Саҳобалар таъбирида Ватан тушунчаси
| Лотин ёзувидаги матн пастроқда
Пайғамбарлардан кейин энг улуғ инсонлар саҳобалардир. Уларнинг ҳаётида ҳам ватанга бўлган муҳаббатнинг ёрқин мисолларини кўришимиз мумкин. Ибн Ҳамдун ўзининг “Ат-тазкиратул ҳамдуния” асарида келтиради: «Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтади: “Агар одамлар Ватанларига қаноат қилгандек, ризқларига қаноат қилганларида, бирор банда ризқдан шикоят қилмасди”». Умар розияллоҳу анҳу: “Инсонлар ватанларини севмаганларида, шаҳарлар хароб бўлур эди”; “Ватанларни севиш билан шаҳарлар обод бўлур”, деганлар.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Мадинага келганларида Абу Бакр ва Билол касалликка чалинди. Оиша розияллоҳу анҳо айтади: “Иккисининг ҳузурига кирдим ва: “Эй отажон, қандайсиз, эй Билол, қандайсиз?» дедим. Абу Бакрни иситма олганида: “Ўтар чоғим топсайдим аҳлимда қўним, Ковуш ипидан яқин инсонга ўлим”, дер эди. Билолдан иситма кетганда, овозини кўтарганча: “Эҳ, қанийди, бўлсайдим, юртимда бир кеч, Орзу мисол водийлар, етолмасман ҳеч. Атрофда бўлсайди ўша чоғ изхир ва жалил, Мажинна обига сер, қани Шомаю Тофил”, дер эди».
Оиша розияллоҳу анҳо сўзида давом этади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурига келиб иккисининг хабарини берган эдим: “Аллоҳумма ҳаббиб илайнал Мадината каҳуббина Макката ав ашадда ва соҳҳиҳҳа ва барик лана фи соъина ва муддина ванқул ҳуммаҳа фажъалҳу бил Жуҳфа”, деб дуо қилдилар» (Имом Бухорий ривояти). Дуонинг таржимаси: “Эй Аллоҳим! Бизга Мадинани Макка каби ёки ундан ҳам суюклироқ қилгин. Уни тузатгин ва соъимиз ва муддимизга барака бергин. Ундаги иситмани Жуҳфага кўчиргин”. Билиш муҳим! Билол розияллоҳу анҳунинг иситмалаган ҳолида ҳам дард билан овора бўлиш ўрнига бир кун ёки ярим кун ўз юртида бўлишни орзу қилиши ватанга бўлган муҳаббатнинг белгисидир.
Бу ҳолатга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг индамаганлари ёки уни инкор этмаганлари, балки у зотнинг Мадина ҳаққига дуо қилишлари бу муҳаббатнинг шаръий эканлигини кўрсатади.
Фақиҳлар таъбирида Ватан тушунчаси
Фақиҳлар Ватанни учга29 бўладилар: 1. Ватани аслий (аслий ватан). Аслий ватан – инсон туғилган манзил ёки оилали бўлган жой. 2. Ватани иқома (вақтинча истиқомат қилинадиган ватан ёки “сафар ватани” ҳам дейилади). Ватани иқома – унда оиласи бўлмаган, ўн беш кун ёки кўпроқ туришни ният қилган шаҳар ёки қишлоқ. 3. Ватани сукно (бироз туриш мақсад қилинган ватан). Ватани сукно – мусофирнинг ўн беш кундан озроқ туришни ният қилган маскани, манзили. Киши ватанидан бошқа бир жойга сафар қилишни хоҳласа, шариатимиз унга фарз намозларни қаср қилиб ўқиш, маҳсига масҳ тортиш муддатининг бир кундан уч кунга узайиши, Рамазон рўзасини тутиш мубоҳга айланиши каби бир қанча енгилликларни беради. Фақиҳлар ҳажнинг ҳикмати ва савоби улкан эканига Ватан фироқи ва ўрганиб қолган нарсадан айириш билан нафсга тарбия беришни сабаб қилиб келтирадилар. Имом Зайлаъий30 раҳматуллоҳи алайҳ “Табйинул ҳақоиқ” китобининг Ҳаж бобида айтади: “Ҳажнинг ҳикмати ватан, дўстлар, ака-укалар, оила ва ота-онадан ихтиёрий айрилиш билан нафсни ўлдиришдир”.
