ҲАМОИШИ КИШВАРҲОИ ОСИЁИ МАРКАЗӢ ВА ИТТИҲОДИ АВРУПО: АСОС ВА ДУРНАМОИ РАВАНДИ ҲАМКОРИҲОИ МУШТАРАК
Иттиҳоди Аврупо (ИА) ва кишварҳои Осиёи Марказӣ маротибаи аввалин дар доираи як ҳамоиши расмӣ бо ҳам ҷамъ омаданд. Ин ҳамоиш, ки рӯзҳои 3–4 апрели соли 2025 дар шаҳри таърихии Самарқанд баргузор гардид, як рӯйдоди муҳим ва таърихӣ дар равобити ду минтақа маҳсуб мешавад. Зери шиори расмии «Сармоягузорӣ ба оянда» баргузор шудани ҳамоиш нишон медиҳад, ки тарафҳо ният доранд муносибатҳоро ба сатҳи нав бароранд ва барои ояндаи дарозмуддат шарикии устувор бунёд кунанд. Дар ин мақолаи таҳлилӣ мо мақсадҳо ва заминаҳои геополитикиву иқтисодии ин ҳамоишро баррасӣ карда, равобити ИА ва Осиёи Марказиро дар заминаи таърихӣ ва муосир таҳлил менамоем. Ҳамчунин самтҳои афзалиятноки ҳамкорӣ – аз ҷумла дар бахшҳои тиҷорат, амният, рақамисозӣ, иқлим ва захираҳои стратегӣ – ва нақши махсуси Тоҷикистон дар ин раванд ба таври ҷудогона баррасӣ мешаванд. Қаблан мулоқотҳои ИА бо кишварҳои минтақа танҳо дар сатҳи вазирон сурат мегирифтанд (формати “ИА+Осиёи Марказӣ” аз соли 2007 фаъол буда, то имрӯз 20 нишасти вазирон баргузор шудааст. Танҳо соли 2023 ҷонибҳо дар Люксембург харитаи роҳи муштаракро мувофиқа намуда буданд, ки зарурати мулоқоти роҳбаронро пешбинӣ карда буд. Акнун ин ҳамоиш бо иштироки сарварони давлатҳо дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон оғози марҳилаи нави муколамаи сиёсӣ миёни ду минтақа ба ҳисоб меравад.
Қайд кардан зарур аст, ки ҳамоиши Самарқанд бори аввал раҳбарони панҷ кишвари Осиёи Марказӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Ӯзбекистон) ва роҳбарияти баландпояи ИА-ро дар як ҷо гирд овард. Президенти Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев пеш аз ҳамоиш ин мулоқоти аввалияро “воқеан таърихӣ” хонда, таъкид намуд, ки бори аввал кишварҳои минтақа бо роҳбарони ИА рӯбарӯ мулоқот мекунанд ва ин нишаст ба тавсеаи босуръати ҳамкориҳои ҷонибҳо такони ҷиддӣ мебахшад
Ҷаласа таҳти раёсати Президенти Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев ва бо иштироки Президенти Шӯрои Аврупо Антониу Кошта ва Президенти Комиссияи Аврупо Урсула фон дер Ляйен доир гардид.
Замина ва шароити баргузорӣ: Ин ҳамоиш аслан қарор буд соли 2024 баргузор шавад, аммо бинобар баргузории интихоботи Парлумони Аврупо ва иваз шудани роҳбарияти ИА, нишаст ба баҳори 2025 мавқуф гузошта шуд. Бӯҳронҳои ҷаҳонии солҳои охир замина сохтанд, ки ИА ва кишварҳои Осиёи Марказӣ бештар ба ҳам таваҷҷуҳ намоянд. Ба хусус, тағйири муҳити геополитикӣ пас аз ҷанги таҳмилии Русия дар Украина ва нооромии давомдор дар Афғонистон аҳамияти стратегии равобити ИА ва Осиёи Марказиро бештар намоён кард. Бо ишора ба болоравии сатҳи ҳамкории иқтисодии минтақа бо ИА, Мирзиёев қайд кард, ки дар ҳафт соли охир гардиши савдои миёни Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо 4 баробар афзуда, ба 54 миллиард евро расидааст. Ин рақам гувоҳи он аст, ки заминаи иқтисодии ҳамкории минтақа бо Аврупо тайи давраи кӯтоҳ ба таври чашмрас тавсеа ёфта, имкони рушди боз ҳам бештари онро фароҳам меорад.
