LIST BILAN TANISHAMIZ

Avvalgi darsimizda biz o'zgaruvchi yaratish, va uning ichida biror qiymatni (matn yoki son) saqlashni o'rgandik. Bunda biz bitta o'zgaruvchiga bitta qiymat berdik xolos.

Bugun o'rganadigan navbatdagi mal'umot turi List (ro'yxat) deb ataladi. Ro'yxat o'z nomi bilan, bitta o'zgaruvchida bir nechta qiymatlarni saqlash imkonini beradi. Bu qiymatlar List elementlari deyiladi. Ro'yxatda son, matn yoki aralash turdagi elementlarni saqlash mumkin.

List quyidagicha yaratiladi:

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik"] # mevalar ro'yxati (matnlar)
narhlar = [12000, 18000, 10900, 22000] # narhlar ro'yxati (sonlar)
sonlar = ['bir', 'ikki', 3, 4, 5] # sonlar va matnlar aralash ro'yxat
ismlar = [] # bo'sh ro'yxat

Ro'yxat saqlaydigan o'zgaruvchilarni nomlashda -lar (ko'plik)qo'shimchasini qo'shish maqsadga muvofiq bo'ladi (inlgiz tilida -s).

Misol uchun: mevalar, uylar, cars, toys, books

LIST ELEMENTLARI

Ro'yxatdagi har bir element tartib bilan joylashgani sababli, biz istalgan elementga uning tartib raqami (indeksi) bo'yicha murojat qilishimiz mumkin.

Dasturlash olamida indeks 0 dan boshlanadi! Ya'ni Listning birinchi elementing tartib raqami (indeksi) 0 ga, ikkinchi elementning indeksi 1 ga teng va hokazo.

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik"] # mevalar ro'yxati (matnlar)
print("Birinchi meva: ", mevalar[0])
print("Ikkinchi meva: ", mevalar[1])

Natija:

Birinchi meva: olma

Ikkinchi meva: anjir

Agar list ichidagi elementlar matn ko'rinishid bo'lsa, ularga string metodlarni qo'llashimiz mumkin:

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik"] # mevalar ro'yxati (matnlar)
print("Birinchi meva: ", mevalar[0].title())
print("Ikkinchi meva: ", mevalar[1].upper())

Natija:

Birinchi meva: Olma

Ikkinchi meva: ANJIR

List elementlari ustida arifmetik amallar bajarish:

Copy

narhlar = [12000, 18000, 10900, 22000]
print(narhlar[2] + narhlar[3])

Natija: 32900

Pythonda Listning eng oxirgi elementiga -1 indeksi orqali ham murojat qilish mumkin. Bu usul Listning uzunligini bilmaganda juda asqotadi.

Copy

car_models = ['Toyota', 'GM', 'Volvo', 'BMW', 'Hyundai', 'Kia', 'Volkswagen']
print(car_models[-1]) # Listning eng oxirgi elementiga -1 bilan murojat qilamiz 

Natija: Volkswagen

ELEMENTLARNI QO'SHISH, O'CHIRISH VA O'ZGARTIRISH

Dastur davomida listning tarkibi o'zgarishi, yangi elementlar qo'shilishi, ba'zi elementlar o'chirilishi tabiiy hol. Misol uchun "Bozorlik ro'yxati" degan dasturni tasavvur qilaylik, foydalanuvchi ro'yxatga yangi mahsulotlar qo'shishi, sotib olganlarini esa o'chrishi mumkin.

