قلعه ایرج

قلعه ایرج کجاست؟ ایالت ری، با جغرافیای استراتژیک آن در قلب ایرانشهر، و در کنار یکی از مهم ترین شاهراه های ارتباطی دنیای باستان، واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی، بالقوه می توانسته است در شکوفایی ایالت ری مؤثر واقع شود.

وجود محوطه های مهمی از دورۀ تاریخی ایران در دشت تهران، همچون چالترخان، تپۀ میل، تپۀ طالب آباد، دژ رشکان و قلعه ایرج، تلویحاً جایگاه برجستۀ ایالت ری در این برهه از تاریخ ایران را نشان می‌دهد. برای اینکه با این مکان های تاریخی ری و ورامین بیشتر آشنا شوید بهتر است به مجله مستر بلیط مراجعه کنید.

معرفی قلعه ایرج

قلعۀ ایرج محوطه ای از ایران دوره ساسانی است و به عنوان بزرگ ترین قلعه خشت خام استان تهران، ایران و جهان شناخته می شود. قلعۀ ایرج در حدود دو کیلومتری شمال شرقی شهر ورامین، در مجاورت روستای عسگرآباد در شهرستان پیشوا، واقع شده است. این محوطه، با قریب به ۱۹۰ هکتار وسعت، یکی از بزرگ ترین محوطه های دوره ساسانی در مرکز فلات ایران است.

قلعه ایرج، وسیع ترین محوطۀ محصور دشت تهران و یکی از مهم ترین محوطه های تاریخی ایران محسوب می شود. بخش عمده ای از این اهمیت، در وسعت محوطه و ساختارهای معماری گستردۀ داخل حصار آن نمود یافته است.

نام دیگر قلعه ایرج، قلعه گبری می باشد که تاکنون نامی از آن در اسناد تاریخی گذشته پیدا نشده است. ساکنان این قلعه همگی زرتشتی بودند به همین دلیل به این قلعه، قلعه گبری گفته می شود که نامی برای پیروان دین زرتشت است.

اولین کسی که در مورد این اثر تاریخی مطالبی نوشته و به توصیفات باستان شناسانه از این قلعه پرداخته، اعتمادالسلطنه، از رجال سیاسی زمان ناصرالدین شاه قاجار (1831-1896م)، است.

وی همچنین تلاش کرده است به تاریخ گذاری محوطه بپردازد و راجع به کاربری قلعه ایرج، گمانه هایی مطرح کند؛ به اعتقاد وی، قلعه ایرج، همان ورنه چهارگوش ذکرشده در وندیداد (یکی از نَسْک‌های پنج‌گانهٔ اوستای امروزی) است و بالغ بر دو هزار سال قدمت دارد.

وی، همچنین در مطالعۀ جداگانه ای خاطر نشان می سازد که احتمالا قلعه ایرج می توانسته است همان شهرری پیش از اسلام بوده باشد.

بیشتر بخوانید: برای کسب اطلاعات بیشتر درباره شهرستان ورامین و برترین مقاصد گردشگری آن، مجموعه مقالات “ورامین” را مطالعه نمایید.

تاریخچه قلعه ایرج

در بررسی های درون محوطه، قطعه سفال هایی از دورۀ مس و سنگ، عصر آهن، ساسانی، سلجوقی و ایلخانی یافت شده است. به علاوه، بقایای آجر، خشت و دو قطعه گچبری تزئینی، در بخش غربی درون محوطه مشاهده شده است. بقایای چهار رشته قنات نیز در بخش شرقی و غربی درون محوطه دیده می شود که حلقه چاه های هیچ یک از آنها در بیرون حصار ادامه نیافته است.

در کاوش های انجام گرفته در درون محوطه نیز، تنها بقایای یک کف از جنس خاک کوبیده با زیر سازی قلوه سنگ در بخش شمال غربی درون محوطه، مشاهده شد. بر روی کف مذکور، قطعه سفال هایی از دورۀ ساسانی یافت شد.

در بررسی های بیرون قلعه ایرج، همچون درون محوطه، قطعه سفال هایی از دورۀ مس و سنگ، عصر آهن، ساسانی، سلجوقی و ایلخانی مشاهده شد. به علاوه، یک محوطۀ سلجوقی-ایلخانی، در ضلع غربی بیرون حصار مشاهده گردید. در کاوش های صورت گرفته در بیرون حصار نیز، تنها قطعه سفال هایی از دورۀ مس و سنگ، در بخش غربی و جنوبی بیرون حصار، کشف شد.

سفر به ورامین با تهیه بلیط قطار ورامین از مستر بلیط، به صورت آنلاین، به آسانی امکان پذیر می شود.

معماری و قسمت های مختلف قلعه ایرج

قلعۀ ایرج محوطه ای است بالغ بر ۱۹۰ هکتار وسعت که با باروی عظیم مربع-مستطیلی به ابعاد ۱۳۰۰ ×۱۴۷۰ متر محدود شده است.

بارو

باروی قلعۀ ایرج شیب دار است و عرض آن در سطوح پایینی ۲۲ متر و در سطوح بالائی ۱۵ متر است. به نظر می رسد سازندگان قلعه ایرج، تعمداً بخش چینه ای تحتانی حصار را عریض و شیب دار ساخته اند تا پایه ای مستحکم برای ساخت و سازهای گسترده بر روی آن ایجاد کنند.

آن گونه که امروزه از شواهد باستان شناسی حصار قابل مشاهده است، در بخش خشتی، برج های بیرونی، طاق هایی در حد فاصل برج ها، یک راهرو سرتاسری و بقایای گستردۀ اتاق های یک اندازه وجود داشته است. بیشترین ارتفاع باقیمانده بارو نیز ۱۵ متر است.

در بخش بیرونی بارو بقایای ۱۴۸ برج نگهبانی مدور دیده می شود. روی بارو نیز بقایای ساخت وسازهایی مشتمل بر راهرو، طاق ها و اتاق های مسکونی دیده می شود. این محوطه دارای چهار دروازه در مرکز دیواره های چهارگانه باروست. دروازه جنوب شرقی از سه دروازه دیگر سالم تر باقی مانده است. تمام ساخت وسازهای روی آن، از جمله برج های نگهبانی، راهروی سراسری و طاق ها در آخرین فازهای استقراری قلعۀ ایرج با خشت پر شده است.

فضای درون محوطه، برخلاف ساخت و سازهای روی باروی قلعه، فاقد شواهد معماری گسترده است. در بررسی سطحی محوطه، بقایای پراکنده خشت و یک قطعه گچ بری یافت شده است.

در قلعۀ ایرج، پیش از هرگونه عملیات معماری، سطح زیرین بارو با یک لایه ماسه بادی به ضخامت بین ۲۰ الی ۱۱۰ سانتی متر پوشیده و یک سطح شده است. تمام ساخت و سازهای بارو روی این لایه سراسری شن و ماسه ساخته شده است. بخش زیرین بارو چینه ای است و ۶ متر ارتفاع دارد. برای ساخت این بخش از چینه هایی به ابعاد مختلف بین ۱۸۴ ×۱۷۵ ×۱۱۰ الی ۴۰ ×۳۸×۱۹ سانتیمتر استفاده شده است.

باروی محوطه پلکانی است و با افزایش ارتفاع عرض آن کاهش می یابد، به نحوی که عرض بخش چینه ای بارو در سطوح زیرین ۲۲ متر و در ارتفاع ۶ متری، ۱۵ متر است. در این ارتفاع، بخش مصطبه مانند چینه ای تمام می شود و بخش خشتی بارو آغاز می شود.

طاق ها

علاوه بر برج های بیرونی حصار، در حد فاصل هر دو برج نیز بقایای چهار طاق دیده می شود. این طاق ها در برخی قسمت های ضلع جنوب شرقی محوطه، به صورت دوطبقه بوده است.

طاق های حصار را در کل می توان در دو خانوادۀ طاق های نیم دایره، و طاق های تیزه دار تقسیم کرد. روش طاق زنی نوع اول در دورۀ تاریخی ایران در دورۀ اشکانی و ساسانی کاملا مرسوم بوده است؛ بااین حال، طاق های تیزه دار، اغلب در دورۀ اسلامی در معماری دیده می شود.

نمونۀ چنین طاق هایی، در طاق نماهای پشتی طاق کسری، اتاق های فرعی قصرشیرین، نقش قوس تیزه دار در سینی مفرغی موزۀ برلین و نقش روی بشقاب نقره ای موزۀ آرمیتاژ دیده می شود.

این طاق ها که عامل مهمی در تأمین نور راهرو سرتاسری محسوب می شده، یکسان نبوده و دارای اندازه ای متفاوتی هستند. بیشترین ابعاد طاق قلعه ایرج، 210 سانتیمتر عرض، 385 سانتیمتر ارتفاع و 220 سانتیمتر عمق و کمترین ابعاد آن، 40 سانتیمتر عرض، 110 سانتیمتر ارتفاع و 145 سانتیمتر عمق است.

اتاق ها و راهروها

اتاق های باروی ورامین از طریق ورودی هایی به یکدیگر مرتبط می شوند. ابعاد این اتاق ها تا حدودی مشخص است. اتاق گوشه ای که سالم تر باقی مانده است ۴۹۰ سانتی متر طول و ۳۰۰ سانتی متر عرض دارد. تنها یک ضلع از اتاق های دیگر باقی مانده است که ۳۳۱ و ۳۵۰ سانتی متر است.

ارتباط این اتاق ها با راهروی سراسری بدین ترتیب است که بعد از هر شش اتاق یک ورودی اتاق را به راهروی سراسری مرتبط می کرده است. براساس شواهد موجود، این ورودی ۱۲۵سانتی متر عرض، ۲۳۷ سانتی متر ارتفاع و ۲ متر عمق داشته است.

بر اساس الگوی فوق، احتمالا دور تا دور حصار محوطه، 814 اتاق یک اندازه وجود داشته است. در دیوارۀ متصل به راهروی برخی از اتاق ها، فرورفتگی های منظم و نامنظمی دیده می شود که برخی از آنها شبیه طاقچه، برخی شبیه تیرکش و برخی دیگر نیز احتمالا ناشی از تخریب دیوار اتاق ها بوده و بعدها ایجاد شده اند.

راه های دسترسی به قلعه ایرج

برای رسیدن به این مکان بهترین وسیله، خودرو شخص است. با استفاده از آن به راحتی و با کمترین مشکل خود را به ای منطقه برسانید.

بازدید از قلعه ایرج

در طول روز می توانید خود را به این منطقه برسانید. بهتر است برای رفتن به آنجا تا قبل از غروب خورشید اقدام کنید تا به راحتی بتوانید قسمت های مختلف آن را تماشا کنید و لذت ببرید.

منبع: رزرو هتل