Xorxe Luis Borxes. Tarmoqlangan soʻqmoqlar bogʻi (hikoya)
Liddel Gart yozgan «Jahon urushi tarixi» kitobining yigirma ikkinchi sahifasida shunday ma’lumot berilgan: Britaniyaning 13 ta diviziyasi bir ming toʻrt yuzta zambarak yordamida Sen-Montoban jabhasiga 1916 yil 24 iyulga qilinadigan hujumni yigirma toʻqqizinchi iyul ertalabiga koʻchirishga toʻgʻri keldi. Kapitan Liddel Gartning fikricha, bunga kuchli yomgʻirlar sabab boʻlib, oʻz holicha bu unchalik muhim ahamiyatga molik emasdi. Sindar shahridagi Oliy maktabning sobiq ingliz tili oʻqituvchisi doktor Yu.Sun tomonidan aytib turib yozdirilgan va oʻqib chiqib imzolagan quyidagi bayonnoma shu voqeaga birdaniga oydinlik kiritdi. Matn boshlanishida ikki sahifa yetishmasdi.
«...Telefon goʻshagidan olmoncha javob qaytargan ovoz egasini tanidimu goʻshakni qoʻydim. Bu kapitan Richard Meddenning ovozi edi. Medden – Viktor Runebergning uyida! Demak, bizning barcha harakatlarimiz zoye ketdi, shu bilan birga – (garchi bu men uchun ikkinchi darajali boʻlib koʻrinsa ham) oʻzimiz ham tamom boʻldik, degani. Demak, Runeberg yo qamoqqa olingan yoki oʻldirilgan. Quyosh botmasdanoq mening ham shoʻrlik boshimga ish tushadi. Medden ayab oʻtirmaydi. Toʻgʻrirogʻi, u shunga majbur.
Derazadan, har doimgidek, tomlar va kechki botayotgan quyoshning xira nurlari koʻrinib turardi. Biror voqea sodir boʻlishini oldindan bilib boʻlmaydigan oddiygina begim kuni mening ajalim yetishiga sira ishongim kelmaydi. Men, otadan yetim qolgan, goʻzal va soʻlim Xayfin bogʻchasida oʻynab yurgan bola edim. Nahotki, hammasi tamom boʻlsa? Shu payt oʻylab qoldim: dunyodagi barcha odamlarga hozir nimalardir boʻlayapti, aynan hozir. Asrlar ketidan asrlar oʻtaveradi, voqealar sodir boʻlaveradi. Hozir ham qanchadan-qancha odamlar havoda, quruqlikda, dengizda, bir nimalar qilayapti, lekin u narsalarga mening aloqam yoʻq. Menda sodir boʻlayotgan narsa faqat mengagina taalluqli boʻlgan narsadir. Meddenning choʻziq uzunchoq basharasini eslashim bilanoq barcha oʻy-fikrlarim chalkashib ketdi. Qoʻrquv aralash nafrat bilan (qoʻrqoqligimni tan oldim, endi esa Richard Meddenni boplab aldagach, tez orada meni qatl qilishlarini kutayapman) oʻyladim: bu qoʻpol, oʻziga bino qoʻygan, oʻzicha baxt nashidasini surayotgan galvars mening bu sirni bilishimni, ya’ni Britaniya artilleriyasining Angor vodiysidagi yangi joylashgan manzili nomini aniq bilishimni xayoliga ham keltirmaydi.
«Qochish kerak», — dilimdagi tilimga chiqdi. Goʻyoki meni Medden ta’qib qilayotgandek, asta oʻrnimdan turib, sekingina yura boshladim. Oʻzimning ayanchli ahvolimga yana bir bora iqror boʻlish uchunmi, negadir choʻntaklarimda nimalar borligini koʻrmoqchi boʻldim. Kutganimdek, choʻntaklarimdan amerika soati, nikellangan zanjirga osilgan kvadrat shakldagi tanga, meni fosh qilishi mumkin boʻlgan, endi esa keraksiz boʻlib qolgan Runeberg uyining kalitlari, yon daftarcha, xat (men uni yoʻqotmoqchi edim, lekin negadir qoldirdim), bir krona, ikki shilling va bir necha pens, qizil-koʻk qalam, roʻmolcha, bir oʻqlangan toʻpponcha chiqdi. Nima uchundir, balki qat’iyatli boʻlish istagidadir, uni mahkam qisdim, salmoqlab koʻrdim. Miyamdan noaniq bir fikr oʻtdi: oʻq ovozi uzoqdan eshitiladi. Oʻn daqiqadan soʻng mening rejam tayyor boʻldi. Telefon daftarchasidan men beradigan xabarni yetkazishi mumkin boʻlgan yagona odamni topdim. U temir yoʻldan borilganda yarim soatli masofada — Fenton atrofida yashardi.