Elementni o'zgartirish

Ro'yxatdagi biror elementning qiymatini o'zgartirish uchun, o'sha elementga indeksi bo'yicha murojat qilamiz va yangi qiymat yuklaymiz

Copy

narhlar = [12000, 18000, 10900, 22000]
narhlar[0] = 13000 # 1-qiymatni 13000 ga o'zgartiramiz
narhlar[2] = 11000 # 3-qiymatni 11000 ga o'zgartiramiz
narhlar[3] = narhlar[3]+2000 # 4-qiymatga 2000 qo'shamiz
print(narhlar)

Natija: [13000, 18000, 11000, 24000]

Yangi element qo'shish

.append() metodi

Ro'yxatga yangi element qo'shishning oson usuli bu .append() metodi yordamida ro'yxatning oxiriga qiymat qo'shish:

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik"]
mevalar.append("tarvuz") # mevalar ga tarvuz qo'shamiz
print(mevalar)

Natija: ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik", 'tarvuz']

.append() metodi bo'sh ro'yxatni to'ldrisihda juda qulay usul. Odatda dastur boshida bo'sh ro'yxat yaratilib, dastur davomida ro'yxat foydalanuvchi tomonidan to'ldirib borilishi odatiy hol.

Copy

cars = [] # bo'sh ro'yxat yaratamiz
cars.append('Lacetti') # ro'yxatga Lacetti mashinasini qo'shamiz
cars.append('Nexia 3') # ro'yxatga Nexia 3 mashinasini qo'shamiz
cars.append('Cobalt')  # ro'yxatga Cobalt  mashinasini qo'shamiz
print(cars)

Natija: ['Lacetti', 'Nexia 3', 'Cobalt']

.insert() metodi

Ro'yxatning istalgan joyiga yangi element qo'shish uchun .insert() metodidan foydalanamiz. .insert() metodi ichida yangi elementning indeksi va qiymati beriladi:

Copy

cars = ['Lacetti', 'Nexia 3', 'Cobalt']
cars.insert(0, 'Malibu') # 1-o'ringa yangi qiymat qo'shamiz
print(cars)

Natija: ['Malibu', 'Lacetti', 'Nexia 3', 'Cobalt']

Copy

cars.insert(2, 'Damas') # 3-o'ringa yangi qiymat qo'shamiz
print(cars)

Natija: ['Malibu', 'Lacetti', 'Damas', 'Nexia 3', 'Cobalt']

Elementni o'chirish

Ro'yxatdan biror elementni olib tashlash uchun uning indeksini yoki qiymatini bilishimiz lozim.

Inedks yordamida olib tashlash uchun del operatoridan foydalanamiz:

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik", 'anor']
del mevalar[1] # 2-element (anjir) ni o'chirib tashlaymiz
print(mevalar)

Natija: ['olma', 'shaftoli', "o'rik", 'anor']

Element qiymati bo'yichi o'chirish uchun esa .remove(qiymat) metodidan foydalanamiz. Buning uchun qavs ichida o'chirib tashlash kerak bo'lgan qiymatni yozamiz

Copy

mevalar = ['olma', 'anjir', 'shaftoli', "o'rik", 'anor']
mevalar.remove('shaftoli') # Ro'yxatdan shaftolini o'chirdik
print(mevalar)

Natija: ['olma', 'anjir', "o'rik", 'anor']

.remove(qiymat) metodi ro'yxatda uchragan birinchi mos keluvchi qiymatni o'chiradi. Agar ro'yxatning ichida 2 va undan ko'p bir hil qiymatli elementlar bo'lsa, ulardan eng birinchisi o'chadi.

Copy

hayvonlar = ['it', 'mushuk', 'sigir', 'qo\'y', 'quyon', 'mushuk']
hayvonlar.remove("mushuk") # Ro'yxatda 2 ta mushuk bor, ulardan birinchisi o'chadi
print(hayvonlar)

Natija: ['it', 'sigir', "qo'y", 'quyon', 'mushuk']

Elementni sug'urib olish

Ba'zida biror elementni butunlay o'chirib tashlash emas, balki uni ro'yxatdan sug'urib olish va undan foydalanish talab qilinishi mumkin. Buning uchun Pythonda .pop(indeks) metodidan foydalanmiz.

Copy

bozorlik = ["yog'", 'un', 'piyoz', 'banan', "go'sht"]
mahsulot = bozorlik.pop(3) # Ro'yxatdan banan ni sug'urib olamiz
print("Men " + mahsulot + " sotib oldim")
print("Olinmagan mahsulotlar: ", bozorlik)

Natija:

Men banan sotib oldim

Olinmagan mahsulotlar: ["yog'", 'un', 'piyoz', "go'sht"]

Agar .pop() metodida indeks berilmasa, ro'yxatdan o'xirgi qiymat sug'urib olinadi.

