Болалар психологиясига рангларни таъсири.
Маълумки, бола шахси ва унинг психологик хусусиятлари кандайдир тасодифий омилларнинг тартибсиз таъсир этиши натижасида эмас, балки муайян конкрет омилнинг конуний таъсир этишда таркиб топтиради. Мана шундай ташқи мухит омилларидан бири бу ранглардир.
Ҳар бир инсоннинг ёшлигидан танлаган севимли ранглари бор, у кийим танлашда, квартира безашда ёки машина сотиб олишда ўша рангни афзал кўради. Вақт ўтиши билан одамнинг ҳаётидаги ўзгаришларга қараб севимли ранглар ўзгариши мумкин. Aммо ҳар ҳолда, ўзингиз учун ажратган ранг феъл-атворингиз ва ҳиссий ҳолатингиз ҳақида кўп нарсаларни айтиб бериши мумкин.
Aлбатта, рангни танлаш нафақат шахснинг ўзига хос хусусиятлари, балки маданий тарбияга ҳам боғлиқ. Масалан, баъзи мамлакатларда оқ ранг ижобий ва тоза нарсани англатади, бошқаларида эса, аксинча, салбий таассурот қолдиради. Хўш, ранг одамнинг феъл-атвори ҳақида нима дея олади?
Инсоннинг кўзи доимий равишда нур ва турли хилдаги рангларга интилиб, талпиниб яшайди. У ўзи яшаётган муҳитни ана шу ранглардан фойдаланиб ўзига мослаштиришга интилади. Бу худди кундалик ҳаётимизда қора булутлардан сўнг чиққан қуёш нурини кўрганда кайфиятни кўтарилишга бўлган интилишга ўхшайди. Шунинг учун ҳам рангларнинг инсон ҳаётига таъсири қадимдан олим ва рассомлар диққатини тортиб келган.
Бугунги кунда эса ранг ва унинг инсон психологиясига таъсирини ўрганиш - эмпирик илм ҳисобланади. Рангни ўрганишнинг бош мақсади руҳият ва рангни ўзаро таъсири, келиб чиқиши, инсон ҳаётида у ёки бу вазиятларда, эмоционал ҳолатларда тутган ўрнини ёритиб беришдан иборатдир.
Ранг барча жонворларга ҳаттоки, энг кичик организмларга таъсир килади. Ҳайвон ва ҳашоратлар ҳам рангларни ажратиб, уларга маълум бир таъсирлар кўрсатар экан. Масалан, пашшада олиб борилган тажрибада аниқланишича, улар кўк рангни ёқтиришмас экан. Бир хонани барча жихозларини, деразаларини кўк рангга бўяб, фақатгина бир кичкина деразани бўямай қолдирилибди. Айни пайтда барча пашшалар фақат оқ бўялмаган деразага қўнишибди. Чивинлар эса аксинча, энг хуш кўрган ранги кўк экан. Улар кўпинча кўк кийимдаги инсонларга хужум қилишлиги тажрибада исботланган.
Психолог Люшер ҳам рангларни узоқ вақт давомида ўрганиб, уларнинг инсон руҳиятига катта таъсири борлигини тасдиқлаган. Унинг фикрига кўра қизил – асаб тизимига кучли таъсир кўрсатади, ижодкорликка ундайдиган фаол ранг; яшил – руҳиятни тинчлантирадиган ранг; ҳаворанг, зангори – ранглар ҳам руҳиятни тинчлантириш билан биргаликда тана ҳароратини пасайтириш, қон босимини меъёрга келтириб, оғриқни сусайтириш хусусиятларига эга. Сиёҳ ранг ва бинафша ранг – илоҳий ҳиссиётлар ва ҳаёлпарастликка мойиллик уйғотади, улар асосан диндорлар ёки эртаксевар болаларнинг севимли ранги ҳисобланади. Жигар ранг – асабий холатдаги инсонлар танлайдиган ранг; қора ранг – танқид ва оқ ранг – софлик , мукамаллик ранги.