Ҳадафҳо ва масъалаҳои калидии ҳамоиш
Мавзӯъҳои рӯзномаи нишаст: ИА ва кишварҳои Осиёи Марказӣ барои ин ҳамоиш мавзӯъҳои муҳимми ҳамкориро интихоб намудаанд. Бар асоси изҳороти расмии ИА, дар ҷаласаи Самарқанд масоили зерин муҳокима шуданд.
Таҳкими ҳамкории бисёрҷониба: тақвияти муколама ва эътимод миёни ду минтақа дар заминаи сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ.
Чолишҳои амниятии муштарак: баррасии роҳҳои муштараки мубориза бо терроризм, экстремизм, қочоқи маводди мухаддир ва таҳкими амнияти сарҳадӣ, ба вижа бо дарназардошти ҳамсоягии кишварҳои ОМ бо Афғонистон Пайвандҳои тиҷоративу иқтисодӣ: густариши робитаҳои савдо, сармоягузорӣ ва инфрасохторӣ, аз ҷумла пешбурди лоиҳаҳои нақлиётии байни минтақаҳо (монанди роҳи миёнаи транскаспӣ) ва беҳсозии шароити сармоягузорӣ Робитаҳои мардумӣ: таҳкими иртибототи фарҳангӣ, таҳсилотӣ ва сайёҳӣ байни сокинони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва аврупоиён ҷиҳати афзоиши ҳамдигарфаҳмӣ ва эътимод.
Энергетика ва иқтисоди сабз: ҳамкорӣ дар соҳаи энержӣ, аз захираҳои анъанавӣ то гузариш ба энержии сабзу иқтисодиётии бетараф аз лиҳози иқлим (коҳиши партовҳо), инчунин идораи захираҳои обу энергетикии минтақавӣ ба таври устувор
Рақамисозӣ ва иртиботот: рушди ҳамкориҳо дар соҳаи технологияҳои рақамӣ, коҳиши “ташнаи рақамӣ” (шикасти рақамӣ) дар минтақа, беҳсозии пайвастҳои рақамӣ дар дохили ОМ ва миёни ОМ ва Аврупо
Иқлим ва муҳити зист: мутобиқшавӣ ба тағйироти иқлим, ҳифзи экосистемаҳо, истифодаи самараноки об дар минтақа ва иқдоми муштарак дар коҳиши таъсири манфии тағйирёбии иқлим ба иқтисод ва ҷамъият.
Ҳадафҳои эъломшудаи ҳамоиш: Аз нигоҳи стратегии ИА, баргузории ин ҳамоиш худ паёме рӯшан аст. Тавре аз ҷониби Шӯрои Аврупо таъкид шуд, мулоқоти сарони ду минтақа нишондиҳандаи “манфиати геополитикии тарафайн барои фаъолсозии равобити дуҷониба ва таҳкими ҳамкории минтақавӣ” мебошад. Президенти Шӯрои Аврупо Антониу Кошта изҳор дошт, ки дар шароити «ҷаҳони ноором ва пора-порашуда» барои ИА ягона роҳи муассир тақвияти шарикӣ бо кишварҳои гуногун баҳри таъмини сулҳ ва шукуфоӣ мебошад. Ба гуфтаи ӯ, ҳамоиши нахустини ИА – Осиёи Марказӣ садоқати қавии ҷонибҳоро барои якҷоя фаъолият кардан ба хотири сулҳ, амният ва рушди устувор тасдиқ хоҳад кард. Зимнан, Урсула фон дер Ляйен, раиси Комиссияи Аврупо, таъкид намуд, ки тақвияти муносибатҳо бо Осиёи Марказӣ ҷузъи муҳими сиёсати ИА ҷиҳати диверсификатсияи тиҷорати хориҷӣ ба шумор меравад. Ба гуфтаи фон дер Ляйен, Иттиҳоди Аврупо аллакай бо 76 кишвари ҷаҳон созишномаҳои тиҷоратӣ дорад ва айни замон ин шабакаи ҳамкориҳоро фаъолона тавсеа медиҳад. Вай Осиёи Марказиро як “шарики мавриди авлавият” барои Аврупо номида, таъкид кард, ки музокироти Самарқанд ба рушди робитаҳои тиҷоратӣ, ҳамкории нақлиётӣ, истифодаи захираҳои муҳими табиӣ, пайвасти рақамӣ, захираҳои об ва энергетика тамаркуз хоҳанд дошт. Ин баёнгарии он аст, ки ИА дар минтақа манфиатҳои гуногунро дунбол мекунад ва рӯзномаи ҳамоиш низ самтҳои гуногунро дар бар мегирифт.