Имом Қарофий раҳматуллоҳи алайҳ “Аз-захира” китобида: “Ҳажнинг фойдаларидан (бири): нафсга ватан фироқи билан одоб бермоқликдир”, деган.
Авлиёлар таъбирида Ватан тушунчаси
Тасаввуф намояндаларининг ибратли ҳаётлари биз учун катта тажриба мактаби ҳисобланади. Ундан ватанга бўлган муҳаббат борасида баъзи парчаларни келтирамиз. Шайх Нажмиддин Кубро раҳматуллоҳи алайҳ.
Нажмиддин Кубро раҳматуллоҳи алайҳнинг яшаган даври ўта оғир, шиддатли ва мураккаб эди. Ўша вақтлар мўғулларнинг Марказий Осиёга ҳамлалари кучайиб, Чингизхон аскарлари Мовароуннаҳрдаги йирик илм шаҳарларини бирин-кетин аёвсиз босиб олаётган эди. Чингизхон аввал Бухоро, кейин Самарқандни вайрон қилади. 1221 йилнинг июль ойида Чингизхон аскарлари Хоразмга юзланади. Тарихчилардан Ибн Асир раҳматуллоҳи алайҳнинг таъкидлашича, Чингизхон ўз юришларида энг кўп аскарни Хоразмга жўнатган. Чунки Хоразм аҳолиси кўп эди. Бундан ташқари, хоразмликлар шижоат ва матонат билан танилган эдилар. Ўртада аёвсиз жанг бўлди. Мўғуллар шаҳарни беш ой қамал қилиб туришди. Ҳар икки томон кўп қурбонлар берди. Лекин душман томоннинг талафоти кўпроқ эди. Чингизхон яна ёрдам кучларини жўнатди. Тарихчиларнинг ёзишича, Нажмиддин Кубро раҳматуллоҳи алайҳга Чингизхон томонидан унга қўшилиш таклифи бўлганда, ўйлаб ўтирмай рад этган. Хоразмшоҳ у зотга олтмиш нафарга яқин шогирди билан шаҳардан чиқиб кетиш таклифи айтганида кўнмаган. Шогирдларига: “Сизлар кетаверинглар, мен душман билан олишаман”, деб шаҳарда қолган. Душман шаҳарга киргач, Нажмиддин Кубро шайхининг хирқасини кийиб жангга кирган ва мўғул босқинчилари томонидан шаҳид этилган. Нажмиддин Кубро ҳазратларининг шижоат, жавонмардлик ва ватанпарварлик каби эзгу ахлоқий сифатлари бизнинг замонимизда ҳам тарбиявий жиҳатдан ўз қийматини йўқотмаган, десак хато бўлмайди. У зотнинг ватанпарварлик сифатини намоён қилишлари бугунги кун ёшлари қалбида ватанпарварлик ҳиссини янада оширмоғи тайин. Абу Наим раҳматуллоҳи алайҳ ўзининг “Ҳилятул авлиё” китобида Иброҳим ибн Адҳам раҳматуллоҳи алайҳнинг Ватан ҳақида айтган сўзларини келтириб, бундай дейди: “Ибодат билан машғул бўлдим. Мен ўзимда нафснинг ватанга интилишидан кўра шиддатли-оғир нарсани топмадим”. Яна бошқа сўзида: “Тарк этганларим ичида ватандан айрилиш шиддатини бирор нарсага ўхшата олмадим”.
Машҳур мутасаввиф олим Сўфи Оллоёр раҳматуллоҳи алайҳ Ватан ҳақида қуйидагиларни айтади: Яқин бил, кимни кўпроқ айласанг ёд, Бўлур дўстунг сани, эй одамизод. Билур ҳар одам ўғли бўлса уйғоғ, Ватаннинг аслидур бизларға туфроғ. Сўфи Оллоёр ҳазратлари юқоридаги байтда бизга қуйидагиларни насиҳат қилмоқда. Ўзини ҳазрати инсонга мансуб эканлигини даъво қилувчи ҳар бир ғафлат уйқусидан уйғоқ, сергак одам “Ватан” деганда одамнинг лойдан яратилганига ишора қилиб, тупроқни тушунмоғи кераклиги уқтирилмоқда. Дарҳақиқат, инсоннинг асли тупроқдан яралган. Ким шу тупроқни қадрлар, Ватаним, деб ҳурматини жойига қўяр экан, билсинки, у инсон, аввало, бу билан ўзини, аслини ҳурмат қилаётир.