Немис шоири ва санъатшунос олими И.В.Гёте ҳам рангларнинг киши организмига кўрсатадиган таъсири билан қизиққан. У “Ранглар ҳақида таълимот” номли асарида илиқ ранглар кишида кайфи чоғлик, совуқ ранглар эса маъюслик туйғусини уйғотиши ҳақида ёзган. Узоқ вақт давомида рангли шишаларга тикилса, улар инсонда турли кайфиятни чақиришини ўз тажрибаларида исботлайди. Ҳар бир рангнинг ўзига яраша алоҳида белгиси, хусусияти мавжуд деб таъкидлаган. Унинг фикрича, хушкайфият уйғотувчи ранглар бу сариқ ва қизил. Бу ранглар инсонни шодлантирувчи, фаоллаштирувчи хисобланади. Салбий рангларга эса, тўқ кўк, қора рангларни мисол қилишимиз мумкин. Ушбу ранглар инсонни тушкунликка тушурувчи, ёмон хотираларни уйғотувчи хусусиятга эга. Яшил эса нейтрал ранг деб таъкидлаган.
Юқоридаги фикрлардан шуни англаш мумкинки, ранглар ҳақиқатдан ҳам ҳар бир инсон ҳаётининг объектив бир бўлагигина эмас, балки руҳияти, кайфияти ва ҳаттоки соғлиғига ҳам ўз таъсирини кўрсата оладиган омил эканлигини англаймиз. Шундай экан, ранглар ва уларнинг хусусиятлари масаласига жиддий қараш, ҳар томонлама тадқиқ этиш зарур. Чунки, ранглар ҳақида маълумотга эга бўлиш ва ундан унумли фойдаланиш ҳар қандай жамиятнинг кундалик ҳаётини ижобий томонга ўзгартиришга ёрдам бериши мумкин.
Хўш, айнан қайси ранглар инсонга қандай таъсир кўришини хусусий мисолларда кўриб чиқсак.
Энг машҳур ранглардан бири қизил рангдир. Қизил тусда ишланган хонанинг интерьери одамнинг қон босимини, томир уриши ва нафас олиш қобилиятини ошириши мумкин, деб ишонилади. Бундай хонада унга вақт одатдагидан тезроқ ўтаётганга ўхшайди.
Психологлар қизил ранг келтириб чиқарадиган қуйидаги тасаввурларни ажратиб кўрсатишади: энергия, хушомад, тажовузкорлик, ғазаб, нафрат, зўриқиш, фаоллик ва чалкаш нарсалар.
У футбол формаларини яратишда фаол қўлланилади, чунки немис олимлари футболчилар уй ўйинларида қизил ранг кўринишида ғалаба қозониш имконияти кўпайганлигини аниқлаганлар.
Қизил рангни афзал кўрган одамлар аниқ етакчилик фазилатларига эга эҳтиросли табиат соҳиби деб ҳисобланади, аммо эмоционал бўлишади.
Ёрқин пушти ранг одамда бахтиёр, ҳаяжонли, қувноқ, ёш, етук ва болалардек соф бўлган жиҳатларни акс эттиради.
Сокин пушти ранглар бошқача қабул қилинади: болаларча, романтик, нафис, заиф, мўрт, ширин, юмшоқ ва шинам нарса билан изоҳланади.
Кундалик ҳаётда пушти рангни афзал кўрган одамлар юмшоқ, меҳрибон, озгина хаёлпараст табиат, меҳр-муҳаббатли деб ҳисобланади.
Фаол ва ғайратли одамлар тўқ сариқ рангни афзал кўришади. Кўпинча бу креатив фикрлайдиган ва ривожланган сезгига эга одамлар томонидан танланади. Улар одатда амбицияли, дўстсевар ва қизиқувчан кишилар бўлишади.
Тўқ сариқ ранги Шарқда машҳур бўлиб, дунёқарашдаги фарқ туфайли Европада камдан-кам учрайди. Бироқ, барибир тўқ сариқ рангни ғарб маданиятида учратиш мумкин. Масалан, Голландиянинг ҳар бир фуқароси ўз гардеробида камида битта тўқ сариқ нарсага эга бўлишни ўз бурчи деб билади. Чунки тарихан бу ранг монарх сулоласининг миллий ранги ҳисобланган.