Unchalik dovyuraklardan emasman. Bunga hozir ham iqror boʻlishim mumkin. Moʻljallangan narsamni oxiriga yetkazdim, ammo bu qanchalik dahshatli kechgani oʻzimgagina ayon. Bu ishni Germaniya uchun sodir etmadim, aslo. Mendan josus sifatida foydalangan, xoʻrlagan bunday vahshiy mamlakatni hecham qadrlamayman. Angliyada bir oddiygina odamni bilardim, u men uchun Gyotedan kam emasdi. U bilan bir soatcha gaplashdim va u Gyote bilan teng ekanligiga amin boʻldim...
Boshligʻimiz men va menga oʻxshash toifadagi, tomirlarida behisob ajdodlari qoni oqib turgan odamlardan jirkanadi. Ohista kiyindim, vidolashgandek koʻzguga qaradim-da, uydan chiqdim. Bekat unchalik uzoq emasdi, lekin men keb[1]dan foydalanish ma’qul deb oʻyladim. Shunday qilmasam, bu kimsasiz koʻchada meni koʻrib, tanib qolishlari mumkinligiga oʻzimni ishontirdim, qolaversa, mutlaq himoyasiz ham edim. Yodimda: kebni vokzalning katta darvozasiga yetmasdan toʻxtatishni buyurdim, ataylab shoshmasdan tushdim. Eshgrou nomli manzilgacha borishim lozim edi, lekin chiptani undan uzoqroq boʻlgan bekatgacha oldim.
Poyezd sakkizu ellikda joʻnashi kerak, bir necha daqiqa qolgandi. Men qadamimni tezlatdim, keyingi poyezd toʻqqiz yarimda joʻnaydi. Perron deyarli boʻm-boʻsh edi. Vagonma-vagon oʻtib borar ekanman, bir necha fermerni, motam libosidagi ayolni, Tatsitning «Yilnomalar» kitobiga mukkasidan ketgan oʻsmirni, doka oʻralgan, ammo mamnun soldatni koʻrganim esimda. Nihoyat, vagonlar qoʻzgʻaldi. Bir kishi perronning oxirigacha yurib keldi, lekin u kech qolgandi: uni tanimasligim mumkin emasdi — u kapitan Richard Medden edi. Tamom boʻldim: qaltirab, qoʻrqinchli oynadan uzoqroqqa, oʻrindiq chetiga gʻujanak boʻlib oʻtirib oldim. Ruhimdagi ojizlik va qoʻrquv tez orada qandaydir ich-ichimdan kelgan quvonchga aylandi. Oʻz-oʻzimga dalda berdim: yakkama-yakka kurash boshlandi, birinchi olishuvda men gʻolib chiqdim, arzimas qirq daqiqa yutdim, menga tashlangan raqibimni, mayli, tasodif tufaylimi, dogʻda qoldirdim. Shu kichkinagina yutugʻim katta gʻalaba keltiradi, deb oʻzimga tasalli berdim.
Poyezdlar qatnovi jadvalidagi farq men uchun bebaho boʻlgan vaqt-ni in’om qildi, aks holda allaqachon qamoqqa olingan yoki oʻldirilgan boʻlardim, demak, bu yutuqni arzimas narsa deb boʻlmaydi. Shunga oʻxshash faylasufona fikrlarga berilib, oʻzimni-oʻzim ishontirdim: menga oʻxshash qoʻrqoqlarga ham omad kulib boqqanda har qanday ishni oxiriga yetkazish mumkin. Shu qilmishimdan oʻzimda kuch-quvvat topdim va u meni keyinchalik ham tark etmadi. Shunday zamon kelishini sezib turibman: kundan-kunga odamlarni bir-biridan dahshatliroq boʻlgan ishlarni bajarishga majbur qiladilar; tez orada dunyoda faqat jangchilaru, kallakesarlar qoladi. Mening ularga maslahatim: eng dahshatli ishga qoʻl urmoqchi boʻlgan odam shunday faraz qilsinki, goʻyo u oʻylaganini amalga oshirdi, kelajagi esa oʻtmish boʻlib qoldi, oʻtmishni esa qaytarib boʻlmaydi. Mening koʻzimda, xuddi oʻlikning qorachoʻgʻidek, boʻlib oʻtgan voqea va hodisalar muhrlanib qolgandek tuyulardi, balki bu hayotimning soʻnggi kunidir va u asta-sekin tun bilan almashayotgandir.
