Әлсіз хадистермен амал етуге бола ма?
Екінші сұраққа келсек — яғни, Сүннеттен алынған, бірақ сахих екені анықталмаған нәрсемен амал етуге бола ма — жауап мынадай болады:
Ғалымдар сахих немесе жақсы (хасан) дәрежесіндегі хадистің шариғи үкімдерге дәлел болатынын және онымен амал етуге жарамды екенін бірауыздан мойындайды.
Ал әлсіз (дағиф) хадиске келсек, ғалымдардың көпшілігі оның ізгі амалдарда және мақтаулы істерде белгілі шарттармен қолданылуына рұқсат берген. Бұл ереже кең танымал және көпшілікке мәлім.
Сонымен бірге, кейбір имамдар әлсіз хадистерді халал мен харам мәселелерінде, шариғи үкім шығаруда да қолдануға болады деген. Олар бұл тұрғыда әлсіз хадисті қиястан (аналогиялық салыстыру) артық көрген. Ал қияс — Шариғаттың негізгі дәлелдерінің бірі ретінде ғалымдардың басым бөлігі мойындаған негіз. Тіпті: «Барлық ғалымдар мойындаған» деуге болады, бұл жерде біз бұдан ауытқыған аз топ жайлы айтпаймыз.
Бұл пікірді төрт мазһабтың үшеуінің имамдары — Имам Абу Ханифа, Имам Мәлик және Имам Ахмад[1] (Аллаһ олардан разы болсын), сонымен қатар кейбір мухаддистер де ұстанған: Әбу Дәуд, ан-Нәсәи, Әбу Хатим [2] сияқты. Бірақ олар екі шарт қойған:
Сондай-ақ бұл пікір Ибн Хазмның да көзқарасы. Ол «әл-Махаллә»[3] атты кітабында былай дейді:
«Бұл асар (кунут дұғасы туралы) дәлел ретінде келтіруге жарамсыз хадистер қатарынан болса да, біз бұл мәселеге байланысты Пайғамбардан ﷺ басқа риуаят таба алмадық. Ахмад ибн Ханбал (Аллаһ оны рақым етсін): «Әлсіз хадис — мен үшін ижтихадпен берілген үкімнен артық», — деген. Мен (Ибн Хазм) де: «Біз де солай айтамыз», — дедім».
Имам Ахмадтың ұлы — Абдуллаһ былай дейді:
«Мен әкеме мынадай адам туралы сұрадым: бір елді мекенде өмір сүреді, онда хадис ілімімен шұғылданатын адам бар, бірақ әлсіз бен сахихты ажырата алмайды. Сонымен бірге, шариғи үкімдерді өзінің ақылымен шығаратын біреу де бар. Егер бұл адам бір мәселе жайлы білгісі келсе, осы екеуінің қайсысына жүгінуі керек? Әкем айтты: «Хадис іліміндегіні сұрасын, ақылмен үкім айтатынды емес. Әлсіз хадис — ижтихадтан күшті»»[4].
Тіпті Имам аш-Шәфиғидің өзі хадис мурсалды әлсіз деп санағанымен, белгілі бір мәселеде басқа хадис таппаса, сол мурсалды қабылдаған. Бұл жайлы имам аш-Шәфиғиден шәфиғи мәзһабының ғалымы имам әл-Мауарди жеткізеді, ал оны өз кезегінде ас-Сахауи «Фатху әл-Муғис»[5] атты еңбегінде келтіреді.
