Пайғамбарымыз ﷺ: «Кіші жиһадтан үлкен жиһадқа оралдық», - дейді. Сахабалар: «Үлкен жиһад деген не?» деп сұрағанда ...
Пайғамбарымыз ﷺ: «Кіші жиһадтан үлкен жиһадқа оралдық», - дейді. Сахабалар: «Үлкен жиһад деген не?» деп сұрағанда, Пайғамбарымыз ﷺ: «Ол - құлдың нәпсі қалауымен күресу» деп жауап береді». Бұл хадисті имам Мулла Әли әл-Қари (әл-Ханафи әл-Матуриди) өзінің (ойдан шығарылған хадистерді жинаған) «Маудуғат әл-Кубра» атты кітабында айтқан. Бұл ойдан шығарылған хадис, бірақ бұл хадис рухани хикмет кітаптарында жиі келтіріледі, өйткені өз кітаптарында сахих және әлсіз хадистерді, тіпті ойдан шығарылған хадистерді келтіре беру олардың әдеті.
Ал кіші және үлкен жиһадқа келсек, асылы екеуі де бірдей, өйткені дұшпанмен күресуде күш салу нәпсінің жиһадына да қатысты. Напсі жиһады қару жиһадынан бөлек емес, екеуінің де мақсаты бірдей, өйткені қару ұстау физикалық қиындық тудырады, ал нәпсі соғысудан және дұшпанмен күресуде күш салудан жиренеді. Кіші жиһадты үлкен жиһадтан ажырату себебі, өйткені олар нәпсіні тазартуға бағытталған жиһадты «үлкен жиһад» деп, (қарумен жиһад қылуды) «кіші жиһад» деп Исламды қорғау жолында дұшпанмен соғысудағы асыл жиһадты елеусіз қалдыру, елемеу бар, әрі жиһадты бұлайша бөлу бидғат болып табылады.
Бұл хадисті жиі келтіретіндер жиһадты, яғни дұшпанмен қарумен соғысуды төмендетуге тырысады.
Хадис ғалымдарының кітаптарында айтылған жиһадтың лингвистикалық зерттеуі:
1. «Жиһад» – «жаумен күрес», «күрес» сөзінің түбірі. Ол әрекет жасаудан туындайтын шаршау мен қиыншылықты білдіретін «жаһд» сөзінен немесе әр тарап бір-бірін тойтару үшін күш-қуатын жұмсайтындықтан, қуатқа қатысты «жуһд» сөзінен шыққан. («Иршаду әс-Сәри», әл-Қасталани).
2. «Жиһад» – жиһад қылдым, яғни, «қиындыққа күш салып, жеттім» дейді. («Фатху әл-Бәрри», әл-Әсқаләни).
3. «Жиһад» – қиыншылық. «Әл-Муғраб» кітабында: «Өз мүмкіндігінен тыс күш жұмсады» дегенді білдіреді. Жиһад – егер баур күшімен «жаумен күресті» дегенді білдіреді. («Мирқат әл-Мәфәтих»).
Ханафи фиқһындағы жиһадтың фиқһи мағынасы:
1. «Жиһад» – шариғатта Аллаһу Тағала разылығы үшін күресу арқылы бар күш-жігерін, күш-қуатын жұмсау деген мағынада қолданылады. («Бәдәиғ ас-Санаиғ»).
2. «Жиһад» – адамдарды хақ дінге шақыру және оны қабылдаудан бас тартқандармен мал-мүлікпен және өмірімен және жан-дүниесімен күресу («Тухфату әл-Фуқаһа», әс-Самарқанди).
3. Ислам құқығындағы «жиһад» – адамдарды хақ дінге шақыру және оны қабылдамайтындармен күресу («әл-Биная шарх әл-Һидая»).
4- «Жиһад» – адамдарды хақ дінге шақыру және оны қабылдамағандармен күресу. («Әл-Любаб шарх әл-Китаб»).
5- «Жиһад» – адамдарды ақиқатқа шақырып, оны мойындағысы келмейтіндермен жан-дүниесімен және мал-мүлкімен күресу. («әл-Бахру ар-Раиқ»).
