Կենսաբազմազանությունը Հայաստանում և դրա պահպանման խնդիրները

Բովանդակություն

1.     Ներածություն

2.     Ի ՞նչ է կենսաբանական բազմազանությունը

3.    Կենսաբազմազանության կարևորությունը Հայաստանի համար

4.    Կենսաբազմազանության կենսական նշանակությունը

5.    Կենսաբազմազանության նշանները

6.    Կենսաբազմազանության in-situ պահպանություն

7.     Կենսաբազմազանության ex-situ պահպանություն

8.    Հայաստանի կենսաբազմազանության վիճակը, միտումներն ու սպառնալիքները և դրանց հետեվանքները մարդկանց բարեկեցության վրա

Ներածություն

Հայաստանը տիպիկ լեռնային երկիր է, որտեղ լանդշաֆտները և էկոհամակարպերը կազմում են բարդ բազմաֆունկցիոնալ համակարգ, որոնք նպաստում են հարուստ և ինքնատիպ կենսաբազմազանության ձևավորմանը: Հայաստանի ֆլորայի և ֆաունայի հիմնական կենսատիպերի աշխարհագրական տեղաբաշխումը պայմանավորված է վերընթաց գոտիականությամբ ու տարածքի տոպոգրաֆիական բազմազանությամբ, որի շնորհիվ յուրաքանչյուր գոտու կենսաբազմազանությունը բնորոշվում է իր տեսակային կազմով, որակական ու քանակական ցուցանիշներով, հետևաբար, և իր մասնագիտացված դերով: Հայաստանում ձևավորված 10 լանդշաֆտակլիմայական գոտիներին բնորոշ պայմանները նպաստել են բուսական ու կենդանական տեսակների բնակության միջավայրերի մեծ բազմազանության առաջացմանը, որի արդյունքում առկա են՝ ինքնատիպ համակեցություններ, էնդեմիզմի բարձր մակարդակ և հարուստ ագրոկենսաբազմազանություն: Կենսաբազմազանության տեսակային կազմի առատությանը նպաստում է նաև այն հանգամանքը, որ Հայաստանը գտնվում է տարածաշրջանի բուսական և կենդանական աշխարհների ձևավորման կարևոր մարզերի հանգուցակետում, ինչպես նաև հանդիսանում է միգրացվող կենդանիների և չվող թռչունների տարանցիկ ճանապարհների խաչմերուկ: Արդյունքում՝ երկրի ոչ մեծ տարածքում (մոտ 30 հազ.կմ2 ) աճում են շուրջ 3800 տեսակի անոթավոր բույսեր, 428` հողային և ջրային ջրիմուռներ, 399` մամուռներ, 4207` սնկեր, 464` քարաքոսեր, բնակվում են 549 ողնաշարավոր և շուրջ 17200 տեսակի անողնաշար կենդանիներ: Հայաստանի կենսաբազմազանությունն աչքի է ընկնում բարձր էնդեմիզմով. մոտ 500 կենդանատեսակ՝ (ֆաունայի շուրջ 3 %-ը) և 144 բուսատեսակ (ֆլորայի 3.8 %-ը) համարվում են Հայաստանի էնդեմիկներ: Բարձրակարգ բույսերի խտությամբ Հայաստանն աշխարհում գրավում է առաջնակարգ տեղերից մեկը՝ յուրաքանչյուր 1000 կմ2 տարածքոմ աճում է մոտ 107 տեսակ: Հայաստանի տարածքն աչքի է ընկնում նաև տեսակառաջացման ակտիվությամբ և պատահական չէ, որ միայն վերջին 10 տարիների ընթացքում նկարագրվել է գիտության համար 50-ից ավելի նոր տեսակներ:

Ի ՞նչ է կենսաբանական բազմազանությունը

Կենսաբանական բազմազանություն կամ կենսաբանազմազանություն տերմինը սովորաբար օգտագործվում է Երկիր Մոլորակի վրա բնակվող կենդանի օրգանիզմների և բնական էկոհամակրգերի բազմազանությունը բնութագրելու համար:

Կենսաբանական բազմազանությունը ընդգրկում է բնության մեջ հանդիպող բոլոր կենդանի օրգանիզմների, այսինքն անկորիզավորների՝ միկրոօրգանիզմների և կորիզավորների՝ բույսերի, կենդանիների և սնկերի, ինչպես նաև բնական համակարգերի՝ ցամաքային, ծովային և այլ ջրային բնական էկոհամակարգերի ու էկոլոգիական համալիրների ու լանդշաֆտների և, վերջապես, մարդու կողմից ընտելացված կենդանիների և մշակովի բույսերի բազմազանությունը:

Կենսաբազմազանության նշանակությունը

Կենսաբազմազանությունն ունի մեծ նշանակություն բնության մեջ տեղի ունեցող գործընթացների, ինչպես նաև մարդու գոյության համար: Առանց կենսաբազմազանության հնարավոր չէր լինի մարդու կյանքն Երկիր Մոլորակի վրա: Կենսաբազմազանությունը որպես ռեսուրս հանդիսանում է բազա մարդու նյութա-էներգետիկական կարիքների համար և կենսական կարևորագույն էլեմենտի՝ թթվածնի մատակարարողը(առաջանում է ֆոտոսինթեզի ընթացքում): Այն նպաստում է կենսոլորտի որպես ամբողջական և գործուն համակարգի պահպանմանը:

Անգնահատելի է կենսաբազմազանության նշանակությունը կենսոլորտի գոյության ու պահպանության, ինչպես նաև էկոհամակարգերում տեղի ունեցող բնականոն կենսական գործընթացների կայունության համար:

Կենսաբազմազանության պահպանության սկզբունքները

Կենսաբազմազանության պահպանության նպատակով մշակված սկզբունքները հիմք են հանդիսացել Գլոբալ Կենսաբազմազանության Ռազմավարության (ԳԿՌ) մշակման համար: ԳԿՌ-ն մշակման գործընթացին մասնակցել են մի շարք հաստատություններ և կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Համաշխարհային պաշարների ինստիտուտը, Բնության պահպանության միջազգային միությունը, ՄԱԿ-ի Շրջակա միջավայրի ծրագիրը, ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը, ՄԱԿ-ի Կրթության, գիտության և մշակույթի կազմակերպությունը: ԳԿՌ-ն կուս տեսավ 1992թ-ին, այն ժամանակ, երբ բազմաթիվ երկրների կառավարությունների ներկայացուցիչները բանակցում էին Կենսաբազմազանության մասին կոնվենցիայի ուղղությամբ:

Այդ փաստաթղթի մշակման ընթացքում օգտագործված կենսաբազմազանության պահպանության սկզբունքները կարող են օգտակար լինել ընդհանրապես կենսաբազմազանության պահպանության իրականացման համար: Այդ սկզբունքներն են.