Сариқ рангни фаол ва ақлли одамлар ёқтиради. У одатда ўзига ишонган одамлар ёки пессимистлар томонидан танланмайди.
Сариқ ранг учун энг машҳур белгилар қуёш, ёшлик, энергия, жўшқинлик, ҳаракат, дўстлик, олижаноблик, бойлик ва бошқалар.
Сариқ – Й. В. Гётенинг энг севимли ранги. Гёте бу рангни «ижобий» деб атаган ва ҳаётийлик, фаоллик ва ҳаракат қилиш истагини олиб келишига ишонган. Қизиғи шундаки, Гётенинг асарлари сабаб психологияда сариқ рангни ўрганиш бошланди.
Яшил ранг қизилдан фарқли ўлароқ, босимни пасайтириши, мушакларни бўшаштириши ва асабий тарангликни енгиллаштириши мумкин, деб ишонилади. Яшил одамлардаги табиат, ҳаёт, ибтидо, умид, тинчлик, яхшилик ва ёшликни севиш хислатлари билан боғлиқ.
Психологияда яшил рангни афзал кўрган одамлар ўз мавқеини биладиган ва ўзига ишонч излайдиганлардир. Шу билан бирга, яшил ранг жисмоний ва руҳий чарчоқ ёқасида турган одамлар томонидан қатъиян рад этилади.
Бинафшаранг бир вақтлар қироллар ва императорларда мавжуд бўлган олижаноб ранг деб ҳисобланади. Бугунги кунда психологлар ушбу рангни севувчилар ҳақида ёрқин, ғайриоддий шахслар уни афзал кўришлари ва улар доимо бошқалардан ажралиб туришга интилиши ҳақида айтиши мумкин. Булар қоида тариқасида жўшқин, бадиий, матонатли ва талабчан табиатли кишилардир.
Ушбу ранг учун энг кенг тарқалган фазилатлар: хотиралар, олижаноблик, ностальгия, фикр, чексизлик, қадр-қиммат.
Мовий ранг ва унинг ўхшаш туслари кўпинча сокин ва ташвиш, кескинликни енгиллаштириш учун ишлатилади. Уни маънан ривожланган, камтарин ва кўпинча оҳангдор одамлар яхши кўришади.
Мовийнинг қуюқ соялари ўз ҳаётини саёҳат ва саргузаштларсиз кўрмайдиган одамлар томонидан танланади. Улар ажойиб стюардесса ёки гид бўлиши мумкин.
Кўк ёки зангорини афзал кўрган одамлар одатда ҳаётда муваффақиятли ва кўп пул топишга қодир кишилар. Ушбу ранг ижодий табиати билан жуда машҳур. Кўк рангни танлаш, шунингдек, инсон ҳаётида тинчлик ва барқарорликка интилишини кўрсатади.
Эркаклар орасида жигарранг катта мавқега ега. Хаёлга келадиган фазилатлардан бири бу эркаклик ва кучлиликдир. Бу ранг соҳиблари жуда консерватив, аммо ўзига ишонган одамлар, сабр-тоқатли, бардошли ва янги билимларга интилишади. Уларни одатда камгап, сукунатни севувчи, ёлғиз ва тинчликсевар сифатида учратамиз. Қоида тариқасида, жигаррангни севувчилар аҳдида қаттиқ туришади, мақсадларига қатъий ва тизимли равишда эришишади.
Оқ ранг ҳам қарама-қарши ранглардан бири ҳисобланади, чунки турли маданиятларда у бошқача талқин қилинади. Шу муносабат билан, ундаги уйғун хислатлар қатор ўзаро эксклюзив тушунчалардан иборат: кимдир учун бу совуқлик, бўшлик ва қайғу, бошқа биров учун маънавият, билим ва ёруғликни англатади. Умуман олганда, оқ ранг ноаниқ маънога эга. Масалан, агар кекса одам оқ рангни танласа, у ёшлигига қайтишни хоҳлайди ёки эришмаган мақсадларни бажариш истагини қўяди. Оқни севиш соддаликка бўлган хоҳиш ҳақида ҳам гапириш мумкин.
