Markaziy Osiyodagi birinchi yadro reaktori: Toshkentdagi VVR-SM tarixi va yutuqlari
1959-yil 10-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi institutida Markaziy Osiyo ilmiy manzarasini o‘zgartirgan katta voqea yuz berdi: Toshkent shahridagi Ulug‘bek shaxarchasida mintaqadagi birinchi yadro reaktori ishga tushirildi. VVR-S deb nomlanuvchi ushbu tadqiqot obyekti oddiy texnik inshoot emas, balki yangi kashfiyotlar va texnologiyalar yo‘lini yorituvchi haqiqiy ilmiy mayoqqa aylandi.
Yo‘lning boshlanishi: g‘oyaning tug‘ilishi va qurilish
Markaziy Osiyodagi birinchi yadro reaktorining tarixi 1950-yillarning o‘rtalari Sobiq Sovet Ittifoqi yadroviy tadqiqotlarni faol rivojlantirayotgan davrga borib taqaladi. 1956-yilda hukumat Toshkentda yadro reaktori va ilmiy-tadqiqot qurilmalari majmuasini o‘z ichiga olgan yadroviy tadqiqotlar markazini yaratish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Ushbu qaror mintaqada ilg‘or texnologiyalar va ilmiy kadrlar ehtiyojiga javob bo‘ldi. Toshkent shahri rivojlangan infratuzilmasi, yadro fiziklarining ilmiy maktabi mavjudligi va O‘rta Osiyodagi uran konlariga boyligi tufayli markaz sifatida tanlandi.
Qurilish 1957-yilda O‘zbekiston poytaxti yaqinidagi Qibray tumani hududida boshlandi. Qisqa muddat ichida reaktor korpuslari, tajriba ustaxonalari va hatto olimlar va ularning oilalari uchun buyuk astronom Ulug‘bek sharafiga nomlangan turar joy qishlog‘i barpo etildi. Loyiha Sovet Ittifoqining yetakchi mutaxassislari tomonidan boshqarildi, VVR-S (suv-suvli seriyali reaktor) tipidagi reaktor esa Moskvadagi I.V. Kurchatov nomidagi Atom energiyasi institutida ishlab chiqildi. Uning ishga tushirilgan paytdagi issiqlik quvvati 2 megavattni tashkil etib, uni ilmiy tadqiqotlar uchun ideal vositaga aylantirdi.
1959-yil 10-sentabrda reaktorning ishga tushirilishi muhim voqeaga aylandi. Markaziy Osiyoda birinchi marta boshqariladigan zanjirsimon bo‘linish reaksiyasi amalga oshirildi, bu mintaqa ilmi va sanoati uchun yangi ufqlarni ochdi. O‘sha yili Toshkentda atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanishga bag‘ishlangan konferensiya bo‘lib o‘tdi va bu yutuqning ahamiyatini yana bir bor ta’kidladi.
Rivojlanish va modernizatsiya
Ishga tushirilgan VVR-SM Yadro fizikasi institutining yuragi bo‘lib xizmat qildi. 1960-yillarda markaz infratuzilmasi kengaytirildi: qo‘shimcha laboratoriya korpuslari qurildi va protonlarni 20 MeV energiyagacha tezlashtiruvchi U-150-II siklotroni ishga tushirildi. Bu yadro fizikasi va radiatsion materialshunoslik sohasida murakkabroq tajribalar o‘tkazish imkonini berdi.
1971-yilda reaktorning yangi faol zonasi sinovdan o‘tkazildi, bu uning quvvatini 10 megavattgacha oshirdi. 1978-yilda yakunlangan rekonstruksiya VVR-SMni (abbreviaturaga “M” harfi qo‘shildi– modernizatsiyalangan so'zidan) o‘z sinfidagi eng kuchli tadqiqot reaktorlaridan biriga aylantirdi. Modernizatsiya tufayli u ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqarish uchun yanada samarali vositaga aylandi. 60 yildan ortiq ekspluatatsiya davomida reaktor taxminan 300 ming soat ishladi, shundan yillik eng yuqori yuklanish davrida 6 ming soatdan ko‘proq vaqtni tashkil etdi. Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) mutaxassislari uni dunyodagi eng samarali foydalaniladigan tadqiqot reaktori deb tan olishdi. 65 yil o'tib ham u O‘zbekiston ilmi uchun o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Ilmiy yutuqlar va amaliy qo‘llanilishi
VVR-SM bazasida o‘nlab yillar davomida yadro fizikasi, elementar zarralar fizikasi, radiatsion fizika va radiokimyo kabi turli sohalarda minglab tadqiqotlar o‘tkazildi. Olimlar radiatsiyaning materiallar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganishdi, yangi qotishmalar ishlab chiqishdi va yadro texnologiyalari uchun komponentlarni sinovdan o‘tkazishdi. Ayniqsa, aktivatsion tahlil – moddalar tarkibini yuqori aniqlik bilan aniqlash imkonini beruvchi usulga katta e’tibor qaratildi.
Asosiy yo‘nalishlardan biri radionuklidlar va radiofarmatsevtik preparatlar ishlab chiqarish bo‘ldi. Bugungi kunda reaktor yordamida onkologik, kardiologik va boshqa kasalliklarni tashxislash va davolash uchun 60 dan ortiq turdagi mahsulot ishlab chiqarilmoqda. Ushbu preparatlar o‘nlab mamlakatlarga eksport qilinib, O‘zbekistonning xalqaro yadro texnologiyalari bozoridagi mavqeini mustahkamlamoqda.
Vaqt bilan sinalgan texnologiya va yangi hayot
2010-yillarga kelib, reaktorning "yoshi" o‘z ta’sirini ko‘rsata boshladi: uskunalar eskirishi va moliyalashtirishning kamayishi uning ish faoliyatini qisqartirdi. 2015-yilda hukumat uning faoliyatini to‘xtatishga qaror qildi, 2016-yilda esa reaktor "konservatsiya" qilindi. Biroq, bu yakun faqat vaqtinchalik tanaffus bo‘lib chiqdi. 2017-yilda O‘zbekiston Prezidentining tashabbusi bilan institut rivojlanish uchun "yangi nafas" oldi. Reaktor qayta ishga tushdi va kadrlar tayyorlash hamda ilmiy loyihalar uchun asos bo‘lib xizmat qila boshladi, shu jumladan “Rosatom” ishtirokida atom stansiyasi qurish rejalari ham shular qatorida edi.
Taraqqiyot ramzi
VVR-SM tarixi nafaqat texnik yutuqlar xronikasi, balki insonning bilimga intilishining guvohi hamdir. Oltmish yildan ko‘proq vaqt davomida u O‘zbekistonni yadroviy fan sohasida sezilarli ishtirokchiga aylantirdi, mintaqaga texnologiya, bilim va xalqaro e’tirofni taqdim etdi. Uning merosi ilhomlantirishda davom etmoqda, kelajak esa bu mustahkam poydevor asosida yangi yutuqlarni va’da qilmoqda.