Ұстазымыз шейх Абдуллаһ әс-Садық әл-Ғумари «ар-Радду әл-мухкам әл-матин әлә китаб әл-Қаул әл-мубин» атты еңбегінде (яғни Мухаммад әл-Мухаймири жазған «әл-Қаул әл-Мубин» кітабына қарсы жауап)[6]:
«Олардың: "Әлсіз хадиспен үкім шығаруға болмайды" деген сөзі — адамдардың көбі, тіпті барлығы деп айтса да болар, ойлайтындай, мүлде жалпылама мағынада емес. Біздің кітапханамызда «әл-Миғяр» атты қолжазба бар. Бұл еңбектің авторы — һижраның 8-ғасырында өмір сүрген хафиздардың бірі — оны фиқһ бөлімдері бойынша тарауларға бөліп жазған. Әр тарауда ол төрт мәзһаб имамдарының бірігіп немесе жеке-жеке қабылдаған әлсіз хадистерін келтіреді, олардың әлсіз екенін дәлелдеп, кемшіліктерін көрсетеді. Бұл — автордың кең білімділігін, фиқһ, хадис және ихтиләф (пікір қайшылықтары) ілімдерінде тереңдігін дәлелдейтін құнды еңбек. Менің ойымша, бұл еңбектің авторы — Ибн әл-Муляккин болса керек»[7].
[1] Имам Әли әл-Қари «әл-Мирқат әл-Мәфәтих» атты кітабында, «Мишкат әл-масабих» шархы (1-том, 19-бет), әлсіз хадис жайлы айтады. Имам Ибн Һумам әл-Ханафи «Фатху әл-Қадир» кітабында (1-том, 417-бет) былай дейді:
«Мустахаб амалдар әлсіз хадиспен бекітіледі, бірақ жалған хадиспен емес».
Бұл пікірді ханафи мәзһабының ерте кезеңдегі усул ілімінің ғалымдарынан, мысалы, имам әс-Сарахсидің «әл-Усул» (2-том, 113-бет) атты еңбегінен де табуға болады.
Шәфиғи мәзһабының имамы ән-Нәуауи «әл-Азкар» (7–8-бет) кітабында былай деп жазады:
«Хадис, фиқһ және басқа да ислам ғылымдарының ғалымдары:
«Егер хадис жалған болмаса, оны мадақталған амалдарда, ынталандыру мен ескерту сипатындағы істерде қолдануға болады», — деген.
Ал харам мен халал мәселелерінде, сауда-саттық, неке, талақ сияқты шариғи үкімдерде хадис тек сенімді (сахих) немесе жақсы (хасан) болса ғана қолданылады. Бірақ кейде сақтық мақсатында (ихтиятан) әлсіз хадиспен амал етуге болады: мысалы, егер әлсіз хадисте сауданың немесе некенің кейбір түрлерінің мәкрүһ екені айтылса, одан тыйылу — мақтаулы іс болады, бірақ міндетті емес».
Мәлики мәзһабында усул іліміне сүйенетін кейінгі ғалымдардың кітабы — «Нашру әл-бунуд әлә марақи ас-суғуд» (2-том, 63-бет) — былай дейді:
«Ескерту: Имам Мәлик және оған ілескендер мурсал хадисті (яғни, тізбектен сахаба түсіп қалған хадис) дәлел ретінде қолданғаны белгілі.
Сондықтан мункатиғ хадис (тізбекте бір рауи түсіп қалған) және муғдаль хадис (екі рауи қатарынан түсіп қалған) де дәлел болады. Өйткені фиқһтың усул ілімінде бұлардың барлығына «мурсал» деген жалпы атау беріледі».
Имам Ахмад жайлы түрлі риуаяттар келген. Бірақ бұл мәселенің түйінін Ибн ән-Наджар әл-Ханбали «Шарху әл-Кәукәб әл-Мунир» атты еңбегінде (2-том, 573-бет) шешіп береді. Онда имам Ахмадтың мынадай сөзі келтіріледі:
«Егер бұл мәселеге қатысты оған қайшы келетін сахих хадис болмаса, мен әлсіз хадиске қарсы емеспін».
Бұл — имам Ахмадтан кең таралған риуаят. Бұл туралы жоғарыда Ибн Хазмнан да үзінді келтірілген. Сондай-ақ бұл мәселені Ибн әл-Қайим «Иғләм әл-Муаққиғин» (1-том, 31-бет) атты кітабында да сөз етеді.
