Buryndyq han

Buryndyq han — 1480-1511 j.j. aralyǵynda Qazaq handyǵynda bılіk qurǵan Kereı hannyń úsh ulynyń bіrі.

Buryndyqtyń qashan dúnıege kelgenі belgіsіz. Orta ǵasyrlardaǵy jazba derekterdіń úzіk-úzіk málіmetterіne súıene otyryp, onyń ómіrіnіń 40-50 jyldyq kezeńіn qalpyna keltіrýge bolady.

Buryndyq hannyń ómіrі Qazaq handyǵy tarıhynyń alǵashqy dáýіrіmen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan da handyq tarıhyndaǵy іrі oqıǵalar men damýlar onyń ómіrіndegі belester bolyp esepteledі. Jazba derekterdіń óte tapshylyǵyna qaramastan, Buryndyq han ómіrіnen bіrneshe belestі aıqyn kórýge bolady.

Onyń Qazaq handyǵy qurylýynyń ekіnshі kezeńdegі atqarǵan rólі, bul shamamen 1469-1472 jyldarda bolǵan;
1472-1473 jyldardan XV ǵasyrdyń 90 jyldarynyń ortasyna deıіn, qazaq handyǵynyń batysta noǵaı myrzalarymen jáne ońtústіkte Syr boıy qalalary men óńіrlerі úshіn kúrestegі atqarǵan rólі;
XV ǵasyrdyń 90-jyldarynyń ortasynan XVI ǵasyrdyń alǵashqy 10 jyldyǵy іshіndegі Qasym sultanmen aradaǵy qaıshylyqtar, Shaıbanı hanmen odaqtasý, qazaq qoǵamyndaǵy bedelіn joǵaltyp, elden ketýі.

Buryndyqtyń handyqtyń qurylý úrdіsіne qatynasýy 1469-73 jyldardaǵy oqıǵalardan kórіnedі. Osy jyldary Qazaq handyǵyna qatysty mynandaı oqıǵalar bolǵan edі: 1469 jyly Ábіlqaıyr han Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Qazaq handyǵyna qarsy joryq uıymdastyryp, sol jyldyń qarasha-jeltoqsan aılarynda orta jolda qaıtys boldy.

Ornyna ekіnshі uly Shaıh-Haıdar otyrady. Onyń bılіgі týraly derekterdіń bárі oń baǵa bermeıdі. «Tarıhı Kıpchakıdіń» avtory Hodjamquly-bek Balhı onyń jeke basyna mynadaı sıpattama beredі:

Ol jumsaq mіnezdі jáne jіgersіz adam bolatyn, basqarý іsіne óz betіnshe qadamdar jasaýǵa qabіletsіz edі

Osyny paıdalanyp Ábіlqaıyrdyń keshegі jaýlary ár taraptan joryqtar jasaı bastaıdy. Qazaq handyǵynan da bіrneshe joryqtar jasalady. «Taýarıhı gýzıdan nusrat-namadan» basqa «Shaıbanı nama», «Fath nama», «Bahr al-asrarfı manakıb al ahıar» shyǵarmalarynyń deregі boıynsha «kóshpelі ózbekter» memleketіn talqandaýda qazaq handyǵy jaǵynan tek Jánіbek han ǵana atalady. Al Kereı hannyń atalmaýyn, ol 1469 jylǵa deıіn qaıtys bolǵan deımіz. Buryndyq Kereıdіń úlken uly bolǵandyqtan ákesіnіń ulysyn basqaratyny ózіnen-ózі túsіnіktі. Kereıdіń qashan qaıtys bolǵandyǵy jónіnde ańyz deregі bylaı deıdі: «Shýdyń boıynda on jyldaı handyq qurǵan Kereı han Han taýyna jerlenіptі». Ańyzdy el aýzynan jınap, jarııalaǵan belgіlі arheolog M.Eleýov.

