Qurg’oqchilik yerning asosiy dushmani

17-Iyun. Jahon qurg'oqchilikka qarshi kurash kuni.

Har yili dunyo miqyosida 17 iyun kuni nishonlanadigan Qurg'oqchilik va qurg'oqchilikka qarshi kurash kuni 1994 yilda BMT Bosh assambleyasi tomonidan ta'sis etilgan (rezolyutsiya 49/115). Ushbu bayram kuni 1994 yil 17 iyunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining cho'llanishga qarshi kurash to'g'risidagi konventsiyasi qabul qilinganining bir yilligi munosabati bilan tanlandi.

Cho'llanish bizning zamonamizdagi eng dahshatli global ekologik buzilish jarayonlaridan biridir. Yer yuzining uchdan bir qismi tanazzulga yuz tutgan, bu esa 1 milliarddan ortiq odamning yashashi uchun sog'liq va mablag' manbalariga tahdid solmoqda. Har yili cho'llashish va qurg'oqchilik qishloq xo'jaligidagi ishlab chiqarishning qariyb 42 milliard dollar yo'qotishiga olib keladi.

Cho'llashish muammosi global ahamiyatga ega bo'lib, xalqaro ekologik xavfsizlik tizimiga, qashshoqlikni, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik va barqaror rivojlanishga barham berish uchun jiddiy oqibatlarga olib keladi. Cho'llashish va qurg'oqchilikning oqibatlari oziq-ovqat yetishmovchiligi, ochlik va qashshoqlikka yuz tutadi. Bog'langan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar mojarolarga, yanada qashshoqlikka va yerning yemirilish darajasiga olib kelishi mumkin.

Dunyo bo'ylab cho'llanishning ko'payishi millionlab odamlarga yangi boshpana va yashash uchun pul topishga majbur bo'lgan kambag'al odamlar sonini ko'paytirish bilan tahdid qilmoqda.

Cho'llanishni kamaytirishga nima yordam beradi:

- O'rmonlarni tiklash;

- Suvni boshqarish - tejamkor foydalanish, tozalangan suvdan qayta foydalanish, yomg'ir suvini yig'ish, tuzsizlantirish yoki tuzga chidamli o'simliklar uchun dengiz suvidan to'g'ridan-to'g'ri foydalanish;

- shamol to'siqlari va maxsus qum to'siqlar yordamida tuproqni mustahkamlash;

- Tuproqni boyitish va o'g'itlash;

- Daraxtlarni va butalarni butalar, ildizlar va urug'lardan tizimli ravishda tiklashdan iborat yerni tabiiy tiklash (dehqon tomonidan boshqariladigan tabiiy qayta tiklash) usuli;

O’zbekistonda ham yaylov yerlardan imkon darajasida unumli foydalanishga qaratilgan qator ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda.

Birgina Buxoro viloyati misoldia ko’radigan bo’lsak yaylovlarini o’simliklar bilan qoplaganlik darajasi bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki:

Buxoro viloyatining 61% ya’ni 2,5 mln gektarini yaylov yerlar tashkil etadi.

Ushbu yaylov yerlarning:

-         19% ya’ni 475 ming gektari degradatsiyaga uchragan yaylovlar ochiqroq aytadigan bo’lsak ushbu yerlardan foydalanish darajasi juda past yerlar;

-        24% ya’ni 600 ming gektari yaxshi yaylov yerlar;

-        57% ya`ni 1 mln 425 ming gektari o’rta yaylov yerlardan iborat etakini ko’rishimiz mumkin.

Ushbu yaylovlardagi yetishtiriladigan o’simliklar turlari quyidagilardan iborat:

-        21 ta dorivor o’simliklar turlari;

-        8 ta qizil kitobga kiritilgan o’simliklar turlari;

-        11 ta zararli va zaxarli turdagi o’simliklar;

-        53 xil turdagi chorva mollari yetishtirilmoqda.

Achinarlisi 1990 yildan boshlab 2019 yil yakuniga qadar yerlarning degradatsiya darajasi ko’tarilib bormoqda:

-         1990 yilda 125 ming (5%)

-         2000 yilda 275 ming (11%)

-         2019 yilda 475 ming (19%)

Tadqiqotlarga ko’ra 2030 yilga qadar Buxoro viloyatidagi yaylov yerlarning 750 ming gektari ya’ni 30% degradatsiyaga uchrashi mumkin.

Xo’sh yaylov yerlarni degradatsiyaga uchramasligi uchun qanday yo’l tutish kerak:

-        Degradatsiyaga uchragan yaylovlarga yerdan foydalanuvchilar tomonidan ozuqabop o’simliklar urug’larini ekish;

-        Yaylovlar iqlim sharoitiga mos dorivor o’simliklarning turlarini ko’paytirish;

-        Viloyat bo’yicha yiliga 2,5 mln gektarda jami 1 mlrd 985 mln (gektariga 794 so’m) miqdorda soliq to’lanmoqda, differensial yondashuv asosida soliq hisoblash tizimini qayta ko’rib chiqish;

-        Biohilmahillikni saqlash maqsadida chorva mollarini almashlab boqish tizimini yo’lga qo’yish

-        Geobotanik tadqiqiot ishlarini 5 yilda qayta amalga oshirish

Yuqorida keltirilgan takliflar qanday natijalarga olib kelishi mumkin:

-        1 gektarga 12 kg (1 kg 30000 so’m) 475 ming gektarga = 175 mlrd so’m mablag’ talab etiladi. Loyiha 3 yilda amalga oshiriladi;

-        Dorivor o’simliklarni O’rmon xo’jaligi davlat qo’mitasi tomonidan ko’paytirish;

-        Yaxshi yaylov uchun 1588 so’m*600 ming gektarga = 952 mln so’m. O’rta yaylov uchun 1191 so’m*1 mln 425 ming gektarga = 1 mlrd 697 mln so’m. Degradatsiyaga uchragan yaylov uchun soliq to’lamaslik. Tabaqalashgan soliq hisoblash tizimida amaldagi tizimdan 664 mln so’m ortiqcha undiriladi.

-        Geobotanik tadqiqotlar tavsiyasiga ko’ra, yerdan foydalanuvchilar tomonidan amalga oshiriladi.

-        Geobotanik tadqiqotlar Davyergeodezkadastr qomitasining ”O’zdavyerloyiha” instituti tomonidan amalga oshiriladi.

Har bir yerdan unumli foydalanish, ayniqsa yuqorida keltirilgan yaylov yerlaridan maqsadli, samarali foydalanish yurtimiz hirmoniga, dehqonu cho’ponlarimizning ishlariga faqatgina qo’l kelishi hech gap emas.

Azimjon Mahamadjonov