Ўзини, аслини ҳурмат қилмайдиганлар эса ўзгаларни ҳеч қачон ҳурмат қилмайди.
Sahobalar ta’birida Vatan tushunchasi
Payg‘ambarlardan keyin eng ulug‘ insonlar sahobalardir. Ularning hayotida ham vatanga bo‘lgan muhabbatning yorqin misollarini ko‘rishimiz mumkin. Ibn Hamdun o‘zining “At-tazkiratul hamduniya” asarida keltiradi: «Ibn Abbos roziyallohu anhumo aytadi: “Agar odamlar Vatanlariga qanoat qilgandek, rizqlariga qanoat qilganlarida, biror banda rizqdan shikoyat qilmasdi”». Umar roziyallohu anhu: “Insonlar vatanlarini sevmaganlarida, shaharlar xarob bo‘lur edi”; “Vatanlarni sevish bilan shaharlar obod bo‘lur”, deganlar.
Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Madinaga kelganlarida Abu Bakr va Bilol kasallikka chalindi. Oisha roziyallohu anho aytadi: “Ikkisining huzuriga kirdim va: “Ey otajon, qandaysiz, ey Bilol, qandaysiz?» dedim. Abu Bakrni isitma olganida: “O‘tar chog‘im topsaydim ahlimda qo‘nim, Kovush ipidan yaqin insonga o‘lim”, der edi. Biloldan isitma ketganda, ovozini ko‘targancha: “Eh, qaniydi, bo‘lsaydim, yurtimda bir kech, Orzu misol vodiylar, yetolmasman hech. Atrofda bo‘lsaydi o‘sha chog‘ izxir va jalil, Majinna obiga ser, qani Shomayu Tofil”, der edi».
Oisha roziyallohu anho so‘zida davom etadi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning huzuriga kelib ikkisining xabarini bergan edim: “Allohumma habbib ilaynal Madinata kahubbina Makkata av ashadda va sohhihha va barik lana fi so’ina va muddina vanqul hummaha faj’alhu bil Juhfa”, deb duo qildilar» (Imom Buxoriy rivoyati). Duoning tarjimasi: “Ey Allohim! Bizga Madinani Makka kabi yoki undan ham suyukliroq qilgin. Uni tuzatgin va so’imiz va muddimizga baraka bergin. Undagi isitmani Juhfaga ko‘chirgin”. Bilish muhim! Bilol roziyallohu anhuning isitmalagan holida ham dard bilan ovora bo‘lish o‘rniga bir kun yoki yarim kun o‘z yurtida bo‘lishni orzu qilishi vatanga bo‘lgan muhabbatning belgisidir.
Bu holatga Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning indamaganlari yoki uni inkor etmaganlari, balki u zotning Madina haqqiga duo qilishlari bu muhabbatning shar’iy ekanligini ko‘rsatadi.
Faqihlar ta’birida Vatan tushunchasi
Faqihlar Vatanni uchga29 bo‘ladilar: 1. Vatani asliy (asliy vatan). Asliy vatan – inson tug‘ilgan manzil yoki oilali bo‘lgan joy. 2. Vatani iqoma (vaqtincha istiqomat qilinadigan vatan yoki “safar vatani” ham deyiladi). Vatani iqoma – unda oilasi bo‘lmagan, o‘n besh kun yoki ko‘proq turishni niyat qilgan shahar yoki qishloq. 3. Vatani sukno (biroz turish maqsad qilingan vatan). Vatani sukno – musofirning o‘n besh kundan ozroq turishni niyat qilgan maskani, manzili. Kishi vatanidan boshqa bir joyga safar qilishni xohlasa, shariatimiz unga farz namozlarni qasr qilib o‘qish, mahsiga mash tortish muddatining bir kundan uch kunga uzayishi, Ramazon ro‘zasini tutish mubohga aylanishi kabi bir qancha yengilliklarni beradi. Faqihlar hajning hikmati va savobi ulkan ekaniga Vatan firoqi va o‘rganib qolgan narsadan ayirish bilan nafsga tarbiya berishni sabab qilib keltiradilar. Imom Zayla’iy30 rahmatullohi alayh “Tabyinul haqoiq” kitobining Haj bobida aytadi: “Hajning hikmati vatan, do‘stlar, aka-ukalar, oila va ota-onadan ixtiyoriy ayrilish bilan nafsni o‘ldirishdir”.
Imom Qarofiy rahmatullohi alayh “Az-zaxira” kitobida: “Hajning foydalaridan (biri): nafsga vatan firoqi bilan odob bermoqlikdir”, degan.