RO'YXATNI TARTIBLASH

Aksar holatlarda ro'yxat ichidagi elementlarni alifbo ketma-ketligida tartiblash talab qilinishi mumkin. Buning uchun list uchun maxsus .sort() metodidan foydalanamiz.

Copy

cars = ['bmw','mercedes benz', 'volvo', 'general motors', 'tesla', 'audi']
cars.sort()
print(cars)

Natija: ['audi', 'bmw', 'general motors', 'mercedes benz', 'tesla', 'volvo']

Kurib turibsiz, yuqoridagi ro'yxatimiz alifbo bo'yicha tartiblandi.

Copy

cars = ['Bmw','mercedes benz', 'volvo', 'gm', 'tesla', 'audi']
cars.sort()
print(cars)

Natija: ['Bmw', 'audi', 'gm', 'mercedes benz', 'tesla', 'volvo']

Yuqoridagi misolda 'Bmw' elementi katta harf bilan boshlangani uchun ro'yxatning boshidan joy oldi.

Ro'yxatni teskari tartibda saqlash uchun .sort() metodi ichida reverse=True argumentini ham kiritamiz.

Copy

cars = ['bmw','mercedes benz', 'volvo', 'general motors', 'tesla', 'audi']
cars.sort(reverse=True)
print(cars)

Natija: ['volvo', 'tesla', 'mercedes benz', 'general motors', 'bmw', 'audi']

.sort() metodi ro'yxatni tartiblaydi. Ba'zida asl ro'yxat ichidagi elementlarning ketma-ketligini buzmagan holda ro'yxatni tartiblash talab qilinishi mumkin. Buning uchun sorted() funktsiyasidan foydalanamiz:

Copy

mehmonlar = ['Odil', 'Hamid', 'Temur', 'Avazbek', 'Farruh', 'Shamsiddin']
print("sorted() qaytargan ro'yxat:", sorted(mehmonlar))
print("Asl ro'yxat o'zgarmas qoldi:", mehmonlar)

Natija:

sorted() qaytargan ro'yxat: ['Avazbek', 'Farruh', 'Hamid', 'Odil', 'Shamsiddin', 'Temur']

Asl ro'yxat o'zgarmas qoldi: ['Odil', 'Hamid', 'Temur', 'Avazbek', 'Farruh', 'Shamsiddin']

sorted() funktsiyasi yordamida teskari tartiblash uchun ham reverse=True argumentini beramiz:

Copy

print(sorted(mehmonlar, reverse=True))

Natija: ['Temur', 'Shamsiddin', 'Odil', 'Hamid', 'Farruh', 'Avazbek']

Yuoqridagi ikki usul bilan sonli ro'yxatlarni ham tartiblashimiz mumkin:

Copy

ages = [12, 98, 34, 65, 34, 76, 11]
ages.sort()
print(ages)
print(sorted(ages, reverse=True))

Natija:

[11, 12, 34, 34, 65, 76, 98]

[98, 76, 65, 34, 34, 12, 11]

RO'YXATNI AYLANTIRISH

Ba'zida ro'yxatni aylantirish (boshini oxiriga, oxirini boshiga) talab qilinishi mumkin. Buning uchun .reverse() metodidan foydalanamiz.

Copy

fruits = ['pear','banana','apple','watermelon','lemon']
fruits.reverse()
print(fruits)

Natija: ['lemon', 'watermelon', 'apple', 'banana', 'pear']

Natija va asl ro'yxatni solishtiring.