Албатта, дар ин замина масъалаҳои ҳассоси геополитикӣ низ дур намонданд – масалан, эҳтимол мерафт мавзӯи ҳассоси пайомадҳои ҷанги Украина ва таъсири таҳримҳои зидди Русия низ ғайрирасмӣ баҳсу баррасӣ шавад. Ҳарчанд дар изҳоротҳои расмӣ ин мавзӯъҳо камтар зикр шуданд, намояндагони ИА қаблан ишора карданд, ки мубориза бо роҳҳои канора задани таҳримҳо, аз ҷумла тавассути кишварҳои Осиёи Марказӣ, барои Брюссел аҳамият дорад. Дар маҷмӯъ, ҳамоиши Самарқанд бо нақшаи муҳокимаи доираи васеи масъалаҳо оғоз шуд, ки ин худ нишон медиҳад: муносибатҳои ИА ва Осиёи Марказӣ дигар ба сатҳи стратегии нав мебароянд.
Ҳамоиши аввал дар замоне баргузор мегардад, ки ҳам Аврупо ва ҳам Осиёи Марказӣ бо тағйироти ҷиддии геостратегӣ рӯбарӯ шудаанд. Ҷанги Русия дар Украина мувозинаи қудратҳоро дар ҳамсоягии наздики Аврупо тағйир дода, ИА-ро водор сохт, ки дар ҷустуҷӯи шарикони ҷадид барои таъмини амнияту манфиатҳои худ бошад. Ин равиш нишон медиҳад, ки давлатҳои минтақавӣ низ мехоҳанд мустақилияти худро дар сиёсати хориҷӣ ҳифз кунанд ва аз даргир шудан дар муноқишаи геополитикии бузург парҳез намоянд. Дар чунин шароит, афзоиши таваҷҷуҳи ИА ба Осиёи Марказӣ як фурсатест ҳам барои Брюссел ва ҳам барои кишварҳои Осиёи Марказӣ, то сармоягузории геополитикии тарафайнро зиёд намоянд.
Пас аз касби истиқлолияти кишварҳои Осиёи Марказӣ дар аввалҳои солҳои 90-ум, Иттиҳоди Аврупо аз аввалин сохторҳои байналмилалӣ буд, ки бо ин кишварҳо равобити дипломатӣ барқарор намуд ва расман барномаҳои кӯмакрасониро роҳандозӣ кард. Дар давраи аввали истиқлол, ИА асосан ба ҳайси сарпараст ва кумакрасони рушди иҷтимоиву иқтисодӣ дар минтақа фаъолият дошт. Барномаи машҳури TACIS (Technical Assistance to the CIS) ва дигар ташаббусҳо дар солҳои 1990–2000 барои дастгирии ислоҳоти иқтисодӣ, таҳкими ниҳодҳои давлатӣ ва рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишварҳои собиқ шуравии минтақа равона шуда буданд. Дар заминаи ҳуқуқӣ, миёни ИА ва ҳар як кишвари Осиёи Марказӣ то охири солҳои 1990 созишномаҳои дуҷонибаи шарикӣ ва ҳамкории (Partnership and Cooperation Agreement – PCA) ба имзо расиданд, ки чорчӯби асосии ҳамкории онҳоро муайян мекарданд. Бо ин вуҷуд, дар ду даҳсолаи аввали истиқлол равобити ИА бо ин минтақа дар муқоиса бо нуфуз ва саҳми Русия ё Чин андаке маҳдудтар боқӣ монда буд. Танҳо баъд аз соли 2007, вақте ки Иттиҳоди Аврупо Стратегияи аввалини худ барои Осиёи Марказӣ-ро қабул намуд, ҳамкории тарафҳо аз сатҳи дуҷонибаи аввала ба як робитаи стратегии муштарак оғоз намуд. Дар ин стратегия (соли 2007) ва бознигашти он дар соли 2019, Брюссел Осиёи Марказиро шарики ҳарчи бештар муҳим номида, сабабҳои ин манфиатдориро низ қайд кард. Аз ҷумла, ҷойгоҳи стратегии минтақа, саҳми он дар таъмини энержии Аврупо, бозори рӯ ба афзоиш бо беш аз 70 миллион аҳолӣ ва ҳамчунин нақши муҳими амниятии ОМ дар муқовимат бо хатарҳои глобалӣ аз иллатҳои асосии таваҷҷуҳи рӯзафзуни ИА ба ин минтақа номбар шуданд. Стратегияи таҷдидшудаи соли 2019 махсус таъкид менамояд, ки бояд шарикии ИА бо давлатҳои Осиёи Марказӣ ба як ҳамкории муосир, фарогир ва устувор табдил дода шавад, то ин ки минтақа қавитар, устувортар, шукуфонтар ва беш аз пеш ба иқтисоди ҷаҳонӣ ва низоми сиёсӣ пайваста гардад.