6- «Жиһад» – «әт-Тухфа» кітабында айтылғандай, адамдарды хақ дінге шақыру және оны қабылдамайтындармен күресу дегенді білдіреді. «Идах әл-Ислах» кітабында Аллаһ жолында өзі немесе ақшамен, пікірмен немесе жиһадтағыларды көбейту арқылы күресу үшін бар күш-жігерін жұмсау деп анықталған. («ән-Наһр әл-Фаиқ»).
7- «Жиһад» – оларды хақ дінге шақыру, қабылдамаса, олармен соғысу. (Мулла Хусруның «Дурар әл-Хуккам шарх Ғурар әл-Ахкам»).
8- «Жиһад» дегеніміз – оларды (мүшріктерді) дінге шақыру және олардың арасындағы қабылдаудан бас тартқандармен соғысу. («әл-Мабсут», ас-Сарахси).
Бұл жеткізушілері сенімді болған сахих хадис. Имам Ахмад Амр ибн Абасадан риуаят еткен. Жиһад кәпірлермен кездескен кезде олармен соғысу дегенді білдіреді:
Бізге Абдур-Раззақ бізге риуаят етті: «Мағмар бізге Аюбтан, ол Әбу Қилабадан, ол Амр ибн Абасадан: «Бір адам: «Уа, Аллаһ Елшісі, Ислам дегеніміз не?» - деді. Ол: «Жүрегің Аллаһу Тағалаға мойынсұну және мұсылмандар сенің тілің мен қолыңнан аман болу», - деді. Ол: «Қай Ислам жақсы?», - деді. Ол: «Иман», - деді. Ол: «Иман дегеніміз не?» – деді. Ол: «Аллаһқа, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және өлгеннен кейін қайта тірілуге иман келтіру», - деді. Ол: «Қай иман қайырлы?» – деді. Ол: «Хиджра», - деді. Сонда ол: «Олай болса хижра дегеніміз не?», – деді. Ол: «Жамандықты тәрк ету», - деді. Сонда ол: «Олай болса, қай хиджра жақсырақ?», - деді. Ол: «Жиһад», - деді. Ол: «Жиһад дегеніміз не?», - деді. Ол: «Кәпірлермен кездескен кезде олармен соғысу», - деді. Сонда ол: «Олай болса қай жиһад жақсырақ?», - деді. «Кім жарақаттап, қанын төксе» деді. Аллаһ Елшісі ﷺ: «Олай болса, ең абзал амал болып табылатын екі амал бар қабыл болған қажылық пен умра», - деді.
Жиһад соғысу мағынасында айтылған екінші хадисті Әбу Дәуіт «Сунан» жинағында Абдуллаһ ибн Амрдан риуаят еткен:
Айтты: «Абдуллаһ ибн Амр: «Уа, Аллаһ Елшісі, маған жиһад пен ғазауат туралы хабар берші?», - деп сұрағанда, ол: «Уа, Абдуллаһ бин Амр, егер сен сабыр етіп, сауап іздеп соғыссаң, Аллаһ сені сабыр етуші және сауап іздеуші қылып тірілтеді, ал егер екіжүзділікпен және өзін көрсету үшін соғыссаң, Аллаһ сені екіжүзді күйде қайта тірілтеді! Уа, Абдуллаһ бин Амр, қандай ниетпен соғыссаң, қандай ниетпен өлтірілсең, Аллаһ сені сол күйінде тірілтеді».
Шейх Ахмад әл-Бәлуший әл-Ханафи әл-Матуриди حفظه الله تعالى
"رجعنا من الجهاد الأصغر إلى الجهاد الأكبر" ذكره الإمام الملا علي القاري في الموضوعات الكبرى، فهي موضوعة، إنما يكثر نقلها في كتب الرقائق كعادتهم في نقل الصحيح والضعيف بل الموضوع.