RO'YXATNING UZUNLIGINI BILISH - len()

Ro'yxatning uzunligi, ya'ni uning ichidagi elementlar sonini aniqlash uchun len() funktsiyasidan foydalanamiz:

Copy

fruits = ['pear','banana','apple','watermelon','lemon']
print("Elementlar soni:",len(fruits)) # len(fruits) ro'yxat uzunligini qaytaradi

Natija: Elementlar soni: 5

range() FUNKTSIYASI

Bu funktsiya yordamida biz ma'lum oraliqdagi sonlar ketma-ketligini yaratishimiz mumkin. list() funktsiyasi yordamida esa bu oraliqni ro'yxat shaklida saqlab olamiz:

Copy

sonlar = list(range(0,10)) # 
print(sonlar)

Natija: [0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9]

Yuqoridagi misolda range(0,10) funktsiyasi 0 dan 9 gacha sonlar ketma-ketligini shakllantirdi, list(range(0,9)) esa bu ketma-ketlikni ro'yxatga aylantirdi.

range() yordamida qadamni ham berishimiz mumkin:

Copy

juft_sonlar = list(range(0,20,2)) # 0 dan 20 gacha 2 qadam bilan
toq_sonlar = list(range(1,20,2))  # 1 dan 20 gacha 2 qadam bilan
print("Juft sonlar: ", juft_sonlar)
print("Toq sonlar: ", toq_sonlar)

Natija:

Juft sonlar: [0, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18]

Toq sonlar: [1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19]

Agar sonlar ketma-ketligi 0 dan boshlansa, range() funktsiyasida yakuniy indeksni ko'rsatish kifoya. Misol uchun range(0,10) emas range(10) deb yozsak ham bo'laveradi.

SONLI RO'YXAT USTIDA SODDA AMALLAR

Pythonda ro'yxatlar ustida ba'zi sodda amallarni ham bajarish mumkin.
Misol uchun ro'yxatdagi eng kichik sonni topish uchun min() funktsiyasidan,
eng katta sonni topish uchun esa max() funktsiyasidan,
sonlarning yig'indisini topish uchun esa sum() funktsyasidan foydalansak bo'ladi:

narhlar = [12000, 22500, 23456, 9800, 5600, 9934, 32874]
arzon = min(narhlar)
qimmat = max(narhlar)
jami = sum(narhlar)
print("Eng arzon narh ", arzon, ". Eng qimmati ", qimmat, ". Jami: ", jami)

Natija: Eng arzon narh 5600 . Eng qimmati 32874 . Jami: 116164

RO'YXATNI KESISH

Ba'zida ro'yxatning ma'lum bir bo'lagini ajratib olish talab qilinishi mumkin, deylik biz quyidagi cars degan ro'yxatdan birinchi 3 ta elementni ajratib olmoqchimiz, buning uchun biz boshlang'ich va oxirgi indekslarni beramiz:

Copy

cars = ['bmw','mercedes benz', 'volvo', 'general motors', 'tesla', 'audi']
my_cars = cars[0:3] # 0-indeskdan boshlab 3 ta element ajratib olamiz
print(my_cars) 

Natija: ['bmw', 'mercedes benz', 'volvo']

Bu usul bilan ro'yxatning istalgan joyidan bo'lishimiz mumkin:

Copy

print(cars[2:5]) # 2-3-4-elementlarni ajratib olamiz (5 kirmaydi)

Natija: ['volvo', 'general motors', 'tesla']

Agar boshlang'ich indeksni bermasangiz, Python avtomat ravishda 0 indeksdan boshlab kesadi. Agar 2-indeksni kiritmasangiz, ro'yxat oxirigacha kesadi:

Copy

print(cars[:4]) # Ro'yxat boshidan 4-gacha kesadi (0,1,2,3)
print(cars[2:]) # 2-elementdan boshlab ro'yxat oxirigacha kesib oladi

Natija:

['bmw', 'mercedes benz', 'volvo', 'general motors']

['volvo', 'general motors', 'tesla', 'audi']

RO'YXATDAN NUSXA OLISH

Dastur davomida biror ro'yxatdan nusxa olish talab qilinishi mumkin. Buning uchun biz tenglik(=) belgisidan foydalansak bo'ladimi? Quyidagi misolga e'tibor bering:

Copy

sonlar = [1, 2, 3, 4, 5] # donlar degan ro'yxat yaratamiz
sonlar2 = sonlar # sonlar2 degan ro'yxatni sonlar ga tenglaymiz
sonlar2.append(6) # sonlar2 ga 6 sonini qo'shamiz
sonlar2.append(7) # sonlar2 ga 7 sonini qo'shamiz
print("Bu sonlar ro'yxati:", sonlar)
print("Bu sonlar2 ro'yxati:", sonlar2)

Natija:

Bu sonlar ro'yxati: [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]

Bu sonlar2 ro'yxati: [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]

Natija biz kutgandek chiqdimi? Yo'q. Biz 6 va 7 sonlarini sonlar2 degan ro'yxatga qo'shgan edik, lekin bu ikki son sonlar degan asl ro'yxatga ham qo'shilib qoldi.

Demak yuqorida biz sonlar2=sonlar deb yozgan komandamiz yangi ro'yxat yaratish o'rniga, ikkala o'zgaruvchini ham bitta ro'yxatga bog'lab (yo'naltirib) qo'ydi. Biz sonlar yoki sonlar2 ustida bajargan amallarimiz aslida bitta ro'yxat ustida bajarilyapti.

Ikki o'zgaruvchi, bir ro'yxat

Unda, qanday qilib ro'yxatdan nusxa olamiz? Buning uchun yuoqirdagi ka'bi ro'yxatni kesish usulidan foydalanamiz. Faqatgina, kvadrat qavs ichida ikkala indeksni ham ko'rsatmasdan, bo'sh qoldiramiz:

Copy

sonlar = [1, 2, 3, 4, 5] # donlar degan ro'yxat yaratamiz
sonlar2 = sonlar[:] # [:] ro'yxatni to'liq ko'chirib oladi
sonlar2.append(6) # sonlar2 ga 6 sonini qo'shamiz
sonlar2.append(7) # sonlar2 ga 7 sonini qo'shamiz
print("Bu sonlar ro'yxati:", sonlar)
print("Bu sonlar2 ro'yxati:", sonlar2)

Natija:

Bu sonlar ro'yxati: [1, 2, 3, 4, 5]

Bu sonlar2 ro'yxati: [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]

TUPLES - O'ZGARMAS RO'YXAT

Dastur yaratish davomida o'zgarmas ro'yxat tuzish talab qilinishi mumkin. Pythonda bunday ro'yxatlar tuples deb yuritiladi. Tuple ichidagi qiymatlarni bir marta, dastur boshida beriladi va so'ngra o'zgartirib bo'lmaydi. List dan farqli ravishda, Tuple e'lon qilishda kvadrat qavslar [] o'rniga oddiy qavslar () ishlatiladi:

Copy

tomonlar = (20, 30, 55.2)
print(tomonlar)

Natija: (20, 30, 55.2)

Tuple ichidagi elementlarga huddi ro'yxat elementlariga murojat qilingani kabi murojat qilinaveradi:

Copy

toys = ('bus','car','bear','dino','snake','lizard')
print(toys[0])
print(toys[-1])
print(toys[2:5])

Natija:

bus

lizard

('bear', 'dino', 'snake')

Keling Tuple ichidagi biror elementning qiymatini o'zgartirib ko'ramiz:

Copy

toys = ('bus','car','bear','dino','snake','lizard')
toys[3] = 'dragon'

Natija: TypeError: 'tuple' object does not support item assignment

Demak yuqorida ko'rib turganingiz kabi, bu operatsiya xatolikka olib keldi. Shu kabi ro'yxatdan biror elementni o'chirish yoki yangi element qo'shish ham mumkin emas.