То соли 2025 Иттиҳоди Аврупо батадриҷ ҷойгоҳи худро дар иқтисодиёти минтақа устувор кард. Имрӯз ИА дар маҷмӯъ баъд аз Чин дувумин шарики бузурги савдои кишварҳои Осиёи Марказӣ ба шумор меравад ва дар бархе кишварҳо (масалан, Қазоқистон) ҳатто ҷойгоҳи аввалро касб намудааст. Тибқи иттилои расмӣ, ИА ҳамчунин бузургтарин сармоягузори хориҷӣ дар минтақа мебошад – беш аз 40% ҳамаи сармоягузориҳои хориҷӣ ба иқтисодиёти кишварҳои Осиёи Марказӣ ба ҳиссаи давлатҳои аврупоӣ рост меояд. Ин рақам нишон медиҳад, ки ширкатҳо ва ниҳодҳои молиявии аврупоӣ аллакай дар бахшҳои калидии иқтисоди ин давлатҳо (аз нафту гази Қазоқистону Туркманистон гирифта то соҳаи кӯҳкориву саноати сабуки Ӯзбекистону Тоҷикистон) саҳми фаъол доранд. Дар доираи ҳамгироии иқтисодӣ, то кунун се кишвари минтақа (Қазоқистон, Қирғизистон ва Тоҷикистон) ба узвияти Созмони Ҷаҳонии Савдо (СҶС) пазируфта шуда, Ӯзбекистон дар марҳилаи ниҳоии узвият қарор дорад ва ИА ошкоро ҷонибдори пайвастани ҳамаи ин кишварҳо ба низоми тиҷорати байналмилалиро изҳор медорад. Чунин пайвастшавӣ албатта савдои озодтар ва қоидаманди байни Аврупо ва Осиёи Марказиро таъмин хоҳад кард. Соли 2015 ИА бо Қазоқистон Созишномаи ҳамаҷонибаи шарикӣ ва ҳамкорӣ (Enhanced Partnership and Cooperation Agreement – EPCA) ба имзо расонд, ки муносибатҳои дуҷонибаро ба сатҳи сифатан нав баровард. Ин санад бо Қирғизистон низ соли 2023 ниҳоӣ гардид, бо Ӯзбекистон ва Тоҷикистон раванди музокироти созишномаҳои шарикии густурда идома дорад. Танҳо Туркманистон бо сабаби сиёсати хоси бетарафӣ то ҳол чорчӯби ҳуқуқии ҳамкории худро бо ИА навсозӣ накардааст.
Бо вуҷуди ин, Иттиҳоди Аврупо имрӯз бо ҳар панҷ кишвари Осиёи Марказӣ робитаҳои густардаи сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ба роҳ монда, тавассути намоядагии дипломатии доимӣ (делегатсияҳои ИА) дар ҳамаи пойтахтҳои минтақа ҳузури фаъол дорад. Дар навбати худ, кишварҳои ОМ низ ИА-ро як сармоягузори боэътимод ва шарики муҳим арзёбӣ мекунанд. Дар тӯли сӣ соли ҳамкорӣ барномаҳои дастгирии Аврупо дар соҳаҳои маориф, тандурустӣ, рушди деҳот, ислоҳоти ҳуқуқӣ ва ғайра ба пешрафти ин кишварҳо мусоидат кардааст. Тайи солҳои охир, ки ҳамкориҳои минтақавии худи кишварҳои Осиёи Марказӣ низ беҳтар шудаанд, ИА стратегияҳои худро бо назардошти ин имкониятҳо татбиқ карда истодааст.