Poyezd daraxtzor oldidan yumshoqqina oʻtib, nazarimda dalaning qoq oʻrtasida toʻxtadi. Bekat nomini hech kim e’lon qilmadi. «Bu Eshgroumi?» — deb soʻradim perronda turgan bolalardan. «Eshgrou», — deb javob berishdi ular. Poyezddan tushdim. Platformani fonus yoritar, lekin bolalarning koʻzlarini qorongʻulik toʻsib turardi. Bolalardan biri soʻradi: «Sizga doktor Stiven Alberning uyi kerakmi?» Javobimni kutmasdanoq, boshqasi tushuntira ketdi: «Uning uyigacha ancha bor, mana bu chap tomondagi yoʻldan boraverasiz va har gal yoʻl ajaralganda chapga qayrilasiz, adashmaysiz.»
Bolalarga oxirgi tangamni berdim-da, tosh zinalardan pastga, kimsasiz yoʻlga chiqdim. Yoʻl pastga qarab ketardi. Yolgʻizoyoq tuproq yoʻl, tepamda quyuq daraxt shoxlari soyabon boʻlib ketgan, toʻlin oy ufqdan koʻtarilib goʻyo meni kuzatib borardi. Birdan yaraqlab miyamdan bir fikr oʻtdi — Richard Medden goʻyo qaltis rejamni bilib olgandek tuyuldi. Darhol oʻzimga tasalli berdim — boʻlishi mumkin emas.
Har doim chapga burilasiz, deb menga berilgan koʻrsatma ayrim labirintlardagi kabi markaziy maydonchani topishda umum qabul qilingan usulga oʻxshab tuyuldi. Labirintlar haqida ancha-muncha narsani bilaman: axir men Yunan hukmdori Syuy Penning chevarasi boʻlaman. U qatnashuvchilar soni jihatidan «Qizil qasrdagi tushlar» kitobidan ham oʻtadigan roman yozish va har qanday kimsa adashib qoladigan darajada murakkab labirint yaratish uchun oʻzining ikkinchi kasbidan voz kechgan. Bu ikki maqsadni amalga oshirish uchun oʻn uch yillik umrini sarf etgan va bir begona qoʻlida halok boʻlgandi. Uning romani almoyi-aljoyi soʻzlardan iborat, ma’nosiz bir yozuv sifatida qolib ketgan. Labirintni esa topolmaganlar. Sersoya ingliz daraxtlari ostida oʻsha yoʻqolib ketgan labirint toʻgʻrisida xayol sura boshladim: tasavvurimda u pokiza holda, odam oyogʻi yetmagan allaqanday sirli togʻlar choʻqqisida, bepoyon sholizorlar oʻrtasida yoki chuqur suvlar tubida, nafaqat oʻzining sakkiz qirrali qubbalari-yu, aylanma yoʻllarini, balki butun boshli daryolar, viloyatlar, mamlakatlarni oʻz ichiga olgandek edi. Labirintlarning labirinti haqida, bora-bora chigallashib, kengayib boruvchi — oʻtmishni ham, kelajakni ham qamrab olgan moʻ‘jizaviy tarzda, hatto Koinotni ham oʻz bagʻriga singdirgan cheksiz labirint haqida oʻyladim. Tasavvurimda paydo boʻlgan bu shaffof roʻyolar ogʻushida men oʻzimning achchiq qismatimni ham unutib, vaqt oʻlchovini ham yoʻqotib, goʻyoki butun olamning shuuri mening ongimda mujassam boʻlgandek, oʻzimni olamning markazidek his qildim.