• Կյանքի յուրաքանչյուր ձև յուրահատուկ է և արժանի է գնահատման մարդու կողմից:

• Կենսաբազմազանության պահպանությունը ներդրում է, որը կարող է բերել զգալի տեղական, ազգային և գլոբալ օգուտներ:

• Կենսաբազմազանության պահպանության ծախսերը և օգուտները պետք է ավելի արդարացի բաշխվեն տարբեր ազգերի և մարդկանց միջև:

• Կենսաբազմազանության պահպանությունը պահանջում է համաշխարհային տնտեսական զարգացման մոդելների և գործնական իրականացման հիմնարար փոփոխություններ:

• Կենսաբազմազանության պահպանությունը կարող է կայուն լինել միայն այն դեպքում, երբ հասարակությունն իրազեկված է, իսկ քաղաքականության ընտրությունը և մշակումը հիմնված է վստահելի տեղեկությունների վրա:

Կենսաբազմազանության կարևորությունը Հայաստանի համար

Հայաստանի տարածքն աչքի է ընկնում նաև տեսակառաջացման ակտիվությամբ և պատահական չէ, որ միայն վերջին 10 տարիների ընթացքում նկարապրվել է պիտության համար 50-ից ավելի նոր տեսակներ: Հայաստանը հայտնի է նաև մշակաբույսերի վայրի ցեղակիցներով (252 տեսակ), որի շնորհիվ համարվում է վայրի ցորենի, աշորայի, գարու և այծակնի տեսակների պահպանման գլոբալ կենտրոն, որտեղից շատ տեսակներ հետագայում տարածվել են ամբողջ աշխարհով: Երկրի բույսերի գենետիկական ռեսուրսների հարուստ բազմազանությունը ներառում է նաև հինավուրց տեղական և ժամանակակից սելեկցիաի սորտեր և վայրի ուտելի բույսեր: Ըստ լանդշաֆտային գոտիների՝ 2009-2013 թթ. կենսաբազմազանության վիճակի փոփոխությունների հիմնական միտումների պատկերը հետևյալն է. 7 Կիսաանապատներ` ակտիվացել են հողային էրոզիայի և անապատացման երևույթները, նկատվում է կիսաանապատային գոտու ընդլայնում լեռնային պրոֆիլով մոտ 50 մ դեպի վեր, իսկ առանձին էդիֆիկատորներ գրանցվել են իրենց տարածման նախկին բարձունքային սահմաններից 200-300 մ ավելի բարձր կետերում: Տափաստաններ և մարգագետնատափաստաններ` կիսաանապատների ընդլայնման հետևանքով նկատվում է տափաստանային գոտու ստորին մասի կրճատում, որի արդյունքում տափաստաններին բնորոշ տեսակները ներթափանցում են մարգագետնատափաստանային գոտի: Չորասեր նոսրանտառներ` անտառի ստորին սահմանի նոսրացման հետևանքով նկատվում է այս էկոհամակարգի զբաղեցրած տարածքների ընդլայնում՝ նոսրանտառներին և շիբլյակին բնորոշ տեսակների, գլխավորապես՝ Ցաքի փշոտի (Paliurus spina-christi) և Դժնիկ քաղցրի (Rhamnus pallasii) ներթափանցմամբ: Անտառներ` բնական և մարդածին գործոնների ազդեցության արդյունքում անբավարար է անտառկազմող արժեքավոր տեսակների՝ կաղնու և հաճարենու բնական սերմնային վերականպնումը, խիստ կրճատվել են կովկասյան սոճու, հատապտղային կենու, արջատխլենու և այլ հազվապյուտ ծառատեսակների գերակշռությամբ ծառուտները, որոնց հաճախ փոխարինում են տափաստանամարգագետնային բուսական տիպերը: Մերձալպյան և ալպյան մարգագետիններ` արոտավայրերի թերի ծանրաբեռնվածության հետևանքով նկատվում են որոշակի սուկցեսիոն փոփոխութուններ՝ մերձալպյան տեսակները բարձրանում են ապլյան գոտի, իսկ ալպյան գորգերը աստիճանաբար փոխարինվում են հացազգիների գերակայմամբ ալպյան մարգագետիններով: Ամենուրեք նկատվում է ոչ կերային էքսպանսիվ բուսատեակների տարածում, հատկապես՝ Եռակողասերմիկ անդրկովկասյանի (Tripleurospermum transcaucasicum): Ջրաճաըճային էկոհամակարգեր` Սևանա լճի ջրի մակարդակի բարձրացման հետևանքով ափամերձ գոտիներում առաջացած ծանծաղուտների շնորհիվ բարելավվել են մի շարք թռչնատեսակների (սպիտակ փոքր տառեղի-Egretta garzetta, դեղին տառեղի-Ardeola ralloides, կվակվայի-Nicticorax nycticorax, քաջահավի-Plegadis falcinellus, կտցարի որոշ տեսակների) կենսապայմանները և վերականգվել կերահանդակները: 60 տարվա բացակայությունից հետո այստեղ նորից բնադրել է մեծ ձկնկուլը (Phalacrocorax crabo): Սևանա լճի էնդեմիկ ձկնատեսակների պահպանման նպատակով լճում իրականացվել են ամառային իշխանի և գեղարքունի տեսակի արհեստական վերարտադրության գործընթացներ: Սակայն դրանց բնական վերարտադրությունը խոչընդոտվում է ձվադրավայր հանդիսացող գետերի հուների գրեթի լիովին անանցանելիության և ջրաբանական ռեժիմի խախտումների պատճառով: Վերջին հնգամյակում Հայաստանում արձանագրվել են որոշակի հուսադրող դրական փոփոխություններ ֆաունայի ներկայացուցիչների առավել խոցելի տեսակների վիճակի վերաբերյալ: Մի շարք տեսակների վիճակը կայուն բարվոք է, օրինակ՝ արջի (Ursus arctos), գայլի (Canis lupus), չախկալի (Canis aureus), Կովկասյան ընձառյուծի (Pantera pardus ciscaucasica), հայկական մուֆլոնի (Ovis orientalis gmelinii), բեզոարյան այծի (Capra aegargus):

Կենսաբազմազանության պահպանությունը Հայաստանում հիմնականում իրականացվում է ԲՀՊՏ-ներում, որտեղ կենտրոնացված է ֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմի 60-70 %-ը, այդ թվում՝ հազվագյուտ, կրիտիկական վիճակում գտնվող, վտանգված և էնդեմիկ տեսակների ճնշող մեծամասնությունը: Ներկայումս հանրապետությունում գործում են հետևյալ ԲՀՊՏ-ները, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 387054 հա կամ ՀՀ ընդհանուր տարածքի 13.1 տոկոսը 3 պետական արգելոց որոնք զբաղեցնում են 35 439.6 հեկտար տարածք կամ Հայաստանի ընդհանուր տարածքի 1.19 %-ը. 4 ազգային պարկ:

Կենսաբազմազանություն (կենսաբանական բազմազանություն), կյանքի բազմազանությունն իր բոլոր դրսևորումներրով։ Ավելի նեղ իմաստով, կենսաբազմազանություն ասելով հասկանում ենք բազմազանություն կազմակերպության 3 մակարդակներում ՝

• գենետիկական բազմազանություն (գեների և դրանց տեսակների բազմազանություն),
• էկոհամակարգերի մեջ տեսակների բազմազանություն
• հենց էկոհամակարգերի բազմազանություն։

Կենսաբազմազանության կենսական նշանակությունը

Կենսաբազմազանության արժեքը ինչպես տեսակների ներսում, այնպես էլ ամբողջ կենսոլորտի շրջանակներում ճանաչվել է տեսակի և էկոհամակարգի կենսունակության գլխավոր ցուցանիշներից մեկը և ստացել է « Կենսաբանական բազմազանության սկզբունք» անվանումը։ Իսկապես, անհատների բնութագրերի միօրինակության դեպքում մեկ տեսակի ներսում (սկսած մարդուց մինչև բույսերը և միկրոբները) արտաքին պայմանների որևէ էական փոփոխություն (եղանակ, համաճարակ և այլն) ավելի բացասական է անրադառնում տեսակների գոյատևման վրա, քան այն դեպքում, երբ վերջինս ունի ավելի մեծ կենսաբանական բազմազանության աստիճան։ Սա (այլ մակարդակում) վերաբերում է նաև տեսակների հարստությանը (կենսաբազմազանությանը) ամբողջ։

Մարդկության պատմությունը կուտակել է ինչ-որ կենսաբանական տեսակների, ընտանիքների և նույնիսկ միանշանակ բացասական կամ դրական էկոհամակարգի վրա կատարված փորձերի բացասական հետևանքների չափազանց կոպիտ և պարզունակ «նշանակություն» ունեցող մի շարք օրինակներ։

Կենսաբազմազանության նշանները

Տեսակների կենսաբանական բազմազանությունը բնութագրվում է 2 հատկանիշներով ՝ տեսակային հարստությամբ և հավասարակշռությամբ։ Տեսակային հարստությունը արտացոլում է տեսակների քանակը, որը հանդիպում է էկոհամակարգի շրջանակներում, միևնույն ժամանակ կենսաբազմազանությունը բնութագրում է կենդանիների թվի հավասարաչափ բաշխումը։ Այս բաղկացուցիչ տարանջատումը կապված է այն բանի հետ, որ որոշ բացառության դեպքում օրգանիզմների շրջանում էկոհամակարգերի մեջ, միևնույն տրոպիկական մակարդակին պատկանող, էկոլոգիական կամ տաքսոնոմիկական խմբի, կենսազանգվածի մեծ մասը աճում է շատ քիչ տեսակների ներդրման շնորհիվ։ Կենսաբազմազանությունը բնապահպանական տեսության մեջ հիմնական հասկացությունն է։

Որևէ օբյեկտիվ ձևով որոշել կենսաբազմազանության պահպանման անհրաժեշտությունը բավականին դժվար է, քանի որ դա կախված է այն տեսանկյունից, թե ով է բարձր գնահատում այդ անհրաժեշտությունը։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունի կենսաբազմազանության պահպանման երեք գլխավոր պատճառ։

Սպառողի տեսանկյունից կենսաբազմազանության տարրերը հանդիսանում են բնական ---------, որոնք այսօր արդեն ներկայացնում են տեսանելի օգուտ մարդու համար կամ կարող է օգտակար լինել ապագայում։ Կենսաբազմազանությունը, որպես այդպիսին բերում է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ գիտական օգուտ (օրինակ դեղորայքների կամ բուժման միջոցների որոնման մեջ)։ Ընտրությունը հօգուտ կենսաբազմազանության պահպանմանը բարոյական ընտրություն է։ Մարդկությունը՝ որպես ամբողջություն, մոլորակի էկոլոգիական համակարգի մի մասն է և հետևաբար այն պետք է խնամքով վերաբերվի կենսոլորտին (ըստ էության մենք բոլորս կախված ենք նրա բարեկեցությունից) ։ Կենսաբազմազանության նշանակությունը կարելի է բնորոշել էսթետիկական, հիմնային և էթիկական պլամում։ Բնությունը փառաբանվեց, գովաբանվեց նկարիչների, բանաստեղծների և երաժիշտների կողմից, մարդու համար բնությունը հանդիսանում է հավերժական և հարատև արժեք։

Կենսաբազմազանության in-situ պահպանություն

Կենսաբազմազանության in-situ պահպանությունն իրականացվում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում (ՀՀ օրենսդրությամբ կենսաբազմազանության պահպանության և օգտագործման հատուկ ռեժիմների սահմանմամբ) և այդ տարածքներից դուրս՝ կենսաբազմազանության օգտագործման նորմավորմամբ։ Կենսաբազմազանության in-situ պահպանությունը և կայուն օգտագործման մոտեցումները հնագույն ժամանակներից դրսևորվել են հայ ժողովրդի տնտեսվարման ավանդական ձևերում։ Պաշտամունքի առարկա են դարձել տարբեր բուսատեսակներ (կենի, սոսի, կաղնի, ընկուզենի և այլն) ու դրանց շրջակայքում սահմանվել պահպանության և օգտագործման հատուկ պայմաններ։

Կենսաբազմազանության ex-situ պահպանություն

Կենսաբազմազանության ex-situ պահպանությունն իրականացվում է բուսաբանական և կենդանաբանական այգիներում, դենդրոպարկերում և այլ կանաչ գոտիներում, որի նպատակն է հարստացնել Հայաստանի տվյալ տարածաշրջանի բուսական և կենդանական աշխարհները նոր՝ օտարածին, տնտեսապես արժեքավոր, գեղազարդիչ, դեղատու և այլ օգտակար հատկություններով օժտված բուսատեսակներով և կենդանատեսակներով, ապահովել տեղական հազվագյուտ, անհետացման եզրին գտնվող, բնաշխարհիկ և մնացուկային տեսակների պահպանությունը, վերականգնումը և դրանց կայուն օգտագործումը։

1993 թվականին ՀՀ Աժ վավերացրել է «Կենսաբանական բազմազանության մասին» համաձայնագիրը և ստանձնել միջազգային պարտավորություններ, որոնք վերաբերում են կենսաբազմազանության բաղադրիչների in-situ և ex-situ պահպանությանը, օգտագործման կարգավորմանը, օրենսդրության ու կառավարման համակարգի բարելավմանը, գիտական հետազոտություններին, գենետիկական պաշարների պահպանությանը և այլն։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱԿԸ, ՄԻՏՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԲԱՐԵԿԵՑՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ

Հայաստանը դեպի ծով ելք չունեցող փոքր լեռնային երկիր է (մոտ 30 հազ.կմ2), պտնվում է Հարավային Կովկասում: Հայաստանի տարածքի 44 %-ը բարձր լեռնային է, բնակեցման համար ոչ պիտանի: Տարածքների իրացվածության աստիճանը խիստ անհամաչափ է: Ինտենսիվ իրացված պոտիները կազմում են Հայաստանի տարածքի 18.2 %-ը, որտեղ կենտրոնացված է բնակչության 87.7 %-ը: Այստեղ բնակչության խտությունը մի քանի անպամ պերազանցում է խտության էկոլոպիական շեմային չափանիշը (200 մարդ/կմ2 )՝ հասնելով 480-558 մարդ/կմ2 : Թույլ իրացված պոտիները կազմում են տարածքի 38.0 %-ը, որտեղ բնակվում է բնակչության ընդամենը 12.3 %- ը, բնակչության խտությունը շատ ցածր է` 11-20 մարդ/կմ2 : Ինտենսիվ իրացված տարածքներն ապահովված են ինժեներատրանսպորտային ենթակառուցվածքներով, առավել մատչելի են հանրային ծառայությունները, մեծ են մարդկային ռեսուրսները և ֆինանսական հնարավորությունները: Թույլ իրացված տարածքները հարուստ են բնական ռեսուրսներով, պահպանվել են բնության անձեռակերտ էկոհամակարպերը, պեղեցիկ լանդշաֆտները, մաքուր ջուրը, օդը և կենսաբանական պաշարները:

Հայաստանը լանդշաֆտային և կլիմայական հակասությունների երկիր է` բարդ ռելիեֆի և բարձրունքապոտիական հերթակայության հետևանքով նույնիսկ փոքր տարածությունների վրա կարելի է տարբերակել վեց կլիմայական տիպեր և լանդշաֆտային տաս պոտի՝ կիսաանապատային տարածքներից մինչև ձյունապատ բարձրավանդակներ: Երկրի տեղադրությունը երեք կենսաաշխարհապրական շրջանների հատման վայրում, կլիմայական պայմանների զանազանությունը և երկրաբանական ակտիվ պործընթացները հանպեցրել են տարատեսակ էկոհամակարպերի և բարձր աստիճանի էնդեմիզմ ունեցող հարուստ կենսաբազմազանության առաջացմանը: Արդյունքում՝ երկրի ոչ մեծ տարածքում աճում են շուրջ 3800 տեսակի անոթավոր բույսեր, 428` հողային և ջրային ջրիմուռներ, 399` մամուռներ, 4207` սնկեր, 464` քարաքոսեր, բնակվում են 549 ողնաշարավոր և շուրջ 17200 տեսակի անողնաշար կենդանիներ (աղյուսակ 1): Այստեղ ներկայացված են Կովկասի բոլոր հիմնական բնական էկոհամակարպերը, բացառությամբ խոնավ մերձարևադարձայինների: Բարձրակարպ բույսերի խտությամբ Հայաստանը աշխարհում գրավում է առաջնակարպ տեղերից մեկը՝ յուրաքանչյուր 1000 կմ2 -ին ընկնում է մոտ 107 տեսակ: Հայաստանի տարածքն աչքի է ընկնում ինտենսիվ տեսակառաջացման պրոցեսներով և պատահական չէ, որ հաճախակի հայտնաբերվում են պիտության համար նոր տեսակներ: Միայն վերջին 10 տարիների ընթացքում նկարապրվել է պիտության և Հայաստանի համար 50-ից ավելի նոր տեսակներ: Հայաստանը հանդիսանում է ապրոկենսաբազմազանության առաջացման պլոբալ նշանակության կենտրոն: Այստեղ պահպանվել են բազմաթիվ մշակաբույսերի` ցորենի (Triticum), աշորայի (Secale), պարու (Hordeum), այծակնի (Aegilops), և մի շարք ընտանի կենդանիների վայրի ցեղակիցները:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ, ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ, ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԲՆԱԳԱՎԱՌՆԵՐՈՒՄ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

1. Կենսաբանական բազմազանությունը (այսուհետ` կենսաբազմազանություն) մարդկային քաղաքակրթության գոյության առաջնային պայմանն է, որն ապահովում է կյանքի հարատևումը և սոցիալ-տնտեսական համակարգերի զարգացումը: Բնական էկոհամակարգերում կատարվում են նյութական, էներգետիկ և տեղեկատվական փոխանակումներ, որոնք ապահովում են էկոհամակարգերի արտադրողականությունը, հարմարվողականությունը և ճկունությունը: Էկոհամակարգերի երկարատև գոյատևման ապահովման համար անհրաժեշտ է բացահայտել այն հետևանքները, որոնք կարող են տեղի ունենալ կենսաբազմազանության տեսակների քանակության կրճատման կամ դրանց լրիվ անհետացման դեպքում: Այդ առումով կենսաբազմազանության պահպանությունը չափազանց կարևոր է կյանքի ցանկացած ձևի, այդ թվում` և մարդու, գոյատևման ապահովման համար: Նույնքան կարևոր է կենսաբազմազանության դերը էկոհամակարգերի կողմից տրամադրվող ծառայությունների ապահովման առումով` հողակլիմայական պայմանների կարգավորման, ջրի մաքրման, բնական աղետների հետևանքների մեղմացման և այլն: Ընդ որում` Էկոհամակարգերի կողմից տրամադրվող ծառայությունները հիմնականում ունեն ապահովող (սնունդ, մաքուր ջուր, թարմ օդ, վառելիք, հումք), կարգավորիչ (կլիմա, բնական աղետների և համաճարակների կանխում, ապաստաններ, կենսամիջավայր, էրոզիայի կանխում), մշակութային (գեղագիտական, կրոնական, գիտաճանաչողական, սոցիալական և հոգևոր արժեքներ, ավանդույթների ձևավորում, ռեկրեացիոն ռեսուրսներ) և աջակցող (հողագոյացում, ֆոտոսինթեզ, ազոտի, ածխածնի, թթվածնի, ջրի շրջանառություն) նշանակություն:

2. Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է կենսաբազմազանությանն առնչվող մի շարք միջազգային բնապահպանական համաձայնագրեր, կոնվենցիաներ և դրանց արձանագրություններ, որոնցով ստանձնած միջազգային պարտավորությունների կատարումը նպաստում է շրջակա միջավայրի և կենսաբազմազանության արդյունավետ պահպանությանը: Վերլուծելով Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած բնապահպանական նշանակության միջազգային պարտավորությունները` ակնհայտ է դառնում դրանց փոխկապակցվածությունը, որը հնարավորություն է տալիս երկկողմ և բազմակողմ գործողությունների համակարգված իրականացման համար: Նման մոտեցումը բարենպաստ պայմաններ է ապահովում միջազգային համագործակցության ընդարձակման համար:

3. «Կենսաբազմազանության մասին» կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի ա) կետի պահանջներին համապատասխան` 1999 թվականին մշակվել և Կոնվենցիայի քարտուղարությանն է ներկայացվել «Հայաստանի Հանրապետության կենսաբազմազանության ռազմավարությունը և գործողությունների ծրագիրը» (այսուհետ` ԿՌԳԾ), որն ընդունվել է Կոնվենցիայի քարտուղարության կողմից (տես` Կոնվենցիայի պաշտոնական կայք էջը www.cbd.int): Այսուհետ ԿՌԳԾ-ին առնչվող փաստաթղթերն ընդունվելու են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից` համաձայն «Բուսական աշխարհի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի «բ» կետի և «Կենդանական աշխարհի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի «բ» կետի: Սույն փաստաթուղթը պլանավորվել էր 2000-2004 թվականների համար: Անցած ժամանակահատվածում Հայաստանի Հանրապետությունում զգալի փոփոխություններ են արձանագրվել կենսաբազմազանությանն առնչվող օրենսդրության կատարելագործման և ինստիտուցիոնալ համակարգի հզորացման ուղղություններով, առավել ակտիվացել է միջազգային համագործակցությունը, իրականացվել են մի շարք ծրագրեր, կատարվել են նոր ուսումնասիրություններ: Բացի այդ` 2010 թ.-ին Կոնվենցիայի կողմ երկրների 10-րդ նստաշրջանի կողմից (2010 թ. հոկտեմբերի 18-29, Նագոյա (Ճապոնիա)) ընդունվել է Կոնվենցիայի 10-ամյա Ռազմավարական պլանը (այսուհետ` Պլան) 2011-2020 թվականների համար և Այիչիի քսան Նպատակային խնդիրները (այսուհետ` Խնդիրներ), որոնք ամրագրում են կենսաբազմազանության պահպանության և կայուն օգտագործման ընդհանուր շրջանակները: Ի կատարումն Այիչիի 17-րդ Նպատակային խնդրի պահանջների` վերանայվել է ԿՌԳԾ-ն:

4. Հիմք ընդունելով Պլանը և Խնդիրները, ինչպես նաև հաշվի առնելով վերջին տասնամյակներում Հայաստանի Հանրապետությունում կենսաբազմազանության պահպանության և կայուն օգտագործման ուղղությամբ իրականացված գործողությունների արդյունքները, սույն փաստաթղթում ամփոփվել և վերլուծվել են կենսաբազմազանության վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետությունում գործողությունների իրականացման արդյունքները, մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության կենսաբազմազանության պահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառներում ռազմավարությունը և գործողությունների ազգային ծրագիրը»:

II. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅՈՎՍՏԱՆՁՆԱԾՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻԿԱՏԱՐՄԱՆԸՆԹԱՑՔԸ

5. Հայաստանի Հանրապետության կողմից Կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունների կատարումը ներառում է` օրենսդրության և կառավարման համակարգի կատարելագործումը, նոր բնության հատուկ պահպանվող տարածքների (այսուհետ` ԲՀՊՏ) ստեղծումը, կենսաբազմազանության հաշվառման և մոնիթորինգի մեխանիզմների ներդրման համար նախադրյալների ստեղծումը, գիտական հետազոտությունների ընդլայնումը, հասարակության իրազեկության և էկոկրթական աշխատանքների իրականացումը:

6. Զգալի աշխատանք է կատարվել միջազգային համագործակցության ընդլայնման ուղղությամբ: Զարգացած երկրների և միջազգային կազմակերպությունների ֆինանսական աջակցության արդյունքում 1995-2015 թվականների ընթացքում իրականացվել են մի շարք ծրագրեր, որոնք հիմնականում նպատակաուղղված են անտառային էկոհամակարգերի կայուն կառավարման, տեղական համայնքների ներգրավմամբ անտառվերականգնման աշխատանքների կազմակերպման, նոր ԲՀՊՏ-ի (այդ թվում` անդրսահմանային) և էկոլոգիական միջանցքների ստեղծման, քաղցրահամ ջրային էկոհամակարգերի պահպանման և կայուն օգտագործման, կարևոր բուսական ու կենդանական տեսակների և դրանց բնակության վայրերի պահպանման ապահովմանը: Շարունակվում է համագործակցությունը գլոբալ և տարածաշրջանային միջազգային կառույցների` ՄԱԿ-ի Շրջակա միջավայրի ծրագրի (UNEP), ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի (UNDP), Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի (GEF), Բնության համաշխարհային հիմնադրամի (WWF), Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD), Եվրոմիության, Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերության (GIZ), Գերմանիայի զարգացման բանկի (KfW), Համաշխարհային բանկի (WB), Կովկասի բնության հիմնադրամի (CNF), Կովկասի տարածաշրջանային բնապահպանական կենտրոնի (RECC), ինչպես նաև մի շարք օտարերկրյա պետությունների հետ: Միջազգային ծրագրերի իրականացման շրջանակներում 2013 թ.-ին «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեն շնորհել է «Եվրոպական պահպանվող տարածքի» դիպլոմ, որն առաջինն է տարածաշրջանում: Հարկ է նշել նաև, որ «Կովկասյան էկոտարածաշրջանի կենսաբազմազանության պահպանության ծրագիրը» (ECP) 2012 թ.-ին արդիականացվել է կովկասյան էկոտարածաշրջանի երկրների համար` արտացոլելով կենսաբազմազանության պահպանության նմանատիպ խնդիրներ: Դրանց ներառումը բնապահպանական ուղղվածության ազգային ծրագրերում ստեղծում է ամուր հիմքեր` տարածաշրջանային մակարդակով երկրի միջազգային պարտավորությունների կատարման առումով:

7. Կենսաբազմազանության ex-situ պահպանության բնագավառում մեծ առաջընթաց է նկատվել վերջին հինգ տարվա ընթացքում: Այսպես` Հայաստանի Հանրապետության ազգային ագրարային համալսարան հիմնադրամի Բույսերի գենոֆոնդի և սելեկցիայի լաբորատորիայի նմուշների թիվը 2008-2013 թվականների ընթացքում աճել է 24%-ով, Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության նախարարության «Բանջարաբոստանային և տեխնիկական մշակաբույսերի գիտական կենտրոն» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության (այսուհետ` ՊՈԱԿ) հավաքածուի քանակը` 3.5 անգամ, Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի «Բուսաբանության ինստիտուտ» ՊՈԱԿ-ինը` 2.8 անգամ: Պարենի և գյուղատնտեսության համար օգտագործվող բույսերի գենետիկական ռեսուրսների ազգային գենետիկական բանկում 2008-2013 թվականների ընթացքում նմուշների թիվն աճել է 8 անգամ:

8. Վերջին հնգամյակում Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանական ոլորտի գործունեությունն իրականացվում է հիմք ընդունելով մի շարք ազգային ռազմավարական փաստաթղթերում ամրագրված հիմնարար դրույթները և գործողությունները, որոնք նպաստում են կենսաբազմազանության պահպանության և կայուն օգտագործման խնդիրների լուծմանը: Դրանցից են` Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի N 1207-Ն որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի կայուն զարգացման ծրագիրը» և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի օգոստոսի 14-ի N 33 արձանագրային որոշմամբ հավանության արժանացած «Շրջակա միջավայրի պահպանության գործողությունների երկրորդ ազգային ծրագիրը»:

9. Կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունների կատարման վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետությունը, Կոնվենցիայի 26-րդ հոդվածի պահանջներին համապատասխան, ներկայումս 5 Ազգային զեկույցներ ներկայացրել է Կոնվենցիայի քարտուղարությանը:

10. Հայաստանի Հանրապետության ԿՌԳԾ-ն ներառում է 245 գործողություն` ընդգրկելով օրենսդրության և ինստիտուցիոնալ համակարգի կատարելագործումը, կենսաբազմազանության արդյունավետ պահպանությունը և կայուն օգտագործման կարգավորումը: ԿՌԳԾ-ի կառուցվածքը, ռազմավարական ուղղությունները և դրանց կատարմանն ուղղված գործողությունների իրականացման արդյունքները վերլուծվել և ամփոփվել են Կոնվենցիայի քարտուղարությանը ներկայացված 4-րդ Ազգային զեկույցում: 5-րդ Ազգային զեկույցի մշակման ընթացքում վերլուծվել է ԿՌԳԾ-ի 13 ուղղությունների իրականացման գործողությունների առ այսօր կատարման ընթացքը:

11. ԿՌԳԾ-ի իրականացման դրական արդյունքներից կարելի է նշել.

1) օրենսդրության կատարելագործումը.

2) ինստիտուցիոնալ համակարգի կատարելագործումը` կապված, հատկապես, ԲՀՊՏ-ների կառավարման հետ.

3) նոր ԲՀՊՏ-ների ստեղծումը («Արփի լիճ» ազգային պարկը` 2009 թ., «Արևիկ» ազգային պարկը` 2009 թ., «Խոր վիրապ» արգելավայրը` 2007 թ., «Զանգեզուր» արգելավայրը` 2009 թ., «Զիկատար» արգելավայրը` 2010 թ., «Խուստուփ» արգելավայրը` 2013 թ.).

4) ԲՀՊՏ-ների սահմանների ճշգրտման և քարտեզագրման աշխատանքների իրականացումը.

5) մշակվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի, «Սևան», «Դիլիջան» և «Արփի լիճ» ազգային պարկերի կառավարման պլանները.

6) հազվագյուտ և անհետացման վտանգի տակ գտնվող կենդանական տեսակների (կովկասյան ընձառյուծ, հայկական մուֆլոն, բեզոարյան այծ, ազնվացեղ եղջերու, սև անգղ) պահպանության ծրագրերի («Ընձառյուծի պահպանությունը հարավային Հայաստանում», «Հայաստանում կովկասյան ազնվացեղ եղջերուի վերաբնակեցման ծրագիր», «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանի մշակում») մշակումը և իրականացումը.

7) Հայաստանի Հանրապետության բույսերի և կենդանիների Կարմիր գրքերի հաստատումը Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2010 թվականի հունվարի 29-ի N 71-Ն և N 72-Ն որոշումներով.

8) բնության հուշարձանների գույքագրումը և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից 232 բնության հուշարձանների ցանկի հաստատումը (2008 թ.), որոնցից 29-ի անձնագրերը սահմանված կարգով հաստատվել են Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարի կողմից.

9) Սևանա լճում էնդեմիկ ձկնատեսակների պոպուլյացիաների ամենամյա համալրումները (2009-2014 թթ. ընթացքում շուրջ 2,5 մլն. մանրաձուկ).

10) անտառվերականգնման և անտառապատման աշխատանքներ են կատարվել 2004-2014 թթ. «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ում և ԲՀՊՏ-ներում («Դիլիջան» և «Արևիկ» ազգային պարկեր) 32 100 հա տարածքի վրա.

11) «Հայաստանի Հանրապետության բույսերի գենետիկական ռեսուրսների կառավարման և օգտագործման ազգային ռազմավարության» մշակման գործընթացի մեկնարկը.

12) Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2009 թվականի նոյեմբերի 12-ի N 47 արձանագրային որոշմամբ հավանության արժանացած «Բնապահպանական կրթության, դաստիարակության և իրազեկման ամբողջական և միասնական ազգային համակարգի ստեղծման հայեցակարգը»:

12. ԿՌԳԾ-ի վերլուծության արդյունքում պարզվել է, որ մասամբ և չիրականացված գործողությունների հիմնական խոչընդոտող գործոններն են`

1) կենսաբազմազանության և էկոհամակարգային ծառայությունների կարևորության թերագնահատումը, որոնց արժեքը և ստացվող օգուտները դեռևս գնահատված չեն և հաշվի չեն առնվում տնտեսական զարգացման ծրագրերում.

2) կենսաբազմազանության բաղադրիչների պետական հաշվառման և մոնիթորինգի անբավարար իրականացումը, ինչը թույլ չի տալիս կանխատեսել դրանց վիճակի փոփոխությունները և իրատեսական ու հիմնավորված որոշումներ ընդունել դրանց պահպանության և օգտագործման վերաբերյալ.

3) տարբեր պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև համագործակցության պակասը, միջճյուղային կապերի թերի զարգացումը, ճյուղային քաղաքականություններում կենսաբազմազանության խնդիրների սակավ ներգրավումը.