Дар шароити нав, ҳамкорӣ миёни Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ метавонад соҳаҳои гуногунро фаро гирад. Аз ҳама муҳим, ҷонибҳо чанд самти афзалиятнокеро муайян намудаанд, ки ҳам барои ИА ва ҳам барои кишварҳои минтақавӣ манфиати стратегии аввалиндараҷа доранд:
Тиҷорат ва сармоягузорӣ: Рушди тиҷорат аз таҳкими робитаҳои иқтисодӣ оғоз мешавад. Тавре гуфта шуд, ҳаҷми савдои миёни ИА ва ОМ тайи солҳои охир босуръат афзоиш ёфта, ба даҳҳо миллиард евро дар як сол баробар шудааст. Бо имзои созишномаҳои нави шарикӣ (EPCA) ва пайвастани кишварҳо ба СҶС, шароит барои афзоиши содироту воридоти дуҷониба боз ҳам беҳтар мегардад. Иттиҳоди Аврупо асосан аз кишварҳои Осиёи Марказӣ нафту газ, маъданҳо ва маҳсулоти ашёи хом ворид мекунад ва ба онҳо маҳсулоти саноатӣ, таҷҳизоти техникӣ, молҳои истеъмолии хушсифат ва технологияи пешрафта содир менамояд. Ҷонибҳо қасд доранд монеаҳои тиҷоратиро бартараф ва реҷаҳои гумрукиро содда намоянд. Ҳамчунин, тавассути ташаббуси ҷадиди сармоягузории худ бо номи Global Gateway («Дарвозаи глобалӣ»), ИА ният дорад дар солҳои 2021–2027 то 300 млрд евро дар таҳкими зерсохтори иртибототӣ, энергетикӣ ва рақамии кишварҳои шарик сармоягузорӣ кунад Амният ва суботи минтақавӣ: Ҳам ИА ва ҳам кишварҳои Осиёи Марказӣ манфиатдоранд, ки минтақаи мазкур устувор ва ором бошад. Яке аз мавзуъҳои доғи амниятӣ Афғонистон аст, ки бо се кишвари ОМ ҳамсарҳад мебошад. Бар пояи изҳороти мақомоти аврупоӣ, дар рӯзномаи ҳамоиши Самарқанд масъалаи таҳкими амният, назорати сарҳадҳо ва мубориза бо терроризму ифротгароӣ ҷойгоҳи махсус дошт. Иттиҳоди Аврупо аллакай барномаҳои мушаххасеро дар ин самт амал мекунад: масалан, дар доираи Барномаи идоракунии сарҳадот дар Осиёи Марказӣ (BOMCA) ИА ба нерӯҳои марзбонии Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Туркманистон кӯмакҳои фанниву омӯзишӣ мерасонад.
Дар нишасти вазирони корҳои хориҷии ИА ва ОМ, ки рӯзҳои қабл аз ҳамоиш дар Ашқобод доир шуд, мавзӯи хатари терроризм ва зарурати дастгирии суботи Афғонистон баррасӣ гардида буд.
Мақомоти аврупоӣ изҳор доштанд, ки омодаанд кӯмакҳои башардӯстона ва рушди худро барои беҳтар шудани шароит дар Афғонистон (аз ҷумла дар соҳаи маориф) ҷиҳати ҷилавгирӣ аз густариши ифротгароӣ идома диҳанд.
Чолиши дигари амниятӣ мавзӯи қочоқи маводди нашъаовар мебошад, ки як қисми он аз Афғонистон тавассути кишварҳои ОМ ба Русияву Аврупо меравад – ин самт низ ҳамкории бештарро талаб мекунад.
Рақамисозӣ ва технология: Дар ҷаҳони муосир рушди иқтисодӣ бидуни пешрафти технологияҳои рақамӣ имконнопазир аст. Кишварҳои Осиёи Марказӣ дар солҳои охир ба рақамикунонии иқтисодиёт ва идоракунии давлатӣ таваҷҷуҳи хоса медиҳанд, вале то ҳол дар бисёр нишондиҳандаҳои рақамӣ аз ҷаҳони пешрафта ақиб мемонанд. Дар ҷараёни омодагӣ ба ҳамоиш, байни ИА ва кишварҳои ОМ ду созишномаи муҳими соҳаи рақамӣ ба имзо расид. Яке аз онҳо лоиҳаи “Пайвастшавӣ барои Осиёи Марказӣ” (C4CA) мебошад, ки ҳадафаш беҳтарсозии зерсохтори рақамӣ ва рушди ҳамгироии рақамӣ миёни кишварҳои минтақа аст. Дигаре тарҳи муштараки ИА бо Бонки сармоягузории Аврупо оид ба алоқаи моҳворавӣ барои аҳолии минтақаҳои дастнорас мебошад, ки қарор аст қисматҳои дурдасти Осиёи Марказӣ ба Интернети баландсуръат пайваст гарданд.