Shuurimga elas-elas koʻrinayotgan yashnab yotgan dalalar, botayotgan quyoshning soʻnggi shu’lalari, tepalikdan yumshoqqina tushish charchogʻimni ham quvib yuborgandi. Tarovatli va intihosiz bir oqshom edi. Yoʻl esa tumanli oʻtloqlar uzra uzoq-uzoqlarga yoyilib, tarmoqlanib ketgan. Allaqayerdan taralayotgan kuyni shamol goh olqishlayotgandek yuqori pardalarga olib chiqar, goh nola qilib uzoqlashar va yoʻlga toʻshalgan barglarning shitirlashi joʻr boʻlib, masofa ham huzur bagʻishlardi. Odamning dushmani faqat odamzodgina boʻlishi mumkin, deb oʻyladim. U ular yashayotgan zamin dushman emas. Zamin oʻzining yaltiroq qoʻngʻizchalariyu ularning tovushlari, bogʻ-rogʻlariyu suvlari, shu’lalari bilan barchaga barobardir. Shu asnoda zang bosgan baland darvoza oldidan chiqib qoldim. Toʻsiq ortida xiyobon va koʻshkka oʻxshash bino borligi sezilib turardi. Taralayotgan kuy shu yerdan kelayotganligini anglab yetdim: ajablanarlisi shundaki, bu xitoy musiqasi edi. Men kuyga berilib, boshqa narsalarni oʻylab ham oʻtirmadim. Yodimda yoʻq, darvozada qoʻngʻiroqcha bormidi yoki men qoʻngʻiroq tugmasini bosdimmi yoki oddiygina qilib taqillatdimmi? Kuy esa uzluksiz davom etardi.
Toʻsiq ortida fonus shu’lasi koʻrindi, uning yorugʻida azim daraxtlar tanasi goh paydo boʻlar, goh zimiston qa’riga singib ketardi. Oyga oʻxshash dumaloq fonus koʻtargan baland boʻyli erkak kishi kelardi. Fonus nurlari koʻzimga tushib turgani sababli uning yuzini koʻra olmadim. U darvozani qiya ochib, muloyimgina mening ona tilimda gap boshladi:
— Muhtaram Si Pen oʻzining bu tashrifi bilan yolgʻizlikda oʻtayotgan hayotimga biroz boʻlsa-da, quvonch kiritishga qaror qilibdilar-da. Ehtimol, siz bogʻni koʻrmoqchi boʻlgandirsiz?
U meni bir mahallar vakillarimizdan birining ismi bilan atadi. Biroz esankiragan holda uning soʻzini qaytardim:
— Bogʻ, deysizmi?
— Ha-da, yoyilib ketgan soʻqmoqlar bogʻi.
Xotiramda nimadir toʻsatdan qoʻzgʻaldi va men oʻzim ham tushuntirib bera olmaydigan darajadagi qat’iyat bilan aytdim:
— Bu mening bobokalonim Syuy Penning bogʻi.
— Sizning bobokaloningiz? Siz oʻsha mashhur insonning avlodimisiz? Marhamat qiling.
Xuddi bolaligimdagi kabi shudringli yoʻlka ilon izi boʻlib choʻzilib yotardi. Biz Sharq va Yevropa xalqlari tillaridagi kitoblar bilan toʻla kutubxonaga kirdik. Sariq shoyi bilan muqovalangan yoʻqolgan ensiklopediyaning bir necha nusxasini tanidim. Ushbu kitoblarning nashri bilan Munavvar Sulolaning Uchinchi imperatori shugʻullangandi, lekin nashr qilinmasdan qolib ketgandi. Bronzadan ishlangan humo qushining yonidagi grammofonda plastinka aylanardi. Pushti rangli chinni guldon yodimda, undan-da, qadimiyroq moviy ranglisi ham boʻlardi. Bizning ustalar Eron kulollaridan oʻrgangandilar...
Stiven Alber kulimsirab meni kuzatib turardi. Aytib oʻtganimdek, u novcha, ozgʻin, qoʻy koʻzli, oppoq soqolli kishi edi. Qiyofasidagi ayrim jihatlar ruhoniyni, ayni paytda dengizchini ham eslatardi: keyinchalik u menga xitoyshunoslik bilan shugʻullangunga qadar Ten-Chunda missioner boʻlganligi haqida hikoya qilib bergandi.
Oʻtirdik: men pastakkina uzun katga, u boʻlsa deraza bilan yumaloq soat oʻrtasiga joylashdi. Oʻzimcha hisoblab chiqdim: yaqin biror soat ichida meni ta’qib qilayotgan Richard Medden bu yerga yetib kelolmasa kerak. Qat’iy qarorimni biroz kechiktirsa ham boʻladi.