Оқни севувчилар одатда ёрқин тасаввурга эга ва ривожланган сезгир одамлардир, улар жуда эътиқодли бўлиши мумкин ва барчага ҳамдардлик билдиради.
Мулоҳазали, камтар ва кўпинча ишончсиз одамлар кулрангни танлайдилар. Баъзи мамлакатларда бу ранг эзгулик деб қаралади. Бу, шунингдек, ўзларини жуда жар солиб эълон қилишдан қўрқадиганлар томонидан афзал кўриладиган нейтрал рангдир. Шунинг учун улар шовқинли компаниялардан қочишади. Шунга қарамай, кулрангни севувчиларнинг бизнес фазилатлари бор: улар меҳнатсевар, узоқ ва қаттиқ ишлашга тайёр.
Энг машҳур хислатлар: хотиржам, одатий, амалий, эски, совуқ, тез фаҳмлайдиган, ақли расо, бефарқлик, мустақиллик, қатъиятсизлик.
Рангларни бола психологияси шаклланишидаги ўрни
Рангнинг таъсири тинчлантиради ёки жонлантиради, кўнглини кўтаради ва тарангликни енгиллаштиради. Бундан ташқари, ранг мия фаолиятини кучайтириши, боланинг ақл-заковати ва ўзини ўзи қадрлашига таъсир қилиши мумкин. Шунинг учун болалар хонаси ёки шкафи учун рангларни танлашга жиддий эътибор беришга арзийди. Тўғри танланган комбинация боланинг ривожланишини рағбатлантиради, уйғунлик муҳитини яратади ва яхши дидни шакллантиришга ёрдам беради.
Кўриб турганингиздек, ранг психологиясини ўрганиб чиқиб, сиз боланинг руҳияти ва кайфиятига диққат билан таъсир ўтказишингиз мумкин. Баъзи соялар тинчлантиради ва бўшашади, бошқалари эса қувват ва энергия беради. Рангни танлашда болаларнинг феъл-атвори ва феъл-атвори билан бошқаринг, шунингдек, уларнинг маълум бир вақтдаги биоритмлари ва ҳолатини ҳисобга олинг.
Масалан, эрталаб ҳаммамизга куч этишмайди. Кичкинтойингизга тўқ сариқ рангли пластинкада нонушта қилинг, шунда сиз уни келгуси кун учун энергия билан таъминлайсиз. Аммо кечқурун юмшоқ яшил адёлга ўралган эртакларни тинглаш яхшироқдир.
Ғамгин куз кунида сайр қилиш учун тўйинган рангларда кийимлар ва ботинка кийинг. Бундай кийимлар болалар кўнглини кўтаради. Ва пижама танлашда тинч оҳангларга устунлик беринг.
Болалар хонасини нейтрал рангларда безаш яхшироқдир. Уятчанг ва кам фаоллик интерердаги ёрқин ранглар хисобига енгиллашди.
Рангнинг болага таъсирини билиб болалар ётоқхонасини, ўйин хонасини ва болалар жойлашган бошқа хоналарни безатиш ҳам мумкин. Рангни ишлатиб, сиз болалар учун янада қулай яшаш муҳитини яратишингиз мумкин. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, кундузи болалар хонасида енгил ва ёрқин ранглар, қоронғида эса қоронғу соялар устун бўлиши керак. Фақат шу тарзда боланинг тунги дам олиши энг тўлиқ бўлади. Бунинг учун қоронғи пардаларни сотиб олганингиз маъқул, у билан сиз болаларнинг ухлаш даврига деразаларни ёпасиз, бу эса унга яхши дам олиш ва тинчлик беради.
Энди сиз болалар психологиясига ранглар қандай таъсир кўрсатишини биламиз ва бундан унумли фойдаланишга харакат қилишимиз керак.
Абдулазизхон Акрамов тайёрлади.