Энергетика ва масоили иқлимӣ: Осиёи Марказӣ аз лиҳози манобеи энергетикӣ ва ҳамчунин осебпазирӣ ба тағйироти иқлим барои Аврупо аҳамияти стратегӣ дорад. Аз як тараф, давлатҳои минтақавӣ дорои захираҳои фаровони сӯзишвории фосилӣ (нафт, газ ва ангишт) мебошанд, ки қисми муайяни он ба бозори энергеткии Аврупо низ содир мешавад. Аз сӯи дигар, кишварҳои болооб – Тоҷикистон ва Қирғизистон – дорои манобеи бузурги обӣ ва иқтидори тавлиди энергияи обӣ (гидроэнергетикӣ) мебошанд, ки барои рушди “энергетикаи сабз” нақши калидӣ дорад. Иттиҳоди Аврупо ҳамкории энергетикиро дар ду бахш пеш мебарад: яке диверсификатсияи манобеи сӯзишворӣ (масалан, омӯзиши имкони кашидани хатти қубури гази табиӣ аз Туркманистону Озорбойҷон ба Аврупо дар оянда, ё харидории гази моеъ аз Қазоқистон), ва дигаре дастгирии гузариш ба энергияи тоза дар худи кишварҳои Осиёи Марказӣ. Чанде пеш, дар доираи сафари комиссари аврупоӣ ба кишварҳои ОМ, як силсила созишномаҳо оид ба маблағгузории тарҳҳои сабз ба имзо расиданд. Аз ҷумла, барои Тоҷикистон гранти 20 млн евро ҷиҳати навсозии шабакаҳои интиқоли барқ ва қарзи 30,1 млн евро аз ҷониби Бонки аврупоии бозсозӣ ва рушд (ЕББР) барои тарҳҳои манбаъҳои барқароршавандаи энержӣ ҷудо гардид. Илова бар ин, Иттиҳоди Аврупо ба Тоҷикистон 16,6 млн евро (ва изофатан 1,5 млн евро аз Олмон) барои дастгирии гузариш ба иқтисоди сабз дар занҷираи арзиши маҳсулоти пахта кӯмак расонид.
Тоҷикистон, ки дорои захираҳои азими оби тоза ва пиряхҳои баландкӯҳ аст, аз тағйирёбии иқлим сахт таъсир мебинад (обшавии пиряхҳо, хушксолӣ ва сели харобиовар). Дар чунин шароит, ҳамкории зич бо Иттиҳоди Аврупо дар самти иқлим ва энергетика барои кишвари мо ҳаётан муҳим мебошад – ҳам барои ҷалби сармоя ба тарҳҳои гидроэнергетикӣ, ҳам барои дарёфти технологияҳои пешрафта ва маблағгузории чораҳои мутобиқшавӣ ба тағйироти иқлим. Бояд зикр кард, ки худи Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ масъалаи ҳифзи об ва пиряхҳоро пайгирӣ мекунад ва ИА яке аз пуштибонони ташаббусҳои Тоҷикистон дар ин замина (аз ҷумла Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”) ба шумор меравад.
Захираҳои стратегӣ ва масолеҳи хом: Кишварҳои Осиёи Марказӣ на танҳо манбаъи энергетикӣ, балки дорои навъҳои зиёди масолеҳи хоми стратегӣ барои саноати муосир мебошанд. Маводи нодире чун литий, кобалт, нуқра, алюминий, мис, уран, фосфор ва ғ. дар заминаҳои кӯҳии ин минтақа фаровон ёфт мешаванд. Иттиҳоди Аврупо, ки талош дорад саноати худро аз вобастагии якҷониба ба бозори беруна (масалан, Чин) раҳо созад, ба захираҳои бойи Осиёи Марказӣ таваҷҷуҳи рӯзафзун дорад. Соли 2024 ИА рӯйхати махсуси масолеҳи хоми муҳим барои иқтисоди худро тасдиқ кард ва бо Қазоқистон дар бораи ҳамкорӣ ҷиҳати истихроҷ ва таъмини ин навъи масолеҳ созишнома ба имзо расонд. Дар ин рӯйхат боксит, алюминий, бериллий, бор, кобалт, ангишти коксӣ, мис, литий, магний, манган, графит, фосфор ва дигар унсурҳои стратегии ҷадвали Менделеев шомиланд.