— Ha, Syuy Penning taqdiri juda ajoyib, — deb boshladi Stiven Alber, — oʻz yurtining hukmdori, astronomiya va astrologiya bilimdoni, qonunshunos olim, ajoyib shaxmat ustasi, mashhur shoir va xattot. U kitob va labirint yaratish uchun barcha narsalardan voz kechdi. Hukmdorlik, hukmronlik, hukmfarmolik lazzatlaridan, behisob goʻzal joriyalardan, bazmu jamshid, ayshu ishratlardan, hattoki, oʻzi egallagan barcha bilimlardan voz kechib, hayotining oʻn uch yilini yolgʻizlikda, Nurli Uzlat ayvonida oʻtkazdi. Uning oʻlimidan soʻng vorislari bir quchoq qoʻlyozmalardan boʻlak biror narsa topa olmadilar. Sizga, albatta, ma’lum boʻlsa kerak, oila a’zolari bu qogʻozlarni yoqib yubormoqchi boʻlganlar, lekin uning vasiyatlari ijrochisi boʻlgan dao maslagidami yoki buddaviylardanmi boʻlgan rohib bunga yoʻl qoʻymagan, nashr qilamiz, deb turib olgan.
— Biz, Syuy Penning avlodlari, — deb gap qistirdim, — shu payt-gacha oʻsha ruhoniyni soʻkib kelamiz. U qandaydir almoyi-aljoyi soʻzlardan iborat, ma’nosiz bir narsani nashr qildirdi. Bu kitob bir-biriga qovushmaydigan soʻzlardan iborat. Men u kitobni bir marta varaqlab chiqqanman: uchinchi bobda qahramon oʻlgan, toʻrtinchisida esa u yana tirik. Syuy Penning boshqa bir maqsadi boʻlgan labirintga kelsak...
— Labirint bu yerda, — dedi Alber baland, laklangan stolga ishora qilib.
— Fil suyagidan yasalgan oʻyinchoq, — deya xitob qildim. — Jajji labirintcha...
— Ramziy labirint, — dedi u gapimni toʻgʻrilab, — koʻzga koʻrinmas zamon labirinti. Men bir yovvoyi ingliz, oʻsha sodda jumboqning tagiga yetdim. Yuz yildan ortiq vaqt oʻtgach, tafsilotlarni qaytadan aniq tiklab boʻlmaydi. Lekin nimalar sodir boʻlganligini taxmin qilish mumkin. Menimcha, Syuy Pen bir paytda: «Men kitob yozish uchun ketaman», degan boʻlsa, boshqa bir paytda u: «Men labirint yaratish uchun ketaman», degan. Bu yerda gap bir narsa toʻgʻrisida ketayotganligi hech kimning xayoliga ham kelmaydi. — Kitob va labirint aynan bir narsaning oʻzi. Nurli Uzlat Ayvoni bogʻning oʻrtasida va ancha qarovsiz holda edi, shu sababli koʻpchilik labirintni moddiy narsa, deb oʻylaganlar. Syuy Pen oʻlgach, u hukm surgan saltanatning biror joyida ham labirintni uchratganlari yoʻq. Romanning almoyi-aljoyi — tushunib boʻlmas soʻzlardan iboratligi meni bir fikrga undadi: balki shuning oʻzi labirintdir. Bu muammoni hal etishda ikki muhim holat menga yordam berdi: birinchisi — bu Syuy Pen cheksiz-chegarasiz labirint qurmoqchi boʻlganligi haqidagi rivoyat boʻlsa, ikkinchisi — men topib olgan xatning bir boʻlagi.
Alber oʻrnidan turib orqasiga bir lahza oʻgirildi va zarhal hoshiyali laklangan qora stol tortmasidan bir narsa oldi. U menga oʻgirilganda, qoʻlida bir varaq qogʻoz bor edi. Qogʻoz ancha uringan, vaqt oʻtishi bilan rangi ketib, yupqalashgan, buklangan joylari titilib ketgandi. Xattot sifatida qozongan shuhratga Syuy Pen haqiqatdan ham loyiq edi. Dovdiragan va qaltiroq bosgan holatda, qachonlardir menga qondosh boʻlgan inson nozik moʻyqalam bilan yozgan quyidagi soʻzlarni oʻqidim: Turli kelajak zamonlarga oʻzimning tarmoqlangan soʻqmoqlar bogʻimni qoldiraman (barcha zamonlarga emas). Jimgina oʻqidim. Alber davom etdi:
— Men bu xatni topmasimdan oldin oʻzimga-oʻzim savol berdim: qanday qilib kitob cheksiz boʻlishi mumkin? Kitobdagi oxirgi sahifa birinchi sahifani qaytarib turuvchi, behisob tarzda takrorlanuvchi charxpalakdan boshqa biror arzigudek fikr miyamga kelmadi. «Ming bir kecha» ertaklarini esladim. Malika Shahrizoda keyingi hikoyasini boshlashdan oldin undan oldingisini qolgan joyidan qaytarib, keyingisini esa tamom boʻlmasdan toʻxtatardi. Va ertak shu zaylda uzluksiz davom etaveradi.