Avliyolar ta’birida Vatan tushunchasi
Tasavvuf namoyandalarining ibratli hayotlari biz uchun katta tajriba maktabi hisoblanadi. Undan vatanga bo‘lgan muhabbat borasida ba’zi parchalarni keltiramiz. Shayx Najmiddin Kubro rahmatullohi alayh.
Najmiddin Kubro rahmatullohi alayhning yashagan davri o‘ta og‘ir, shiddatli va murakkab edi. O‘sha vaqtlar mo‘g‘ullarning Markaziy Osiyoga hamlalari kuchayib, Chingizxon askarlari Movarounnahrdagi yirik ilm shaharlarini birin-ketin ayovsiz bosib olayotgan edi. Chingizxon avval Buxoro, keyin Samarqandni vayron qiladi. 1221 yilning iyul oyida Chingizxon askarlari Xorazmga yuzlanadi. Tarixchilardan Ibn Asir rahmatullohi alayhning ta’kidlashicha, Chingizxon o‘z yurishlarida eng ko‘p askarni Xorazmga jo‘natgan. Chunki Xorazm aholisi ko‘p edi. Bundan tashqari, xorazmliklar shijoat va matonat bilan tanilgan edilar. O‘rtada ayovsiz jang bo‘ldi. Mo‘g‘ullar shaharni besh oy qamal qilib turishdi. Har ikki tomon ko‘p qurbonlar berdi. Lekin dushman tomonning talafoti ko‘proq edi. Chingizxon yana yordam kuchlarini jo‘natdi. Tarixchilarning yozishicha, Najmiddin Kubro rahmatullohi alayhga Chingizxon tomonidan unga qo‘shilish taklifi bo‘lganda, o‘ylab o‘tirmay rad etgan. Xorazmshoh u zotga oltmish nafarga yaqin shogirdi bilan shahardan chiqib ketish taklifi aytganida ko‘nmagan. Shogirdlariga: “Sizlar ketaveringlar, men dushman bilan olishaman”, deb shaharda qolgan. Dushman shaharga kirgach, Najmiddin Kubro shayxining xirqasini kiyib jangga kirgan va mo‘g‘ul bosqinchilari tomonidan shahid etilgan. Najmiddin Kubro hazratlarining shijoat, javonmardlik va vatanparvarlik kabi ezgu axloqiy sifatlari bizning zamonimizda ham tarbiyaviy jihatdan o‘z qiymatini yo‘qotmagan, desak xato bo‘lmaydi. U zotning vatanparvarlik sifatini namoyon qilishlari bugungi kun yoshlari qalbida vatanparvarlik hissini yanada oshirmog‘i tayin. Abu Naim rahmatullohi alayh o‘zining “Hilyatul avliyo” kitobida Ibrohim ibn Adham rahmatullohi alayhning Vatan haqida aytgan so‘zlarini keltirib, bunday deydi: “Ibodat bilan mashg‘ul bo‘ldim. Men o‘zimda nafsning vatanga intilishidan ko‘ra shiddatli-og‘ir narsani topmadim”. Yana boshqa so‘zida: “Tark etganlarim ichida vatandan ayrilish shiddatini biror narsaga o‘xshata olmadim”.
Mashhur mutasavvif olim So‘fi Olloyor rahmatullohi alayh Vatan haqida quyidagilarni aytadi: Yaqin bil, kimni ko‘proq aylasang yod, Bo‘lur do‘stung sani, ey odamizod. Bilur har odam o‘g‘li bo‘lsa uyg‘og‘, Vatanning aslidur bizlarg‘a tufrog‘. So‘fi Olloyor hazratlari yuqoridagi baytda bizga quyidagilarni nasihat qilmoqda. O‘zini hazrati insonga mansub ekanligini da’vo qiluvchi har bir g‘aflat uyqusidan uyg‘oq, sergak odam “Vatan” deganda odamning loydan yaratilganiga ishora qilib, tuproqni tushunmog‘i kerakligi uqtirilmoqda. Darhaqiqat, insonning asli tuproqdan yaralgan. Kim shu tuproqni qadrlar, Vatanim, deb hurmatini joyiga qo‘yar ekan, bilsinki, u inson, avvalo, bu bilan o‘zini, aslini hurmat qilayotir.
O‘zini, aslini hurmat qilmaydiganlar esa o‘zgalarni hech qachon hurmat qilmaydi.