Тоҷикистон, ҳамчун як ҷузъи ҷудоинопазири Осиёи Марказӣ, дар раванди рушди муносибатҳо бо Иттиҳоди Аврупо ҳам нақши хоси худро дорад ва ҳам манфиатҳои махсуси худро дунбол мекунад. Пеш аз ҳама, бояд таъкид кард, ки барои Тоҷикистон ИА яке аз сарчашмаҳои дастгирии рушди иқтисодӣ дар се даҳсолаи ахир буда, инчунин як шарики муҳими тиҷоратӣ ба шумор меравад. Ҳарчанд ҳаҷми умумии савдои хориҷии Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо нисбат ба шарикони анъанавие чун Русия, Чин ё Қазоқистон камтар аст, аммо кишварҳои аврупоӣ барои иқтисоди Тоҷикистон як қатор маводи муҳим – аз сӯзишворӣ то техника ва молҳои саноатиро – таъмин мекунанд. Аз ҷониби дигар, Иттиҳоди Аврупо харидори асосии баъзе молҳои стратегии тоҷикӣ мебошад: масалан, содироти алюминийи аввалия (маҳсулоти асосии саноатии Тоҷикистон) ба бозори Аврупо ҳиссаи назаррас дорад. ИА ҳамчунин як харидори маҳсулоти кишоварзии Тоҷикистон (аз қабили меваҳои хушк) ва шарики соҳаи энергетикаи барқи обии мо ба ҳисоб меравад (зиёда аз 60% электроэнергияи содиротии Тоҷикистон тавассути тарҳи CASA-1000 дар оянда ба Покистону Афғонистон интиқол хоҳад ёфт, ки бонкҳои аврупоӣ низ дар маблағгузории он саҳмгузоранд). Дар маҷмӯъ, Тоҷикистон манфиатдор аст, ки содироти ғайриэнергетикии худро ба Аврупо тавсеа диҳад ва аз технологияҳои аврупоӣ баҳра бардорад, то вобастагии якҷониба аз шарикони минтақавиро коҳиш диҳад.
Нақши дигари муҳими Тоҷикистон дар ин раванд, ин мавқеи ҷуғрофӣ ва экологӣ мебошад. Кишвари мо дар минтақа болооб қарор гирифта, тақрибан 60%-и захираҳои обии Осиёи Марказӣ дар ҳудуди Тоҷикистон ташаккул меёбанд. Аз ин лиҳоз, ҳар гуна стратегияи дарозмуддати таъминсозии амнияти обию энергетикӣ дар минтақа бидуни иштироки фаъолонаи Тоҷикистон муваффақ шуда наметавонад. Иттиҳоди Аврупо ҳанӯз аз солҳои 2000-ум дар татбиқи барномаҳои ҳамгироии энергетикӣ ва обии минтақа саҳм мегирад (масалан, дар доираи Гуруҳи махсуси ҳамкорӣ дар бахши об (WEG) ва ғайра). Тоҷикистон, ки захира ва таҷрибаи бой дар истеҳсоли нерӯи обӣ дорад, метавонад дар пешбурди рӯзномаи “энергетикаи сабз” дар шарикии бо Аврупо пешсаф бошад. Ин раванд дар оянда метавонад густариш ёбад, бахусус бо назардошти он ки ҳукумати Тоҷикистон тарҳҳои бузурги гидроэнергетикӣ (монанди нерӯгоҳи Роғун) ва офтобиву бодиро дар ҳолати пешбурд доранд.
Аз нуқтаи назари амниятӣ, Тоҷикистон дар хатти аввалияи мубориза бо хатарҳои ҷанубӣ (аз самти Афғонистон) қарор дорад. Иттиҳоди Аврупо ин нуктаро ба хубӣ дарк мекунад ва ҳамкории амниятӣ бо Душанберо тадриҷан тавсеа дода истодааст. Дар паҳлӯи барномаҳои марзбонӣ, лоиҳаҳои рушди деҳот ва иқтисоди алтернативӣ дар минтақаҳои наздимарзии Хатлон (ҳаммарз бо Афғонистон) бо дастгирии ИА татбиқ мешаванд, ки мақсад аз онҳо коҳиши осебпазирии иҷтимоии ин минтаҷаҳо ва пешгирӣ аз тақвияти фаъолнокии гурӯҳҳои тундрав аст. Дар умум, Тоҷикистон мекӯшад дар чорчӯби шарикии ИА – Осиёи Марказӣ манфиатҳои миллии худро пеш барад, ки муҳимтаринашон таъмини рушди иқтисодӣ, дастрасӣ ба сармоя ва технология, ва таҳкими амнияту суботи дохиливу минтақавӣ мебошад. Музокироти кунунии Созишномаи шарикии ҳамаҷониба бо ИА (EPCA) барои Тоҷикистон як авлавияти сиёсати хориҷӣ маҳсуб мешавад, зеро бастаи нави ҳамкорӣ бо Аврупо заминаи фарогири ҳуқуқиро барои як даҳсолаи оянда мегузорад. Ин созишнома метавонад тиҷорат, сармоягузорӣ ва ҳамгироии бозори Тоҷикистон бо Аврупоро афзоиш диҳад, инчунин дар ҷалби кӯмакҳои техникӣ баҳри ислоҳоти соҳаҳои муҳими идорӣ ва қонунгузорӣ мусоидат намояд. Табиист, ки ИА дар муколамаи худ бо Тоҷикистон масъалаҳои риояи арзишҳои демократӣ, ҳуқуқи инсон ва идораи хубро ҳамеша матраҳ мекунад – чизи ки ҷузъи ҷудоинопазири сиёсати берунаи Аврупост. Дар ин замина, барои расидан ба шарикии комилҳуқуқ, Душанбе низ талош дорад стандарту меъёрҳои байналмилалиро иҷро намояд ва эътимоди бештари шарикони аврупоиро ба даст орад.