Yana Aflotunning «Gʻoyalar»i ruhida yozilgan asarlar haqida tasavvur qila boshladim. Undagi fikr avlodlardan-avlodlarga oʻtaveradi, yangi avlod oʻzining oldingi ajdodi tomonidan yozilgan fikrga amal qilib, oʻzi ham keyingi avlodlariga oʻz fikrini qoldiraveradi, bu shu zayda uzluksiz davom etaveradi. Oʻylaganlarim biroz boʻlsa-da, menga tasalli berdi, lekin baribir bulardan birortasi ham Syuy Penning kitobidagi bir-biriga zid boblarga yaqin ham kelmasdi. Bu muammoni qanday hal qilishni bilolmay yurgan kunlarimning birida men Oksforddan mana shu siz koʻrgan xatni oldim. Tabiiyki, unda ifodalangan soʻzlar meni oʻylatib qoʻydi: «Turli kelajak zamonlarga oʻzimning tarmoqlanib ketgan soʻqmoqlar bogʻimni qoldiraman (barcha zamonlarga emas). Shu yerda tushunib yetdim — bir-biriga qovushmaydigan soʻzlardan iborat boʻlgan shu romanning oʻzi «Tarmoqlangan soʻqmoqlar bogʻi» emasmikan: turli kelajak zamonlar (barcha zamonlarga emas) esa zamin soʻqmoqlarini emas, balki zamon soʻqmoqlarini bildiradi. Romanni yana bir karra oʻqib chiqib fikrim toʻgʻri ekanligiga amin boʻldim. Har qanday roman qahramoni oldida bir necha yoʻllar paydo boʻlsa, u albatta, bittasini tanlaydi, qolganlarini chetga surib qoʻyadi: Syuy Pen romanida esa qahramon barcha yoʻllardan oʻtadi va bu bilan u turli taqdirlarni, zamonlarni tasvirlaydi, oʻz navbatida ular ham yana turli zamonlarga tarqab ketadi. Romandagi qarama-qarshilik ham xuddi shu tufayli paydo boʻlgan. Aytaylik, Fen bir sirdan xabardor, qandaydir begona kimsa unikiga keladi: Fen uni oʻldirishga jazm qiladi. Yozuvchining oldida yana boshqa bir necha taqdir yoʻllari ham mavjud: Fen oʻsha chaqirilmagan mehmonni oʻldirishi mumkin; mehmon ham Fenni oʻldirishi mumkin; ikkalasi ham tirik qolishi mumkin; ikkalasi ham halok boʻlishi mumkin va hokazo. Syuy Pen oʻzining kitobida oʻsha yuz berish ehtimoli boʻlgan barcha oqibatlarni yoritib bergan, ularning har biri esa oʻz navbatida boshqa soʻqmoqlarga olib boravergan. Ayrim hollarda bu soʻqmoqlar bir-birini kesib oʻtishi ham mumkin: siz, ehtimol, mening oldimga keldingiz, lekin oʻtmishda boʻlib oʻtgan zamonlarning birida siz mening dushmanim, boshqa birida esa doʻstim boʻlgandirsiz. Agar siz mening xitoychaga oʻxshovsizroq talaffuzimga unchalik e’tibor bermasangiz, bir necha sahifani birga oʻqib chiqishimiz mumkin.
Chiroq yorugʻida uning yuzi qarimsiq boʻlib koʻrinardi, lekin ayrim yuz ifodalarida boqiylik sezilib turar, hatto mangulik muhrlanib qolgandek edi. U menga bir uzun bobning ikki xilini sekin, tushunarli qilib oʻqib berdi. Birinchisida jangchilar togʻ yon-bagʻridagi choʻldan jangga ketib borardi. Qoyalar koʻchib, bosib qolish xavfi ostida zimiston qa’riga kirib borishar, hayotlari qil ustida turganligini oʻylamasdan osongina gʻalabani qoʻlga kiritadilar. Boshqasida esa yana oʻsha jangchilar saroydan aysh-ishrat eng avjiga chiqqan paytda ziyofatni jangning davomi deb yoki jang yolqinlarini ziyofatning davomi deb oʻylab, yana gʻalabaga erishadilar.