[2] Бұл пікірлер ас-Сахауидің «Фатху әл-Муғис» (1-том, 80 және 267-беттер) атты еңбегінде де, басқа да хадис ілімдеріне арналған кітаптарда кездеседі.
Сондай-ақ, әс-Синди «Сунан» ән-Насаиға жазған хашиясында (1-том, 6-бет),
Ибн Әби Фатиманың «әл-Джарх уә әт-тағдиль» атты еңбегінде (8-том, 347-бет, №1590) де бұл тақырып қозғалған.
Имам ән-Нәуауи «Таһзиб әл-асма уә әл-луғат» (2-том, 86-бет) кітабында бұл сөздерді Абу Хатимнің ұлына телесе де, контекстен бұл — Абу Хатимнің өзі екені аңғарылады.
[3] «әл-Махаллә» кітабы (4-том, 148-бет).
[4] «әл-Махаллә» — Ибн Хазм (1-том, 68-бет). Ұқсас сөзді имам ас-Сахауи «Фатх әл-Муғис» (1-том, 80-бет) кітабында келтіреді. Бұл риуаяттың иснады сахих.
[5] «Фатху әл-Муғис» (1-том, 80, 142, 268-беттер).
[6] «Ар-Радду әл-мухкам» кітабы, 193-бет.
[7] Шейх Мухаммад Аууама былай дейді:
«"Әл-Миғяр" кітабының авторы — Тәжуд-Дин Әбу әл-Хасан Әли ибн Әби Мухаммад Абдуллаһ ибн әл-Хасан ибн Әби Бәкір әл-Ардубили әт-Тибризи (677–746 һ.).
Оның өмірбаяны әс-Субкидің «Табақатында» (10-том, 137-бет) және Ибн Хажардың «әд-Дурар әл-Каминасында» (3-том, 72-бет) берілген.
Бұл кітап екі томнан тұрады. Менде оның бірінші томының көшірмесі бар, онда хафиз Ибн Хажардың қолымен жазылған:
«Бұл — Тәжуд-Тибризидің "әл-Миғяр" кітабының бірінші томы. Онда барлық шариғи үкімдерге қатысты тараулар берілген. Екінші томда — мадақталған амалдар және соған ұқсас тақырыптар қамтылған».
Бұл сөздер — кітап авторының алғы сөзінен алынған. Сондай-ақ ол алғы сөзінде былай дейді:
«Бұл кітапта адамдар фиқһ үкімдерін дәлелдеу үшін жиі қолданатын әлсіз және жалған хадистерді жинадым. Олар бұл хадистерді фиқһтың негіздерінде (усул) де, тармақтарында (фуруғ) да дәлел ретінде келтіреді».
Бұл сөздер бұл хадистерді төрт мәзһаб имамдары емес, олардың шәкірттері мен факиһтері дәлел ретінде қолданғанын көрсетеді. Олар өз имамдарының көзқарастарын өздеріне белгілі хадистермен негіздеуге тырысқан. Бұл мәселе бұл кітапта кейінірек кеңінен талқыланады.
Сол себепті ұстазымыз шейх әл-Ғумаридің:
«...төрт имам бірге немесе жеке қабылдаған әлсіз хадистерді келтіреді», — деген сөзін нақтылай түссек, дұрысы:
«Ол хадистерді мәзһаб ғалымдары дәлел ретінде қолданған» деп айту болар еді.
Бұл кітаптың бірінші томы 1426 һижри жылы Шамда «Халдун әл-Башша» баспасынан үш бөлім болып басылып шыққан.
Ал жәрдем — тек Аллаһтан.
Автор: Ұстаз Ахмад Әбу Яхя әл-Ханафи және Шейх Мухаммад Аууама
Сілтеме: https://azan.ru/durus/read/6-urok-mozhno-li-praktikovat-slabyie-hadisyi-nachalo-1656