وأما الأصغر والأكبر كلاهما واحد لأن بذل الجهد في قتال العدو له علاقة بجهاد النفس أيضا فجهاد النفس ليس بمعزل عن السلاح فكله واحد من حيث المقصد لأن في حمل السلاح مشقة النفس والنفوس تكره القتال وبذل المجهود في قتال العدو، فتفريق الأصغر عن الأكبر وجعل الأكبر الذي هو بمعنى تزكية النفس أهم من الذي جعلوه أصغر فيه تهوين من قتال الأعداء للدفاع عن الإسلام وهو من قبيل التقسيم البدعي.
وأكثر من يذكر هذا الحديث يحاول التهوين من الجهاد أي قتال العدو.
التحقيق اللغوي للجهاد المذكور في كتب المحدثين:
١-"الجهاد" بكسر الجيم مصدر جاهدت العدو مجاهدة وجهادا وأصله جيهاد كالقيتال فخفف بحذف الياء. وهو مشتق من الجهد بفتح الجيم، وهو التعب والمشقة لما فيه من ارتكابها او من الجهد بالضم وهو الطاقة لأن كل واحد منهما بذل طاقته في دفع صاحبه.(إرشاد الساري للقسطلاني)
٢-"الجهاد" بكسر الجيم أصله لغة المشقة يقال جهدت بلغت المشقة.(فتح الباري للعسقلاني)
٣-"الجهاد" بكسر الجيم أوّله، وهو لغة مشقة، وفي المغرب: جهده حمله فوق طاقته، والجهاد مصدر جاهدت العدو إذا قابلته في تحمل الجهد.(مرقاة المفاتيح)
المعنى الشرعي للجهاد عند الفقهاء الحنفية:
١-"الجهاد" في عرف الشرع يستعمل في بذل الوسع والطاقة بالقتال في سبيل الله عزوجل. (بدائع الصنائع)
٢-"الجهاد" هو الدعاء إلى دين الحق والقتال مع من امتنع عن القبول بالمال والنفس(تحفة الفقهاء للسمرقندي)
٣-"الجهاد" شرعا وهو الدعاء إلى الدين الحق والقتال مع من لا يقبله.(البناية شرح الهداية).
٤-"الجهاد" الدعاء إلى الدين الحق وقتال من لم يقبله.(اللباب شرح الكتاب)
٥-"الجهاد" هو الدعاء إلى الحق، والقتال مع من امتنع عن القبول بالنفس والمال.(البحر الرائق)
٦-"الجهاد" كما في التحفة الدعاء إلى دين الحق والقتا..ل مع من لا يقبله وعرّفه في إيضاح الإصلاح بأنه بذل الوسع في القتال في سبيل الله مباشرة أو معاونة بالمال وبالرأي أو تكثير السواد.(النهر الفائق)
٧-"الجهاد" هو دعوتهم إلى الدين الحق وقتالهم إن لم يقبلوا.(درر الحكام شرح غرر الأحكام لملا خسرو)
