ELEKTRON NASHRLAR VA UNING AFZALLIKLARI
XXI asr axborot asri sifatida eʼtirof etilib, texnologik taraqqiyot hayotning barcha jabhalarida, jumladan, nashriyot sohasida ham tub oʻzgarishlarga olib keldi. Anʼanaviy bosma nashrlar bilan bir qatorda elektron nashrlar (e-nashrlar) oʻzining qulayligi, tezkorligi va samaradorligi bilan keng tarqalmoqda. Elektron nashrlar – bu matn, tasvir, audio va video kabi multimedia elementlarini oʻzida mujassam etgan, raqamli formatda yaratilgan va tarqatiladigan har qanday nashr turidir. Ular kitoblar, jurnallar, gazetalar, ilmiy maqolalar, maʼlumotnomalar va boshqa koʻplab turdagi materiallarni oʻz ichiga oladi.
Elektron nashrlarning asosiy afzalliklari bir necha jihatdan koʻzga tashlanadi:
– elektron nashrlar internet orqali dunyoning istalgan nuqtasidan tez va oson kirish imkoniyatini beradi. Bu esa ilmiy tadqiqotchilar, talabalar va keng jamoatchilik uchun zarur axborotni cheklanmagan holda olish imkoniyatini yaratadi. Masalan, biror ilmiy jurnalning elektron versiyasi nashr etilishi bilan bir necha daqiqada butun dunyo boʻylab oʻquvchilar tomonidan yuklab olinishi va oʻqilishi mumkin. Bu, ayniqsa, tez rivojlanayotgan ilmiy sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi.
– elektron nashrlar bosma nashrlarga nisbatan ancha arzonroq. Ular chop etish, qogʻoz, siyoh, saqlash va tarqatish xarajatlarini talab qilmaydi. Bu esa nashriyotchilar va mualliflar uchun sezilarli iqtisodiy tejashga olib keladi. Shuningdek, oʻquvchilar ham koʻpincha elektron nashrlarni bosma nashrlarga nisbatan arzonroq narxda sotib olishlari yoki hatto bepul yuklab olishlari mumkin. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda taʼlim va axborotga boʻlgan kirish imkoniyatini oshirishga yordam beradi.
– elektron nashrlar matndan tashqari audio, video, animatsiya va interaktiv grafikalar kabi multimedia elementlarini oʻz ichiga olishi mumkin. Bu esa oʻquv materiallarini yanada jozibador va tushunarli qilish imkonini beradi. Masalan, tibbiyot boʻyicha oʻquv qoʻllanmalarda inson anatomiyasining 3D modellari yoki tarixiy voqealarni tasvirlovchi hujjatli filmlar joylashtirilishi mumkin. Bunday imkoniyatlar ayniqsa taʼlim jarayonida oʻquvchilarning faolligini oshirishga xizmat qiladi.
– elektron kitoblar va jurnallar smartfon, planshet, kompyuter kabi turli qurilmalarda oʻqilishi mumkin. Birgina qurilmada minglab kitoblarni saqlash va istalgan joyda, istalgan vaqtda oʻqish imkoniyati mavjud. Bu esa sayohat paytida yoki kutubxonaga bora olmagan paytlarda juda qulaydir.
– bosma nashrlardan farqli oʻlaroq, elektron nashrlardagi maʼlumotlarni tez va oson yangilash, xatolarni tuzatish mumkin. Bu, ayniqsa, tez-tez oʻzgarib turadigan maʼlumotlar (masalan, qonunlar, texnologik qoʻllanmalar) uchun muhimdir. Yangilangan versiyalar darhol butun dunyo boʻylab tarqatilishi mumkin, bu esa eski yoki notoʻgʻri maʼlumotlarning tarqalishini oldini oladi.
– elektron nashrlar qogʻoz ishlab chiqarish, bosib chiqarish va tashish uchun sarflanadigan resurslarni tejash orqali atrof-muhitga salbiy taʼsirni kamaytiradi. Bu esa oʻrmonlarning kesilishini, suv sarfini va uglerod chiqindilarini kamaytirishga yordam beradi. Barqaror rivojlanish tamoyillari nuqtai nazaridan, elektron nashrlar nashriyot sohasining ekologik izini kamaytirishda muhim rol oʻynaydi.
– Elektron nashrlarda matn ichida kalit soʻzlar boʻyicha tezkor qidirish, havolalar orqali boblar yoki sahifalar orasida osongina harakatlanish imkoniyati mavjud. Bu esa ilmiy tadqiqotlar va maʼlumot izlash jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi va samaradorligini oshiradi. Nogironligi boʻlgan shaxslar uchun elektron nashrlar matnni kattalashtirish, shrift turini oʻzgartirish, orqa fon rangini sozlash va hatto matnni ovozli oʻqish (text-to-speech) kabi imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu esa koʻrish qobiliyati past boʻlgan yoki disleksiya kabi oʻqish buzilishlari boʻlgan shaxslar uchun axborotga kirish imkoniyatini qulay amalga oshiradi.
Elektron nashrlar axborot almashinuvi, taʼlim, tadqiqot va madaniy merosni saqlash sohalarida inqilobiy oʻzgarishlarni amalga oshirdi. Ular nafaqat axborotga kirish imkoniyatini kengaytirdi, balki uni yanada samarali, qulay va ekologik jihatdan barqaror qildi. Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi bilan elektron nashrlar kelajakda ham nashriyot sanoatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʻlib qolishi kutilmoqda. Virtual haqiqat (VR) va toʻldirilgan haqiqat (AR) texnologiyalarining nashriyot sohasiga integratsiyalashuvi elektron nashrlarni yanada interaktiv va immersiv tajribaga aylantirishi mumkin. Shuningdek, sunʼiy intellekt (AI) yordamida shaxsiylashtirilgan oʻqish tajribalarini yaratish, kontentni avtomatik ravishda sintezlash va tahlil qilish imkoniyatlari ham jadal rivojlanmoqda.
Shu bilan birga, elektron nashrlarning mualliflik huquqlarini himoya qilish, raqamli boʻlinishni kamaytirish va axborotning ishonchliligi kabi muammolar ham mavjud boʻlib, bu borada ilmiy va amaliy yechimlar izlash muhim ahamiyat kasb etadi. Elektron nashrlar kelajakda ham bilimlar jamiyatining rivojlanishida markaziy rol oʻynashda davom etaveradi.
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti 3-bosqich talabasi
