XABBL KOSMIK TELESKOPI
Xabbl (inglizcha Hubble Space Telescope, HST) kosmik teleskopi Yer shari orbitasidagi avtomatik observatoriya bo‘lib, AQSH kosmik tadqiqotlar agentligi hamda Yevropa kosmik agentligining qo‘shma loyihasi hisoblanadi. Ushbu teleskopga mashhur amerikalik astronom, galaktikalar nazariyasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirgan olim Edvin Xabbl (1889-1953) nomi qo‘yilgan.
Hubble haqida.
Edvin Pauell Xabbl 1889-yil 20-noyabrda Marshfildda (Missuri, AQSh) sug‘urta agentligi xodimi oilasida tug‘ilgan. Amerikalik astronom - ekstragalaktik astronomiya va kuzatuv kosmologiyasi sohalarini yaratishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Koinotning kengayish qonunining kashf etilishi Xabblni XX asrning ko'zga ko'ringan olimlaridan biriga aylantirdi. U Galiley va Gerschel bilan solishtirganda Kopernik davridan beri eng buyuk astronom deb ataladi. Oydagi krater va asteroidlardan biri uning nomi bilan atalgan. 1990-yilda ishga tushirilgan Hubble teleskopi ham shular jumlasidan.
Teleskopning tarixi.
Kosmik teleskoplar 1923-yilda taklif qilingan va Hubble teleskopi 1970-yillarda Amerika Qo'shma Shtatlari kosmik agentligi NASA tomonidan Yevropa kosmik agentligi hissasi bilan moliyalashtirilgan va qurilgan. Uning ishga tushirilishi 1983-yilda mo'ljallangan edi, ammo loyiha texnik kechikishlar, byudjet muammolari va 1986-yildagi Challenger falokati bilan bog'liq edi. Teleskop 1990 yilda Discovery kemasi tomonidan ishga tushirilgan, garchi uning ishga tushirilishi to'rt yil oldin rejalashtirilgan bo'lsa-da, ammo Challenger falokati tufayli kechiktirilgan. Teleskopni ishlab chiqarishga 1,5 milliard AQSh dollari sarflangan. Avvaliga teleskop optik tizimdagi xatolik tufayli juda yuqori sifatli tasvirlarni bermadi. 1993-yilda xatolar tuzatildi. Teleskop 2013-yilgacha, ya’ni James Webb kosmik teleskopi uning o‘rnini bosuvchi orbitaga yetkazilgunga qadar ishlashi rejalashtirilgan edi. Quyidagi videoda har ikkala Teleskopda olingan tasvirlarni ko'rishingiz mumkin.
Afzallik.
Hubble teleskopi infraqizil diapazonda elektromagnit nurlanishni aniqlaydi. Yerda joylashgan shunga o'xshash teleskoplardan farqli o'laroq, kosmik teleskoplar 7-10 marta yuqori aniqlikka ega.
Xabblning xususiyatlari.
Hubble teleskopi uzunligi 13,3 metr, diametri 4,3 metr va quyosh massivining masofasi 2,0 metrni tashkil qiladi. Xabbl teleskopining massasi 11000 kg, unga o'rnatilgan asboblar uning massasini 12500 kg ga yetkazadi. Hubble Reflecting Teleskopi 2,4 metr diametrli, optik o'lchamlari taxminan 0,1 yoy sekundiga teng bo'lgan oyna bilan jihozlangan. Hubble teleskopida optik asboblar uchun beshta bo'linma mavjud bo'lib, unga kameralar o'rnatilgan: keng burchakli va sayyoraviy kamera, ilg'or kuzatuv kamerasi, yaqin infraqizil kamera va ko'p ob'ektli spektrometr, spektrograf (afsuski, u ishlamayapti. 2004 yildan beri) va nozik hidoyat datchiklari.
Xabbling xizmatlari.
Hubble teleskopiga kosmonavtlar kosmik kemalarda parvozlar paytida xizmat ko'rsatadi. Dastlab, Hubble teleskopini tekshirish va yangilash uchun har besh yilda bir marta Yerga tushirishga qaror qilindi, ammo keyinchalik ular haddan tashqari yuklanish paytida ifloslanish va deformatsiya xavfi tufayli bu g'oyadan voz kechishdi. Teleskopga har uch yilda bir marta orbitada xizmat ko'rsatishga qaror qilindi. Xabbl teleskopi orbitada bo'lgan butun vaqt davomida unga to'rt marta xizmat ko'rsatildi. Xabbl teleskopi 22 000 ta samoviy jismlar - yulduzlar, sayyoralar, galaktikalarning 700 000 ta tasvirini oldi. Har kuni Xabbl teleskopidan Yerga 15 gigabayt ma'lumot yuboriladi. Butun dunyo astronomlari o'z tadqiqotlarida Hubble teleskopidan olingan ma'lumotlardan foydalanadilar, teleskopdan olingan ma'lumotlarga ko'ra, to'rt mingdan ortiq ilmiy maqolalar yozilgan.
Teleskopning tiniq tasvirlari.
Hubble teleskopi birinchi bo'lib Pluton yuzasini suratga oldi. Saturn, Yupiter va Ganimeddagi ultrabinafsha qutb nurlarining fotosuratlari olindi. Hubble kosmik teleskopi 1994-yilda yuz bergan Yupiter va Shoemaker-Levy 9 kometasi o'rtasidagi to'qnashuvning yuqori sifatli tasvirlarini oldi.
Xabbl teleskopidan olingan yuqori sifatli tasvirlar tufayli galaktikalar markazlarida qora tuynuklar mavjudligi qisman tasdiqlandi. Ko'pchilik yulduzlar sayyoralarni shakllantirish jarayonida ekanligi isbotlangan. Koinot haqida aniqroq tasavvur paydo bo'ldi, bu qorong'u energiya bilan to'ldirilgan tezlashuvchi koinotdir. Xabbl teleskopidan olingan suratlar koinotning yoshini aniqladi, bu 13,7 milliard yil. Xabbl teleskopi tomonidan olingan tasvirlarni taqqoslash koinotning bir hil ekanligini isbotladi.
Bućo Nero uchun maxsus tayyorlandi. 07.12.2022