Men bu qadimiy hikoyalarni chuqur hurmat va ehtirom bilan eshitdim, lekin ajablanarli joyi shundaki, bu roman allaqachon oʻtib ketgan buyuk ajdodim tomonidan yozilgandi va men oʻzimning qaltis ishimga qadam qoʻyish arafasida dunyoning uzoq boshqa bir tarafidagi orolda, olis bir imperiyaning kishisi men uchun romanni yana jonlantirgan edi. Har ikki matn yakunida huddi duoibaddek quyidagi soʻzlar xotiramda qolgan: «Qahramonlar qoʻllarida oʻtkir shamshirlar-u, beqiyos qalblarida osoyishtalik bilan, jasorat va mardlik ila dushmanni oʻldirishga ham, oʻzlari oʻlishga ham tayyor holda jang qilardilar».
Shu onda mening atrofim va ichki olamimda koʻzga koʻrinmas, allaqanday mavhum, jismsiz sharpalar yurganligini his etdim. Bu roʻyo shaxdam qadamlar bilan goh ajralib, goh qoʻshilib, goh yonma-yon ketayotgan qoʻshinlarni elas-elas eslatsa-da, lekin ularning harakatlari sirli, tutqich bermas va mavhumroq edi. Stiven Alber davom etdi:
— Sizning mashhur ajdodingiz bekorchilikdan, shunchaki oʻzini ovutish uchun bu taxminlarni oʻylab topgan deya olmayman. Hayotining oʻn uch yilini faqat soʻz oʻyinlariga sarflash haqiqatga unchalik toʻgʻri kelmaydi. Roman janri sizning mamlakatingizda unchalik yuqori darajada emas, ayniqsa, oʻsha davrlarda bu romanni yoqtirishmagan. Albatta, Syuy Pen ajoyib romannavis boʻlgan, buning ustiga u adabiyotshunos ham edi. Oʻzini oddiy bir romannavis deb hisoblagan boʻlsa kerak. Syuy Penning gʻoyibona intilishlari metafizikaga, mistikaga qaratilganligi haqida uning zamondoshlari yozib ketgan, qolaversa, oʻzining shaxsiy hayoti ham buni tasdiqlaydi. Uning falsafasidagi qarama-qarshiliklar romanda katta oʻrinni egallaydi. Bitmas-tuganmas zamon muammosiga doir boshqa biror jumboq uni bunchalik qiynamagan va hayajonlantirmagan. Nima boʻpti, dersiz? Shunisi hayron qolarliki, «Bogʻ» kitobining biror sahifasida ham bu muammo haqida biror marta eslatilmagan. Hatto, «zamon» soʻzini biror marta boʻlsa-da, ishlatmagan. Bu soʻz haqida shunchalik sukut saqlashni qanday tushunish mumkin?
Men bir necha farazlarni taklif qildim, lekin ularning birortasi ham ishonchli emasdi. Biz masalani muhokama qila boshladik. Oxiri Stiven Alber soʻradi:
— Topishmoqning kaliti «shaxmat» soʻzi boʻlgan taqdirda, uni yechish uchun foydalanadigan soʻzlar ichida qaysi bir yagona soʻz uchramaydi?
Bir daqiqa oʻylab turib javob berdim.
— «Shaxmat» soʻzi.