4) բնապահպանական օրենքների կիրարկման մեխանիզմների անկատարությունը:

Երևանիկենդանաբանականայգի

Երևանիկենդանաբանականայգի, գիտահետազոտական հիմնարկ։ Հիմնադրվել է 1940 թվականին։ Տարածքը 85 000 մ² է, որից կենդանիների համար նախատեսված կառույցներինը՝ 52 000 մ²։

Հիմնական խնդիրներն են վայրի գենոֆոնդի պահպանումը, անազատ պայմաններում հազվագյուտ և ոչնչացող տեսակների բազմացումը, կլիմայավարժեցման մեթոդների ուսումնասիրումը, հիվանդությունների կանխարգելումը, ինչպես նաև բնապահպանական գիտելիքների տարածումը։

Կենդանաբանական այգու վանդակներում կամ ցանկապատված տարածքներում պահվում են կենդանիների և թռչունների շուրջ 183 տեսակ, որից 34-ը գրանցված են Բնության պահպանության միջազգային Կարմիր գրքում, իսկ 50-ը՝ Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Ներկայումս կենդանաբանական այգում գտնվում է մոտ 2049 տեսակի կենդանի և 2749 անհատ կենդանի։ Հարավային Կովկասը և Հայաստանը ներկայացնող տեսակներ ներառում են սիրիական արջեր, բեզոարյան այծեր, հայկական մուֆլոնը և այլն։ Այլ տեղերից բերված կենդանիներից են աֆրիկյան առյուծները, վագրերը (բենգալյան և սիբիրյան ենթատեսակներ) և այլն։

Քանի որ Հայաստանը կենսաբազմազանության թեժ կետ է, վայրի բնության և մշակութային արժեքների պահպանման հիմնադրամը (FPWC) վարձակալել և տնօրինել է Խոսրովի արգելոցի հարևանությամբ մոտ 839 հեկտար կառավարումը, որը մինչև վերջերս պաշտպանված չէր և վտանգված էր ապօրինի ծառահատումներից և գերարածեցումից։ Երևանի կենդանաբանական այգին համագործակցում է FPWC-ի հետ` այս տարածքները վայրի բնության վերականգնման և վայրի կենսական նշանակություն ունեցող վայրերի վերականգնման համար։

Երևանիբուսաբանականայգի

Երևանի բուսաբանական այգի,ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության ինստիտուտի կազմում ընդգրկված գիտական, էկոկրթական, ուսումնական և ռեկրեացիոն նշանակության հաստատություն, որի գործունեության հիմնական նպատակն է Երկրագնդի տարբեր բուսաաշխարհագրական տարածաշրջաններից բարձր գեղազարդ և տնտեսապես արժեքավոր բուսատեսակների ներմուծումը, ցուցադրական գիտական հավաքածուների ստեղծումը, էկոլոգիական նոր պայմաններին դրանց հարմարողականության բացահայտումը, առավել հարմարված տեսակները քաղաքների և բնակավայրերի կանաչապատման մեջ ներդրումը։

ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության այգու տարածքում հողամասի տարբեր էքսպոզիցիոն մանրապուրակներում ներկայացված են բուսաբանաաշխարհագրական տեսանկյունից մի շարք հետաքրքիր տեսակներ, ինչպես նաև վայրի դեղատու, տնտեսապես արժեքավոր, գեղազարդ և բազմաթիվ այլ տեսակներ։ Բացի այդ, կոլեկցիոն հողամասում ներկայացված են Հայաստանի մշակովի բույսերի վայրի ցեղակիցների մոտ 200 տեսակ /30 ցեղից/` հատիկավորներ, հատիկաընդավորներ, բանջարաբույսեր, հատապտղայիններ, համեմունքային և այլն։

Երևանի կիսաանապատային գոտում գտնվող այգում ստեղծված հարուստ ու բազմազան բուսական հավաքածուները ծառայում են որպես ուսումնական բազա հանրապետության կրթական հաստատությունների, առաջին հերթին ԲՈՒՀ-երի տվյալ մասնագիտությամբ ուսանողների համար։ Այգին հանդիսանում է նաև յուրահատուկ ռեկրեացիոն օջախ` մայրաքաղաքի և հանրապետության բնակչության համար։

Այստեղ ներկայացված են նաև մի շարք հազվագյուտ և անհետացող բուսատեսակներ (մոտ 70 տեսակ, որոնցից 38 ներառվել են ՀՀ Կարմիր գրքի նոր հրատարակության մեջ). Հողամասում աճեցվող հազվագյուտ տեսակներից են՝

• Galanthus alpinus
• Centaurea erivanensis
• Astragalus paradoxus
• Onobrychis hajastana
• Ribes armenum
• Iris elegantissima
• Iris grossheimii
• Triticum araraticum
• Triticum urartu
• Zelkova carpinifolia

Հողամասի մոտ 4 հա տարածքում ստեղծված է նաև Հայաստանի բուսական համակեցությունների թվով 16 մոդելներ (արհեստական ցենոզներ), որոնց մեջ կան նաև այն խմբավորումները, որոնք բնության մեջ գտնվում են անհետացման եզրին (ավազուտներ, աղուտներ, համմադա, շիբլյակ, ջրաճահճային ցենոզներ և այլն)։

Նշված խումբ բուսատեսակների գիտական հավաքածուների ստեղծումը բուսաբանական այգիներում և դրանց էկոլոգիական հարմարողականության բացահայտումը ex situ պայմաններում ունի չափազանց կարևոր գիտական և գործնական նշանակություն։

Վերջին տարիներին համալրվել ու հարստացել են բուսաբանական այգու դենդրոհավաքածուները, արևադարձային ու մերձարևադարձային բուսական ֆոնդը (շուրջ 30 տեսակ), ծաղկային բույսերինը 12 նոր գեղազարդ անվանումներով։ Բարեկարգվել և գեղազարդ ձևավորվել է կոլեկցիոն վարդանոցի մերձակա մոտ 1 հա տարածքը, որտեղ տնկվել է 40 անվանում ներկայցնող ավելի քան 1000 հատ ծառաբույս, մեծ մասը պարտիզային ձևեր։

Երևանի Բուսաբանական այգու միջազգային կապերն ընդգրկում է աշխարհի շուրջ 40 բուսաբանական գիտական հաստատություն։

Ջերմատուն

Երևանի բուսաբանական այգում մինչև 1992 թվականը գործում էր ջերմատուն, որտեղ ներկայացված էին արևադարձային և մերձարևադարձային բույսերի 1260 տեսակ։ Այժմ տեսականու թիվը հասնում է 300-ի։

Դենդրարիում

Երևանի բուսաբանական այգու կազմի մեջ մտնում է նաև 4 դենդրարիում։ Դենդրարիումը կամ դենդրոպարկը հողամաս է, որտեղ տեղաբաշխված են բաց գրունտի պայմաններում աճող ծառերի, թփերի և փաթաթվող բույսերի հավաքածուներ, որոնք ստեղծվում են կարգաբանական, աշխարհագրական, էկոլոգիական, գեղազարդիչ և այլ հատկանիշներով։ Երևանի բուսաբանական այգու դենդրարիումը ստեղծվել է էկոլոգաաշխարհագրական սկզբունքով։ Այստեղ տեղաբաշխված են Կովկասի, Ղրիմի, Սիբիրի, Արևելյան Ասիայի (Չինաստան, Ճապոնիա, Կորեա, Հեռավոր Արևելք), Հյուսիսային Ամերիկայի և Եվրոպայի դենդրոֆլորաների ներկայացուցիչներ։