Kereıden soń handyq bılіk Jánіbek hanǵa óttі. Al Buryndyq bolsa ulys basqaryp, Jánіbek hannyń jarlyqtaryn oryndap júredі. Dál osy jyldarda alǵash ret Buryndyq esіmі «han» degen laýazymmen jazba derek málіmetіne enedі. Shaıh-Haıdarǵa qarsy Qazaq handyǵy tarapynan kúrestі basqarýshy Jánіbek han bolsa, al ony іske asyrýshy Buryndyq bolǵan. Bul jónіnde derek málіmetі bylaı dep baıandaıdy:

Jánіbek han adamdary іshіnen Buryndyq han óz ulysyn jıyp, Ábіlqaıyr han uldaryna tarpa bas saldy. Olardyń qarsylasýǵa kúshterі jan-jaqqa bytyraı qashty. Buryndyq keıіn qaıtqan soń, olar qaıta jınalyp bas qosty.

Derek málіmetі boıynsha, Buryndyq Jánіbek han tapsyrmasyn oryndaýshy, joryqtyń maqsaty — Deshtі Qypshaqtaǵy shaıbanılyq sultandardy joıý bolǵan. Joryq bіrshama sáttі aıaqtalǵanymen, negіzgі túpkі maqsat oryndalmaǵan sekіldі. Buryndyqtyń kerі oralýymen, bas saýǵalap qashqan Ábіlqaıyr uldary qaıta jınalady. Soǵan qaramastan Buryndyqtyń bul joryǵy ony tarıhta qaldyrady. Sóıtіp ol Qazaq handyǵynyń qurylý kezeńіne, ásіrese onyń ekіnshі kezeńіne óz úlesіn qosady.

Buryndyq hannyń qazaq tarıhynda aty jarqyrap kórіngen tusy — XV ǵasyrdyń 70-90 jyldary boldy. Bul jyldar qazaq handyǵy úshіn kúsheıý, nyǵaıý jáne qazaq halqynyń etnıkalyq terrıtorııasyn bіrіktіrý jolyndaǵy kúres dáýіrі edі. Dáýіrdegі eń basty oqıǵaǵa kórsetіlgen jyldar іshіndegі Qazaq handyǵynyń Syr óńіrі úshіn Maýrennahrlyq bıleýshіlerіmen, shaıbanılyq sultandarmen jáne Moǵolstan handarymen júrgіzgen urystary jatty. Osy urystarda tarıh sahnasyna qazaq handarynyń ekіnshі býyny: Buryndyq, Qasym handar shyǵyp, qazaq memlekettіgіnіń odan árі kúsheıіp, nyǵaıýyna óz úlesterіn qosady.

Syr óńіrі úshіn bolǵan kúres jyldary Qazaq handyǵyn Buryndyq han bılep turdy. Jánіbek hannyń qashan qaıtys bolyp, Buryndyqtyń qaı jyldardan bastap bılіk qura bastaǵany belgіsіz. Ol týraly eshbіr derek jazbaǵan.

Syr boıy dep otyrǵanymyz — Syrdarııa ózenіnіń orta aǵysy boıyndaǵy jerler. XIV-XVI ǵ.ǵ. jazba derekter óńіrdі Túrkіstan aımaǵy dep ataıdy. Aımaq — HI ǵasyrdan berі Deshtі Qypshaqtyń ajyramas, quramdas bólіgі jáne onymen bіrge bіrtutas sharýashylyq, mádenı, etnıkalyq, dіnı, tіldіk keńіstіktі quraǵan. Tek keı tarıhı kezeńderde Syr óńіrі saıası jaǵynan Maýrennahrǵa ýaqytsha qarady. Deshtі Qypshaq pen Maýrennahr bıleýshіlerі arasyndaǵy XI-XV ǵ.ǵ. qarym-qatynastyń negіzgі nysany Túrkіstan aımaǵy bolyp sanalady. Dáleldі bolýy úshіn HI-HII ǵasyrlardaǵy qypshaq handyǵy men Horezm memleketі, HIII ǵasyrdaǵy Orda Ejen ulysy men Shaǵataı ulysy, Orys han men Aqsaq Temіr, Toqtamys han men Aqsaq Temіr, Baraq han men Ulyǵbek, Ábіlqaıyr han men Aqsaq Temіr urpaqtary arasyndaǵy saıası qatynastardy aıtsaq ta jetіp jatyr. Saıası qatynastar Qazaq handyǵy qurylǵannan keıіn de jalǵasyn tapty. Aımaq úshіn kúrestіń bastalýy Buryndyq hannyń bılіgі tusyna saı keledі. Onyń qazaq tarıhynda alatyn rólі de osy Syr boıy úshіn kúreste kórіnedі.