— Xuddi shunday, — Alber soʻzimni ilib ketdi. — «Tarmoqlangan soʻqmoqlar bogʻi» — ulkan topishmoqning oʻzi — «zamon» uning kaliti — asarda u sir tutilgan, eslatish ham taqiqlangan. Qandaydir bir soʻz atrofida soʻz oʻyini qilish, unga turli metaforalar orqali ishora qilish usuli, bu oʻsha soʻzga e’tiborni qaratish yoʻllaridan biri boʻlishi, ehtimol. Syuy Pen oʻzining tuganmas romanidagi har bir burilishda shunga oʻxshagan aylanma yoʻllar qoʻllashni lozim koʻrgan. Men bu asarning yuzlab qoʻlyozmalarini taqqoslab chiqdim, koʻchirishda noshud kotiblarning e’tiborsizligi tufayli yoʻl qoʻyilgan xatolarni qoʻlimdan kelgancha tuzatdim, tartibga keltirdim va umid qilamanki, oʻylaganimdek, hozirgi koʻrinishda muallif koʻzlagan shaklga keldi. Kitobni toʻla tarjima qildim va amin boʻldimki, «zamon» soʻzi biror marta ham tilga olinmagan. Jumboqning yechimi tayyor: «Tarmoqlangan soʻqmoqlar bogʻi» — olamning oʻzgartirilmagan haqiqiy koʻrinishidir. Syuy Pen olamni xuddi shu tarzda koʻrgan, idrok qilgan. Bobokaloningiz bizning Nyuton va Shopengauerdan farqli oʻlaroq vaqt yagona va mutlaq ekanligiga ishonmagan. Zamonni son-sanoqsiz tizimlardan iboratligi, uning oʻsishi, aql bovar qilmas darajada tarqaluvi, birlashuvi, yonma-yon mavjud boʻlishiga ishongan. Zamonning bunday jilolanishi — uning birlashuvi, tarqaluvi, kesishuvi yoki asrlar davomida umuman kesishmasligi — aql-idrokimiz yetgan darajadagi ehtimolliklarni oʻz qamroviga oladi. Koʻp zamonlarda biz siz bilan mavjud boʻlmaganmiz, ayrimlarida siz boʻlgansiz, men esa boʻlmaganman, men bor, siz yoʻq, boshqasida har ikkimiz ham boʻlganmiz. Zamonlarning birida, ya’ni baxtli tasodif menga kulib boqqanda, siz mening uyim-ga keldingiz, boshqasida bogʻdan oʻtayotib mening jasadimni topdingiz, uchinchi bir zamonda esa men sizga shu soʻzlarni aytib turibman-u, lekin oʻzim esa sarobman, sharpaman.
— Har qanday zamonda ham, — dedim, titrogʻimni bazoʻr yashirgan holda. — Syuy Penning bogʻini qayta jonlantirganligingiz uchun minnatdorchiligimni izhor qilaman.
— Har qanday zamonda emas, — tabassum ila gʻuldiradi u. — Abadiy yoyila borib zamon bizni kelajakda son-sanoqsiz variantlarga yetaklaydi. Ularning birida men sizning dushmaningizga aylanganman.
Men yuqoridagi holatimga yana qaytib tushdim: uy atrofidagi rutubatli bogʻ son-sanoqsiz shaffof odamlarga toʻla tuyuldi. Bular Alber bilan men edim, faqat boshqa zamonlar oʻlchamlarida harakat qilayotgan oʻzgargan, tanib boʻlmas holda edik. Bogʻning sargʻimtil-qorongʻi joyidan bir kishi kelayotganini koʻrdim. U Richard Medden edi.
— Kelajak ostonasida turibmiz, — dedim uning gapini inkor qilib, — harqalay, men sizning doʻstingizman. Oʻsha xatga yana bir bora koʻz tashlashga ruxsat eting.
Alber oʻrnidan turib qora stol tortmasini surdi va bir lahza menga orqasini oʻgirdi. Toʻpponcham allaqachon tayyor holda edi. Mumkin qadar moʻljalni toʻgʻri olib oʻq uzdim. Alber shu ondayoq unsiz yiqildi. Qasam ichamanki, xuddi chaqmoq urgandek, shu lahzadayoq jon berdi.
Qolgan narsalarning unchalik ahamiyati yoʻq. Bostirib kirgan Medden meni shu yerdayoq qamoqqa oldi. Meni osib oʻldirishga hukm qilishdi. Voqea qanchalik dahshatli boʻlmasin, men gʻalaba qozondim: hujum qilish kerak boʻlgan joy nomini Berlinga xabar berishga ulgurdim. Kecha u joyni bombardimon qilishdi. Taniqli xitoyshunos olim Stiven Alberga nisbatan uyushtirilgan sirli qotillik haqida, uni allaqanday Yu Sun ismli kimsa sodir etganligi haqidagi xabar butun Angliya boʻylab gazetalarda tarqatilganligini bildim. Boshligʻimiz bu jumboqni hal qildi. Men yechishim lozim boʻlgan asosiy masala — Alber shaharchasi nomini unga yetkazish ekanligi endi unga ma’lum. Atrofda boʻlayotgan urushning dahshatli aks-sadolari ostida shunday ismli odamni oʻldirishdan boshqa choram yoʻq edi. Faqat yengib boʻlmas ogʻriq va charchoq qanchalik meni qiynayotganligidan uning xabari yoʻq. Buni hech kim va hech qachon bila olmasa ham kerak...
- ↑ Keb – faytun.
Mutolaada bo‘ling: