FOR TAKRORLASH OPERATORI

FOR TAKRORLASH OPERATORI

for BILAN TANISHAMIZ

Dasturlash davomida kodimizning biror qismini bir necha marta takrorlash talab etilishi mumkin. Misol uchun, ro'yxat ichidagi har bir elementni alohida qatordan konsolga chiqarish, yoki bo'lmasa har bir elementni kvdartaga oshirish va hokazo.

Mana shunday vaziyatlarda bizga for operatori yordam beradi. Dasturlashda bu tsikl (loop) deb ataladi.

Keling quyidagi misolni ko'ramiz. Bizda mehmonlar ro'yxati bor, biz har bir mehmonning ismini yangi qatordan chiqarmoqchimiz. Buning uchun quyidagi kodni yozamiz:

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
    print(mehmon)

Natija:

Ali

Vali

Hasan

Husan

Olim

Keling, kodni tahlil qilaylik.

• 1-qatorda biz mehmonlar degan ro'yxat yaratdik va uni mehmonlarning ismi bilan to'ldirdik.
• 2-qatorda for tsiklini boshladik. Bu qator Pythonga mehmonlar degan ro'yxatdan har bir elementini olib uni yangi, mehmon degan o'zgaruvchiga yuklashni buyuryapti (o'zgaruvchiga istalgan nom berishingiz mumkin. Biz tushunarli bo'lishi uchun mehmon deb atadik)
• 3-qatorda biz mehmon degan o'zgaruvchining qiymatini konsolga chiqardik. Bu tsikl to mehmonlar ro'yxatida elementlar tugagunga qadar takrorlanadi.

"For" so'zi ingliz tilidan "uchun" deb tarjima qilinadi.

Yuqoridagi kodni oddiy tilga tarjima qilsak "Mehmonlar ro'yxatidagi har bir mehmon uchun uning ismini konsolga chiqar" degan ma'noni beradi.

for QANDAY ISHLAYDI

Keling yana bir misol ko'raylik.

Copy

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
    print(f"Hurmatli {mehmon}, sizni 20 Dekabr kuni nahorga oshga taklif qilamiz")
    print("Hurmat bilan, Palonchiyevlar oilasi")

Natija:

Yuqoridagi kodda 2-qator bu tsikl boshi deyiladi. Aynan shu qator kodimiz nech marta takrorlanishini aniqlaydi. Bizning holatimizda tsikl mehmonlar ro'yxati ichidagi elementlar tugagunga qadar takrorlanadi. Tsikl boshlanishi ikki nuqta (:) bilan tugaydi. Undan keyingi 3 va 4-qatorlar bu tsiklning badani deyiladi.

Tsikl badani surilish (indentation) bilan ajratiladi, ya'ni tsiklning takrorlanuvchi qismi asosiy koddan bir muncha o'ngroqqa surilgan bo'ladi. Agar biz mana shu surilishni tark qilsak kodimiz xato beradi:

Copy

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
print(f"Hurmatli {mehmon}, sizni 20 Dekabr kuni nahorga oshga taklif qilamiz")
print("Hurmat bilan, Palonchiyevlar oilasi\n")

Natija: IndentationError: expected an indented block

Ko'rib turganingizdek for dan keyingi qatorni o'ngga surmaganimiz uchun indentation error (surishda xatolik) degan xabarni oldik.

Shunigdek, ko'pchilik yo'l qo'yadigan yana bir xato, qo'shimcha qatorlarni surish esdan chiqishi:

Copy

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
    print(f"Hurmatli {mehmon}, sizni 20 Dekabr kuni nahorga oshga taklif qilamiz")
print("Hurmat bilan, Palonchiyevlar oilasi\n")

Natija:

Yuqoridagi kodimizda 4-qatorni o'ngga surmaganimiz uchun, Python bu qatorni tsikl tashqarisida deb qabul qildi va faqatgina 1 marta, tsikl tugaganidan so'ng bajardi.