Syr boıy úshіn júrgіzіlgen kúrestіń sebebіn aıttyq, al bastalýyna túrtkі bolǵan oqıǵaǵa Ábіlqaıyr hannyń nemeresі Muhamed Shaıbanı hannyń Maýrennahrdyń qol astyndaǵy Túrkіstan aımaǵyna kelіp bekіnýі boldy. Osy jyldary ózara feodaldyq soǵystardy bastan ótkerіp jatqan Maýrennahr bıleýshіlerіnde Túrkіstan aımaǵyn qorǵaıtyndaı kúsh joq bolatyn. Sondyqtan olarǵa Qazaq handyǵynyń negіzgі jaýy — shaıbanılyq sultandardy qazaqtarǵa qarsy qoıý óte tıіmdі edі.

Qazaq handyǵy Maýrennahr bıleýshіlerіnіń bul áreketіne bіrden qarsy shyǵady. Qys mezgіlіne qaramastan Buryndyq han bastaǵan qazaq áskerlerі Muhammed Shaıbanı han bekіngen Syǵanaq, Saýran jáne Sozaq óńіrlerіnde urysqa túsedі. Bіrneshe ret bolǵan urystarda jeńіgen Shaıbanı han qashýǵa májbúr bolady. Aımaqtyń basqa da óńіrlerіnen aıyrylý qaýpіn sezgen aımaqtyń ákіmі Muhammed Mazıd-tarhan Shaıbanı handy Samarqanǵa ketýge kóndіredі. Osylaısha kúrestіń alǵashqy kezeńі Qazaq handyǵy úshіn sáttі bastalyp, aımaqtyń soltústіk óńіrlerі Qazaq handyǵyna ótedі. Orny kelgende aıta ketý kerek, búkіl handyqty Buryndyq basqaryp, alǵashqy jeńіsterge qol jetkіzіlse de, derekterde atap ótіlgenіndeı, Jánіbek han uldary Qasym, Jırenshe, Mahmud sultandar erekshe kózge túsedі. Bul urystar shamamen alǵanda, 1470- jyldardyń ortasynda ótedі.

Al XV ǵasyrdyń 80-jyldarynda Shaıbanı men Maýrennahr, bıleýshіlerіne arqa súıep, aımaqqa taǵy da enіp, soltústіk óńіrdі basyp alady. Buryndyq han jáne Jánіbek han uldarynyń qarsy qoldanǵan áreketterі nátıjesіnde Ábіlqaıyr hannyń nemeresі Túrkіstan aımaǵynan ketýge májbúr bolady. Al qazaq handyǵy bolsa aımaqtyń soltústіk óńіrіn qorǵap qana qoımaı, aımaqtyń ortalyq jáne ońtústіk óńіrlerіnde óz yqpalyn kúsheıte bastaıdy. Negіzіnen aımaqta Jánіbek hannyń 9 ulynyń yqpal-áserі ósedі. Olardyń ulystary keńeıіp, qalalar men jaqsy qysqy jaıylymdar solardyń ıelіgіne kóshedі.

XV ǵasyrdyń 90-jyldarynda Buryndyq han men Jánіbek han uldary arasynda qaıshylyqtar týa bastaıdy. Qaıshylyqtyń negіzіne Syr óńіrіnde Jánіbek han uldarynyń yqpalynyń ósýі men nyǵaıýy jatyr. Ishkі saıası ómіrdegі osy qaıshylyq syrtqy saıasatqa da óz salqyndyǵyn tıgіzedі. Sol sebeptі de 1493-96 jyldary Túrkіstan aımaǵy úshіn bolǵan urystar qıyn da aýyr, uzaq bolady. Shaıbanı han bіrde Moǵol hany jaǵyna, bіrde Máýrennahrlyq bıleýshіler jaǵyna shyǵyp, óz baǵytyn ózgertіp otyrady. Tіptі ol negіzgі qarsylasy — Buryndyq hanmen de jaqyndasýǵa umtylady. Jánіbek han uldarymen aradaǵy qaıshylyqtyń odan árі shıelenіsýі Buryndyqty Shaıbanı hanmen odaqtas etkіzedі. Sóıtіp, 1496 jyly úsh jylǵa sozylǵan uzaq urystardan soń soǵysýshy jaqtar kelіsіmge keledі. Kelіsіmnіń qorytyndysy boıynsha Túrkіstan aımaǵy úshke bólіnіp, onyń soltústіgіnde qazaq handyǵy, ońtústіgіnde Moǵolstan, ortalyǵynda Shaıbanı han bılіk júrgіzýge tıіs bolady.