Ҳамоиши нахустини Иттиҳоди Аврупо ва Осиёи Марказӣ дар Самарқанд марҳалаи тозае дар таърихи муносибатҳои ду минтақа аст. Агар равобити пешина асосан шакли кумакрасонӣ ва ҳамкории маҳдудро дошт, пас ҳоло ИА ва кишварҳои ОМ ба таҳкими шарикии баробар асос гузошта истодаанд. Дар пасманзари тағйироти ҷиддии геополитикӣ ва ниёзҳои рӯзафзуни иқтисодӣ, ҳам Аврупо ва ҳам Осиёи Марказӣ манфиатдори тавсеаи ҳамкориҳои ҳамаҷониба мебошанд. Самтҳои интихобшуда – тиҷорату сармоягузорӣ, амният, рақамисозӣ, энергетика ва иқлим, истифодаи захираҳои стратегӣ – шаҳодати онанд, ки ин ҳамкорӣ дорои аҳамияти стратегӣ ва дурнамои дарозмуддат мебошад. Албатта, расидан ба ҳадафҳои эълоншуда кори саҳл нест: ниёз ба иқдомоти пайгирона, иҷрои ваъдаҳои сармоягузорӣ ва ҳалли ихтилофҳои эҳтимолӣ (масалан, дар масъалаҳои танзими тиҷорат ё шароити сармоягузорӣ) вуҷуд дорад. Вале худи баргузории ҳамоиши сатҳи олӣ ва нишасти рӯ ба рӯи роҳбарон нишон дод, ки ҳам ИА ва ҳам давлатҳои Осиёи Марказӣ иродаи сиёсӣ барои боз кардани сафҳаи ҷадид дар муносибатҳоро доранд.
Дар олам имрӯз блокҳо ва қутбҳои нави қудрат ташаккул меёбанд ва барои кишварҳои хурдтар, аз ҷумла ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ, гуногунсозии шарикон кафолати истиқлол ва рушди устувор аст. Аз тарафи дигар, барои Иттиҳоди Аврупо низ шарикии стратегӣ бо Осиёи Марказӣ фурсати таҳкими нуфуз дар як минтақаи калидии ба шумор меравад. Тоҷикистон ҳамчун узви ҷомеаи Осиёи Марказӣ аз ин раванд канор нест ва метавонад бо сиёсатҳои фаъоли хориҷӣ ва ислоҳоти дохилии иқтисодиву иҷтимоӣ аз фурсатҳои нав максималӣ истифода барад. Дар ниҳоят, метавон гуфт, ки ҳамоиши аввали ИА – Осиёи Марказӣ оғози роҳест, ки ба сӯи ояндаи беҳтари ҳамгироии байни ду минтақа меравад. “Сармоягузорӣ ба оянда” – ин шиор набояд танҳо як рамзи нишаст боқӣ монад, балки бояд ба амалҳои мушаххас тарҷума гардад, то ки ҳамкории ИА ва Осиёи Марказӣ ба нафъи тамоми мардумони дар ин ду гӯшаи қораи бузург истиқоматдошта хидмат кунад.
Мирвайсов Мамурджон, ходими калони илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
РБК (Россия) – “Какие цели преследует первый саммит ЕС — Центральная Азия”
Хабаргузории “Азия-Плюс” (Тоҷикистон) – Гузориши иттилоотӣ оид ба сафари Президенти Тоҷикистон ба ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Иттиҳоди Аврупо”
Хадамоти корҳои хориҷии ИА (EEAS) – Эъломияи матбуотӣ дар бораи баргузории аввалин ҳамоиши ИА – Осиёи Марказӣ
Мақомоти расмии Тоҷикистон (АМИТ “Ховар”) – Хабар дар бораи иштироки Президенти Тоҷикистон дар ҳамоиш