Huddi shu kabi agar takrorlanishi kerak bo'magan kodni tsikldan so'ng o'ngga surib qo'ysak Python bu qatorni tsiklning tarkibida deb hisoblab, qayta-qayta bajaradi:

Copy

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
    print(mehmon)
    
    print(mehmonlar) # bu qator tsikl tashqarisida bo'lishi kerak edi

Yuoqirdagi misolda 5-qator o'ngga surilib qolgani uchun Python bu qatorni ham bir necha bor takrorlab, konsolga chiqardi. To'g'ri kod quyidagicha bo'ladi:

Copy

mehmonlar = ['Ali','Vali','Hasan', 'Husan','Olim']
for mehmon in mehmonlar:
    print(mehmon)
    
print(mehmonlar)

for YORDAMIDA SONLI
RO'YXATLAR BILAN ISHLASH

sonlar = list(range(1,11))
for son in sonlar:
    print(f"{son} ning kvadrati {son**2} ga teng")

Natija:

for yordamida yangi ro'yxat ham shakllantirish mumkin:

Copy

sonlar = list(range(11)) # 1 dan 10 gacha sonlar ro'yxatini yaratamiz
sonlar_kvadrati =[] # bo'sh ro'yxat yaratamiz
for son in sonlar:  # sonlar dagi har bir son uchun
    sonlar_kvadrati.append(son**2) # uning kv.ni hisoblab, sonlar_kvadrati ga yuklaymiz

print(sonlar)
print(sonlar_kvadrati)

Natija:

[0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10]

[0, 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 100]

for va input()

for operatori va input() funktsiyasini jamlab, ro'yxatni foydalanuvchidan olingan qiymatlar bilan to'ldirish mumkin:

Copy

dostlar = [] # bo'sh ro'yxat
print("5 ta eng yaqin do'stingiz kim?")
for n in range(5): # n bu yerda 0 dan 4 gacha qiymatlar oladi
    dostlar.append(input(f"{n+1}-do'stingizning ismini kiriting: "))
print(dostlar)

Natija:

Kodni tahlil qilamiz:

• 1-qatorda bo'sh dostlar ro'yxatini yaratdik
• 2-qatorda ekranga "5 ta eng yaqin do'stingiz kim?" degan xabarni chiqardik
• 3-qatorda tsiklni boshladik. range(5) funktsiyasi 0 dan 5 gacha sonlar ketma-ketligini yaratadi (0,1,2,3,4) tsikl esa n shularning har biriga teng bo'lib chiqquncha davom etadi.
• 4-qatorda tsikl badani kelgan. Bu yerda biz foydalanuvchidan n+1 do'stingizni kiriting deb so'radik. Nima uchun n+1 (n emas)? Sababi n 0 dan 4 gacha qiymatlarni oladi, foydalanuvchiga tushunarli bo'lishi uchun esa biz "0-do'stingizni ismini kiriting:" deb emas, balki n+1 ya'ni 1-ismni kiriting deb murojat qilyapmiz.
• 5-qatorda shakllangan ro'yxatni konsolga chiqardik.

for tsikli har qanday dasturlash tilining eng muhim qismlaridan hisoblanadi va biz bu operatoraga hali takror-takror qaytamiz.

if OPERATORI

if so'zi ingliz tilidan "agar" deb tarjima qilinadi va deyarli barcha dasturlash tillarida shartlarni yozish uchun foydalaniladi.

Keling quyidagi misolni ko'ramiz. Bizda avtolar ro'yxati bor:

Copy

avtolar = ['audi','bmw','volvo','kia','hyundai']

Biz ro'yxatdagi har bil elementni katta harf bilan konsolga chiqarmoqchimiz. Bunda istisno sifatida "BMW" mashinasi nomini hamma harflarini katta bilan chiqarishimiz kerak.

Demak quyidagi kodni yozamiz:

Copy

for avto in avtolar: # avtolar ichidadi har bir avto uchun ...
    if avto == 'bmw':  # ... agar avto bmw ga teng bo'lsa ...
        print(avto.upper()) # avto nomini hamma harflarini katta bilan yoz.
    else: # aks holda ... 
        print(avto.title()) # avto nomini faqat birinchi harfini katta bilann yoz.