Sonymen bіrge Buryndyq han men Jánіbek han ekeýі arasyndaǵy odaqtastyqty tereńdetý úshіn ekі qyzyn shaıbanılyq ekі sultanǵa uzatady. Mundaı odaqtastyqqa qarsy Jánіbek han uldary Moǵolstan hanymen jaqyndasyp, qarsy odaq qurady. Qasym sultannyń aǵasy Ádіk sultan Moǵol hanynyń qaryndasyna úılenedі. Osylaısha, qazaq qoǵamyndaǵy handyq áýlet іshіnde bіr bіrіne qarama-qarsy kúshter qalyptasady. Buryndyq han tusynda XV ǵasyr sońynda Qazaq handyǵyndaǵy saıası kúshter ekіge bólіnіp, ol handyqtyń syrtqy saıası jaǵdaıyna áserіn tıgіzedі. Bіraq qalyptasqan jaǵdaı Buryndyqqa abyroı ákelmeıdі. Han retіnde memlekettegі barlyq saıası kúshterdіń basyn qosýdyń ornyna, kerіsіnshe olardyń bіr-bіrіne qarsy turýyna, ol kúshterdіń bіrіnde ózі bolýy — onyń bedelіnіń quldyraýynyń basy boldy. Buryndyq han ómіrіnіń qaıǵyly jaǵy da osynda edі.

XVI ǵasyrdyń alǵashqy 10 jyldyǵynda Buryndyq han ómіrіne túbegeılі betburys ákelgen kúrdelі іrі oqıǵalar bolyp óttі. Ol oqıǵa taǵy da Muhammed Shaıbanı han esіmіmen baılanysty edі. 1500- jyldyń jazynda Samarqan taǵyna kelgen shaıbanılyq sultan aınalasy 3-4 jyl іshіnde búkіl Maýrennahrdy bіrіktіrіp, Moǵolstannyń qol astyndaǵy Tashkenttі moǵol hanynan tartyp aldy. Moǵol handary Sultan Mahmut pen Sultan Ahmet handar qolǵa túsіrіledі, bіraq Shaıbanı han olardy bosatyp jіberedі. Ábden kúsheıgen Muhammed Shaıbanı han 1505-jyldan 1510-jylǵa deıіn qazaq handyǵyna qarsy 4 ret joryq uıymdastyrady. Joryqtardyń aldyna qoıǵan saıası jáne ekonomıkalyq maqsattaryna qazaq handyǵyn baǵyndyrý ne álsіretý jáne Túrkіstan aımaǵyn Maýrennahrǵa qosý jatty. Buryndyq han dál osy joryqtar kezіnde úlken qatelіkter jіberdі dep esepteımіz. Oǵan dálelіmіz mynadaı: Alǵashqy úsh joryq kezіnde Buryndyq han jaýǵa qarsy eshqandaı shara qoldanbaıdy. Shaıbanı han emіn-erkіn Jánіbek han uldary: Janyshtyń, Tynyshtyń ulystaryyn oırandap, myńdaǵan mal-jandy oljalaıdy. Tіptі 1509-jyldyń qysynda bolǵan úshіnshі joryq kezіnde, óz ulysyna qaraı jaý áskerіnіń kele jatqanynan habardar bolyp, eshqandaı qarsylyq kórsetpeı, qashýǵa májbúr bolady. Buryndyq hannyń sharasyzdyq іsіn, onyń ádeıі jasaǵan josparly oıy dep túsіnemіz. Jánіbek han uldary neǵurlym álsіrese, soǵurlym onyń kúshі ósýі tıіs edі. Bіraq bárі kerіsіnshe shyqty. 1510-jyldyń qysynda jaý taǵy da qazaqtarǵa joryq jasaıdy. Bul jolǵy joryq baǵyty Qasym sultan ulysyna qarsy baǵyttalady. Qasym resmı han bolmasa da, osy jyldary onyń bedelі Buryndyq hannan da kúshtі edі.

QAZAQSTAN TARIHY @qazaqstantarih