«ҲЕЧ» китоби ҳақида Камариддин Артыков таассуротлари  

"Ҳеч" – "Ҳеч нарса", "Ҳеч нима". Ёзувчи Мурод Човуш ўз асарига шундай жуда қисқа ва кескин ном берган. Бу номдан кейин қуйидаги таърифлар келиши мумкин: "Ҳеч нарса ҳақида", "Ҳеч ким ҳақида", "Ҳеч қандай ҳодиса ҳақида" ва ҳоказо... Бу эса ўзига хос қизиқ ҳолат. Сабаби шу пайтгача ўзбек адабиётида ёзилган ҳар қандай асар албатта "нимадир ҳақида" эди.

Китобни очиб, тасодифий бир бетини ўқир эканман, бу мутлақо янги нарса эканлиги ҳиссини туйдим! Матн ўқувчини ўз домига тортади, чунки у гўё ҳеч нарса ҳақида эмас, у ҳеч қаерга бормаяпти, у сюжетга боғланмаган. Бу – эркин ҳаракатдаги насрдир.

Бу китобни бутунлай ҳеч қийинчилексиз қайта сўзлаб бериш мумкин: бу икки қисқа новелла (повесть, эссе) қаҳрамонининг "богем" кафесидан консерваторияга ва қайта орқага қилган юзта-иккита одими ҳақида. Ёки, унинг онгида, руҳида кечаётган шу юз қадамлик саёҳат ҳақида. Бу саёҳатнинг маънавий моҳияти бир нуқтадан (қайтиш мумкин бўлмаган Ер) иккинчи нуқтага (қайтиш мумкин бўлган Ер) ҳаракат қилишдан иборат. Бу икки нуқтани метафизик нуқталар, турли дунёқарашлар ва фалсафий қарашлар деб таърифлаш мумкин.

Богем кафеси – бу жуда қизиқ маскан. У ерда доимий "творческий" муҳит мавжуд, ёзувчи ва шоирлар йиғилади. Аммо улар фақат кафеда эмас, балки қаҳрамоннинг онгида, фикрларида, шахсий тафаккурида ҳам мавжуд. Шунинг учун Денгиз Наимов исмли қаҳрамоннинг "саёҳати" фақат жисмоний ҳаракат билан чекланиб қолмай, руҳий тўлқинлар билан ҳам намоён бўлади.

Асарни дастлаб "экзистенциал саёҳат" деб баҳолаш мумкин. Лекин иккинчи новеллага яқинлашган сари поэтик абсурд элементлари пайдо бўлади. Ҳар икки новелла "лирик қаҳрамон" орқали боғланган бўлиб, бош қаҳрамоннинг ички кечинмалари, адабиётдаги ўрни ва ўзини англаш жараёни асосий диққат марказига чиқади.

Асар асосий йўналишлардан бири – муаллифнинг адабий муҳитдаги "адашиши". У "Ёзувчилар уюшмаси"дан узоқлашган, анъанавий адабий қарашлардан чекинган ва буюк, беқиёс, чексиз "Море" (Денгиз) – яъни замонавий адабиёт ичида йўқолишга уринган. Муаллиф шу йўл орқали ўз ўқувчисини ҳам патриархал, насихатбоз, реалистик ва анъанавий ўзбек адабиётидан ташқарига олиб чиқмоқчи бўлади.

📌 Қаҳрамон йўқолган дунёда кимлар унга ҳамроҳ?
Йозеф К. (Кафка), Борхес, Камю, Ницше Зардуштиси – бу образлар билан қаҳрамоннинг фалсафий кечинмалари боғланган. Унинг Вақт, Ижод, Мухаббат ҳақидаги фикрлари ҳеч қандай "Маънавият-маърифат" (идеологик таълимотлар) билан уйғун келмайди.

📌 Ҳозирги ўзбек адабиёти ҳақида шахсий мулоҳазалар
Мен ҳали замонавий ўзбек насри билан етарлича таниш эмасман, лекин Мурод Човушнинг "ҲЕЧ" асарини ўзбек тилида ўқишим мен учун кутилмаган янгилик бўлди. Бундай экспериментал насрни ҳали учратмаган эдим. Буни ўқиш жараёнида ўзингни янги бир континент кашф қилган сайёҳдек ҳис қиласан! Ва буни ўқиш – ҳақиқий завқ!

📌 Изоҳ:
Китоб 2002 йили ёзилган. Унинг илк "самиздат" (қўлёзма) нусхасининг муқовасини Рауф Парфи чизган. Чунки Мурод Човуш улуғ шоир билан унинг ҳаётининг сўнгги йилларида учрашиб, суҳбатлар қилган. Китоб расман 2021 йили "Akademnashr" нашриётида чоп этилган.

📌 Якуний таассурот:
Менинг қоидам – ҳеч кимга ҳеч нарсани тавсия қилмаслик. Лекин рус тилидаги ўқувчилар замонавий ўзбек адабиётида нималар содир бўлаётганини камдан-кам билишади. Бу эса менга ёқмайдиган тенденция – "адабий снобизм"дир!

Демак, сизда ҳозирча бу кетиб бораётган поездга "чапишиб олиш" учун имконият бор!