Kodni tahlil qilaylik:

• 1-qatorda biz for tsiklini boshladik: avto ichidagi har bir avto uchun.
• 2-qatorda shart yozdik: agar avto bmw ga teng bo'lsa (bu yerda == belgisi tenglikni tekshirish belgisi hisoblanadi va "avtobmw ga tengmi?" deb o'qiladi).
• 3-qator yuqoridagi shartning badani hisoblanadi va faqatgina shart bajarilgandagina ishga tushadi va avto nomini hamma harflarini katta bilan yozadi (.upper() metodi).
• 4-qatorda yana bir yangi operator, else bilan tanishamiz. "Else" ingliz tilidan "aks holda" deb tarjima qilinadi va if sharti bajarilmaganda else qismi ichidagi kod bajariladi.
• 5-qator esa else (aks holda, ya'ni 2- qatordagi shart bajarilmaganda) ishga tushadi va avto nomining faqat birinchi harfini katta bilan yozadi (.title() metodi)

Diqqat! Shart "badani" shartdan biroz o'ngga surib yoziladi (huddi for tsikli kabi). if/else dan keyin kelgan va o'ngga surib yozilgan har bir qator if/else shartining badani hisoblanadi.

Yuoqridagi kodni bajaramiz, va natijani ko'ramiz:

avtolar = ['audi','bmw','volvo','kia','hyundai']
for avto in avtolar: # avtolar ichidadi har bir avto uchun ...
    if avto == 'bmw':  # ... agar avto bmw ga teng bo'lsa ...
        print(avto.upper()) 
        # avto nomini hamma harflarini katta bilan yoz.
    else: # aks holda ... 
        print(avto.title()) 
         # avto nomini faqat birinchi harfini katta bilan yoz.

Natija:

IKKI RO'YXATNI SOLISHTIRISH

Ikki ro'yxatning tarkibi quyidagicha tekshiriladi:

Copy

menu = ['osh','qazonkabob','shashlik','norin','somsa']
buyurtmalar = ["osh","somsa","manti", "shashlik"]

for taom in buyurtmalar:
    if taom in menu:
        print(f"Menuda {taom} bor")
    else:
        print(f"Kechirasiz, menuda {taom} yo'q")

RO'YXAT BO'SH EMASLIGINI TEKSHIRISH

Yuqoridagi dasturimizda biz foydalanuvchi buyurtma berdi deb tasavvur qilyapmiz. Lekin foydalanuvchidan bo'sh ro'yxat kelsachi? Demak for tsiklini bajarishdan avval ro'yxat bo'sh emasligiga amin bo'lishimiz kerak. Buning uchun avvalgi kodimizni quyidagicha o'zgartiramiz:

menu = ['osh','qazonkabob','shashlik','norin','somsa']
buyurtmalar = ["osh","somsa","manti", "shashlik"]

if buyurtmalar: # ro'yxatda biror element bo'lsa bu ifoda TRUE qaytaradi
    for taom in buyurtmalar:
        if taom in menu:
            print(f"Menuda {taom} bor")
        else:
            print(f"Kechirasiz, menuda {taom} yo'q")
else: # agar ro'yxat bo'sh bo'lsa
    print("Savatchangiz bo'sh!")

Demak if royxat_nomi: ifodasi agar ro'yxatda bir dona element bo'lsa ham TRUE qiymat qaytaradi, aks holda FALSE qiymatini qaytaradi.

AMALIYOT

• Kamida 5 elementdan iborat ismlar degan ro'yxat tuzing, va ro'yxatdagi har bir ismga takrorlanuvchi xabar yozing
• Yuoqirdagi tsikl tugaganidan so'ng, ekranga "Kod n marta takrorlandi" degan xabarni chiqaring (n o'rniga kod necha marta takrorlanganini yozing)

Kutilgan natija

• 10 dan 100 gacha bo'lgan toq sonlar ro'yxatini tuzing. Ro'yxatning xar bir elementining kubini va kvadratini yangi qatordan konsolga chiqaring.

• Foydalanuvchidan 5 ta eng sevimli kinolarini kiritshni so'rang, va kinolar degan ro'yxatga saqlab oling. Natijani konsolga chiqaring.