٨-"الجهاد" دعائهم(المشركين) إلى الدين وقتال الممتنعين منهم من الإجابة.(المبسوط للسرخسي)
وهذا حديث صحيح ورجاله ثقات اخرجه الإمام أحمد عن عمرو بن عبسة ، ويقول أن الجهاد أن تقاتل الكفار إذا لقيتهم:
قال: ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺯاﻕ، ﻗﺎﻝ: ﺣﺪﺛﻨﺎ ﻣﻌﻤﺮ، ﻋﻦ ﺃﻳﻮﺏ، ﻋﻦ ﺃﺑﻲ ﻗﻼﺑﺔ، ﻋﻦ ﻋﻤﺮﻭ ﺑﻦ ﻋﺒﺴﺔ، ﻗﺎﻝ: ﻗﺎﻝ ﺭﺟﻞ: ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ اﻟﻠﻪ، ﻣﺎ اﻹﺳﻼﻡ؟ ﻗﺎﻝ: " ﺃﻥ ﻳﺴﻠﻢ ﻗﻠﺒﻚ ﻟﻠﻪ ﻋﺰ ﻭﺟﻞ، ﻭﺃﻥ ﻳﺴﻠﻢ اﻟﻤﺴﻠﻤﻮﻥ ﻣﻦ ﻟﺴﺎﻧﻚ ﻭﻳﺪﻙ "، ﻗﺎﻝ: ﻓﺄﻱ اﻹﺳﻼﻡ ﺃﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎﻝ: " اﻹﻳﻤﺎﻥ "، ﻗﺎﻝ: ﻭﻣﺎ اﻹﻳﻤﺎﻥ؟ ﻗﺎﻝ: " ﺗﺆﻣﻦ ﺑﺎﻟﻠﻪ ﻭﻣﻼﺋﻜﺘﻪ ﻭﻛﺘﺒﻪﻭﺭﺳﻠﻪ، ﻭاﻟﺒﻌﺚ ﺑﻌﺪ اﻟﻤﻮﺕ "، ﻗﺎﻝ: ﻓﺄﻱ اﻹﻳﻤﺎﻥ ﺃﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎﻝ: " اﻟﻬﺠﺮﺓ "، ﻗﺎﻝ: ﻓﻤﺎ اﻟﻬﺠﺮﺓ؟ ﻗﺎﻝ: " ﺗﻬﺠﺮ اﻟﺴﻮء "، ﻗﺎﻝ: ﻓﺄﻱ اﻟﻬﺠﺮﺓ ﺃﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎﻝ: " اﻟﺠﻬﺎﺩ "، ﻗﺎﻝ: ﻭﻣﺎ اﻟﺠﻬﺎﺩ؟ ﻗﺎﻝ: " ﺃﻥ ﺗﻘﺎﺗﻞ اﻟﻜﻔﺎﺭ ﺇﺫا ﻟﻘﻴﺘﻬﻢ " ، ﻗﺎﻝ: ﻓﺄﻱ اﻟﺠﻬﺎﺩ ﺃﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎﻝ: " ﻣﻦ ﻋﻘﺮ ﺟﻮاﺩﻩ ﻭﺃﻫﺮﻳﻖ ﺩﻣﻪ " ، ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ اﻟﻠﻪ ﺻﻠﻰ اﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ: " ﺛﻢ ﻋﻤﻼﻥ ﻫﻤﺎ ﺃﻓﻀﻞ اﻷﻋﻤﺎﻝ ﺇﻻ ﻣﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻤﺜﻠﻬﻤﺎ: ﺣﺠﺔ ﻣﺒﺮﻭﺭﺓ ﺃﻭ ﻋﻤﺮﺓ"
وهذا الحديث الثاني الذي يذكر فيه الجهاد بمعنى القتال أخرجه أبو داود في السنن ﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ،
ﻗﺎﻝ: ﻗﺎﻝ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ: ﻳﺎ ﺭﺳﻮﻝ اﻟﻠﻪ، ﺃﺧﺒﺮﻧﻲ ﻋﻦ اﻟﺠﻬﺎﺩ ﻭاﻟﻐﺰﻭ؟ ﻓﻘﺎﻝ: «ﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ، ﺇﻥ ﻗﺎﺗﻠﺖ ﺻﺎﺑﺮا ﻣﺤﺘﺴﺒﺎ، ﺑﻌﺜﻚ اﻟﻠﻪ ﺻﺎﺑﺮا ﻣﺤﺘﺴﺒﺎ، ﻭﺇﻥ ﻗﺎﺗﻠﺖ ﻣﺮاﺋﻴﺎ ﻣﻜﺎﺛﺮا ﺑﻌﺜﻚ اﻟﻠﻪ ﻣﺮاﺋﻴﺎ ﻣﻜﺎﺛﺮا، ﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮﻭ، ﻋﻠﻰ ﺃﻱ ﺣﺎﻝ ﻗﺎﺗﻠﺖ، ﺃﻭ ﻗﺘﻠﺖ ﺑﻌﺜﻚ اﻟﻠﻪ ﻋﻠﻰ ﺗﻠﻚ اﻟﺤﺎﻝ »