Agar Tuple ga o'zgartirish talab qilinsa, yagona yo'li o'zgarmas ro'yxatni list() funktsiyasi yordamida List (oddiy ro'yxat) ko'rinishiga keltirib olish, o'zgarishlarni bajarsih va qaytarib tuple() funktsiyasi yordamida o'zgarmas ro'yxatga o'tkazish mumkin:

Copy

toys = ('bus','car','bear','dino','snake','lizard') # o'zgarmas ro'yxat
toys = list(toys) # o'zgarmas ro'yxatni oddiy ro'yxatga (List) aylantiramiz
# Ro'yxatga o'zgartirishlar kiritamiz
toys.append('dragon')
toys.remove('bus')
toys[1] = 'mcqueen'
toys = tuple(toys) # Ro'yxatni qaytadan o'zgarmas ro'yxatga (Tuple) aylantiramiz
print(toys)

Natija: ('car', 'mcqueen', 'dino', 'snake', 'lizard', 'dragon')

AMALIYOT 1

Quyidagi mashqlarni bajaring:

• ismlar degan ro'yxat yarating va kamida 3 ta yaqin do'stingizning ismini kiriting
• Ro'yxatdagi har bir do'stingizga qisqa xabar yozib konsolga chiqaring:

• sonlar deb nomlangan ro'yxat yarating va ichiga turli sonlarni yuklang (musbat, manfiy, butun, o'nlik).
• Yuqoridagi ro'yxatdagi sonlar ustida turli arifmetik amallar bajarib ko'ring. Ro'yxatdagi ba'zi sonlarning qiymatini o'zgartiring, ba'zilarini esa almashtiring.
• t_shaxslarva z_shaxslar degan 2 ta ro'yxat yarating va biriga o'zingiz eng ko'p hurmat qilgan tarixiy shaxslarning, ikkinchisiga esa zamonamizdagi tirik bo'lgan shaxslarning ismini kiriting.
• Yuqoridagi ro'yxatlarning har biridan bittadan qiymatni sug'urib olib (.pop()), quyidagi ko'rinishda chiqaring:

• friendsnomli bo'sh ro'yxat tuzing va unga .append() yordamida 5-6 ta mehmonga chaqirmoqchi bo'lgan do'stlaringizni kiriting.
• Yuqoridagi ro'yxatdan mehmonga kela olmaydigan odamlarni .remove() metodi yordamida o'chrib tashlang.
• Ro'yxatning oxiriga, boshiga va o'rtasiga yangi ismlar qo'shing.
• Yangi mehmonlardeb nomlangan bo'sh ro'yxat yarating. .pop() va .append() metodlari yordamida mehmonga kelgan do'stlaringizning ismini friends ro'yxatidan sug'urib olib, mehmonlar ro'yxatiga qo'shing.

AMALIYOT 2

• O'zingizga ma'lum davlatlarning ro'yxatini tuzing va ro'yxatni konsolga chiqaring
• Ro'yxatning uzunligini konsolga chiqaring
• sorted() funktsiyasi yordamida ro'yxatni tartiblangan holda konsolga chiqaring
• sorted() yordamida ro'yxatni teskari tartibda konsolga chiqaring
• Asl ro'yxatni qaytadan konsolga chiqaring
• reverse() metodi yordamida ro'yxatni ortidan boshlab chiqaring
• sort() metodi yordamida ro'yxatni avval alifbo bo'yicha, keyin esa alifboga teskari tartibda konsolga chiqaring.
• 120 dan 1200 gacha bo'lgan juft sonlar ro'yxatini tuzing
• Ro'yxatdagi sonlar yig'indisini hisoblang va konsolga chiqaring
• Ro'yxatdagi eng katta va eng kichik son o'rtasidagi ayirmani hisoblang va konsolga chiqaring
• Ro'yxatdagi elementlar sonini hisoblang
• Ro'yxatning boshidan, o'rtasidan va oxiridan 20 ta qiymatni konsolga chiqaring
• taomlar degan ro'yxat yarating va ichiga istalgan 5ta taomni kiriting
• nonushta degan yangi ro'yxatga taomlardan nusxa oling
• Yangi ro'yxatda faqat nonushtaga yeyiladigan taomlarni qoldiring, va qo'shimcha 2 ta taom qo'shing
• Ikkala ro'yxatni ham (taomlar va nonushta) konsolga chiqaring
• Yuqoridagi nonushta ro'yxatini o'zgarmas ro'yxatga aylantiring va nonushta[0] = "qaymoq va non" deb qiymat berib ko'ring.