tug‘uruqxonaga keltirildi. O‘sha yerda farzandini dunyoga keltirdi. U o‘ziga o‘xshash qora tanli, lekin istarasi issiq farzand ko‘rgandi. Ona shodlikdan o‘zini qo‘yarga joy topolmasdi. Lekin uning shodligi uzoqqa cho‘zilmadi. Tun qorong‘isida o‘g‘rilardan biri bolani olib qochdi. Izlab topa olmadilar. Onaning aqli ketayozdi. Chuqur qayg‘uga botdi. Ko‘zlari yoshga, qalbi alamga to‘ldi. Qani endi jigar porasini qaytarishsa... Lekin buning iloji bo‘lmadi. Tug‘uruqxonada bir yoshi katta shifokor ayol ishlar edi. “Qizim ahvolingni tushunib turibman. Qancha harakat qildik, o‘zing ko‘rding. Mana bu onasidan ajragan yevropalik chaqaloqni ol. Yevropalik chaqaloq juda chiroyli, sochlari tim qora, rangi tiniq, oppoq edi. Bu yo‘qotgan bolang o‘rniga”, dedi doya. Ona taklifni o‘ylab o‘tirmay rad qildi. Chunki ona uchun boshqaning bolasi o‘z bolasidek suyukli, aziz va qadrli bo‘lmaydi. Chunki bola uning bag‘ridan chiqqan... Vatan ham xuddi shunday ... U past-baland... o‘nqir-cho‘nqur... noqulay bo‘lishi mumkin. Lekin u vatanligicha qolaveradi”.
Yurtingizga Alloh nazar qilgan...
Bir ulug‘ zotning ziyoratiga kirgan kishi nasihat so‘radi: – Menga shunday nasihat qilingki, avvalo, o‘zim amal qilay, qolaversa, yurtdoshlarimga ham yetkazay. – Qaysi yurtdansiz? – O‘zbekistondan. – Bo‘lmasa, eshiting. Alloh taolo qaysi insonga rahmat nazari bilan qarasa, uni avliyolik maqomiga ko‘tarib qo‘yadi. Nazari ilohiyga sazovor bo‘lgan kishi Allohning do‘stiga aylanadi. Kun kelib, o‘sha avliyo olamdan o‘tsa, rahmat nazari u bilan birga ketadi. Ammo, qarang, Alloh taolo qay bir yurtga rahmat nazari bilan qarasa, u to qiyomatgacha o‘sha joydan ketmaydi. Alloh taolo sizlarning yurtingizga rahmat nazari bilan qaragan. Hali ham bo‘lsa, o‘qisa, o‘rgansa, Buxoriy, Zamaxshariy, Marg‘inoniydek zotlar chiqadi, albatta! Bunga shubha yo‘q.