Վարդերի կոլեկցիոն հողամաս «Rosarium Helveticum»

1980թ-ին Բուսաբանական այգու վարդերի հավաքածուն կազմում էր մոտ 300 սորտ։ 1990-ական թվականներին Հայաստանում տնտեսական և էներգետիկ ճգնաժամի հետևանքով Բուսաբանական այգու էքսպոզիցիոն-ցուցադրական վարդերի հավաքածուն մյուս կանաչ տնկարկների հետ մեկտեղ լուրջ վնասներ կրեց և միայն 2011թ-ին Հայաստանում գտնվող Շվեյցարական դեսպանության ֆինանսական աջակցությամբ, հնարավոր եղավ ստեղծել վարդերի էքսպոզիցիոն հողամասը (2000 քառ.մ) և ի պատիվ Շվյեցարիայի, այն անվանվեց “Rosarium Helveticum”:

2011 թ-ից ի վեր Երևանի Բուսաբանական այգում իրականացվում է վարդերի տարբեր սորտերի ներմուծում և կլիմայավարժեցում Բուսաբանական այգու հողա-կլիմայական պայմաններին` նպատակ ունենալով բացահայտել դրանց հարմարողականությունը։

Ներկայումս վարդանոցում առկա է 27 սորտի վարդ, որոնք ընդգրկված են հետևյալ խմբերում՝ թեյա-հիբրիդային, պոլիանտ կամ բազմածաղիկ վարդեր, ֆլորիբունդա, պուրակային վարդեր, փաթաթվող վարդեր։

Նշված բոլոր սորտերը լավ հարմարվել են Բուսաբանական այգու կտրուկ փոփոխվող կլիմայական պայմաններին և ձմռան ծածկոցի տակ (խորը բուկլիցի դեպքում) նորմալ ձմեռում են։

«Հայաստանի ֆլորա և բուսականություն» էքսպոզիցիոն հողամաս

Ստեղծվել է 1954 թ. Հայաստանի նշանավոր բուսաբաններ Ա.Ա. Հախվերդովի և Ն.Վ. Միրզոյեվայի կողմից։

Հողամասի էքսպոզիցիան արտացոլում է բուսաբանական այգու մշակության պայմաններում վերարտադրված Հայաստանի բուսական աշխարհի հիմնական հատկանիշները. 1,5 հեկտար տարածքում ստեղծվել են Հայաստանին առավել բնորոշ բուսական համակեցությունների մոդելները (արհեստական ցենոզներ)։ Բուսականության յուրաքանչյուր մոդելի համար ընտրված է հավաքածուի համապատասխան տաքսոնոմիական կազմ։

Հողամասում ներկայացված են ինչպես լայն տարածում կամ բուսաբանական ու աշխարհագրական առումով հետաքրքրություն ներկայացնող տեսակներ, այնպես էլ հազվագյուտ կամ անհետացող բուսատեսակներ (մոտ 70 տեսակ), էնդեմիկներ, տնտեսապես արժեքավոր (դեղատու, եթերայուղաին, գեղազարդ և այլն), մշակաբույսերի վայրի ցեղակիցներ և շատ այլ տեսակներ։ Այս հողամասում է գտնվում Հայաստանի վայրի պտղատուների հավաքածուն, որը ներառում է 69 տեսակ՝ 29 ցեղ և 12 ընտանիք։

Հավաքածուն ներառում է տարբեր կենսաձև ունեցող բույսեր (միամյա, երկամյա և բազմամյա բույսեր, կիսաթփեր, թփեր, ծառեր) և կենսա-էկոլոգիական խմբեր. էֆեմերներ, հալոֆիտներ, գիպսոֆիտներ, քսերո- և մեզոֆիտներ, սուկկուլենտներ, մշտադալար, ջրային, ալպիական բույսեր։ Քանակական հարաբերակցությամբ էքսպոզիցիայում ներկայացված են ծառերի ու թփերի՝ 105, կիսաթփերի՝ 14, խոտաբույսերի՝ մոտ 500 տեսակ։

Հայաստանի ֆլորա և բուսականություն» էքսպոզիցիոն հողամասում հավաքածուի ստեղծման և ex situ պայմաններում հետազոտության իրականացման նպատակով 2016 թ-ին Արարատյան հարթավայրից բերվել են բույսերի 20 տեսակ, որոնք ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր Գրքում։  «Հայաստանի ֆլորա և բուսականություն» հողամասում իրականացվում է Հայաստանի բուսական բազմազանության մշակություն, հետազոտություն, ցուցադրում և ex situ պահպանություն։ Հավաքածուն ունի բնապահպանական, տեղեկատվական և մշակութային-կրթական արժեք, հանդիսանում է կրթական և փորձարարական բազա՝ Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուսանողների համար, հետաքրքրություն է ներկայացնում էկո-զբոսաշրջության ոլորտում։

«Հայաստանի ֆլորա և բուսականություն» հողամասը առավել գունեղ և հետաքրքիր է այցելության համար գարնան և ամռան ամիսներին (մինչև հուլիսի կեսն ընկած ժամանակահատվածում) բույսերի մեծամասնության ծաղկման շրջանում։

Հնէաբուսաբանական թանգարան

Բուսաբանական այգու տարածքում է գտնվում նաև հնէաբուսաբանական թանգարանը, որը հիմնադրվել է 2008 թվականին Ֆոլքսվագենի հիմնադրամի գերմանա-հայկական ծրագրի օգնությամբ։ Այստեղ ցուցադրված է բրածո բույսերի կենսաբազմազանությունը Հայաստանում` ներկայացված թխկիների, կաղնիների և բարդիների նմուշներով, ինչպես նաև սոսու ժամանակակից տերևների չափերի ու ձևի մեծ բազմազանությամբ։

Հայաստանի այլ բուսաբանական այգիներ

Երևանի Բուսաբանական այգուց բացի արժեքավոր գիտական կառույցներ են հանդիսանում նաև ԳԱԱ-ին պատկանող Բուսաբանականակ այգու Սևանի և Վանաձորի բաժանմունքները։ Հայաստանում կան նաև ինքնուրույն դենդրարիումներ. օրինակ՝ Ստեփանավանի «Սոճուտ», Վանաձորի «Վանաձոր», Իջևանի «Մերձարևադարձային», Բերդի «Սորաներ», Ախթալայի, Բագրատաշենի, Բյուրականի աստղադիտարանի և «Ջերմուկ» առողջարանի դենդրոպարկերը։

Շիկահողիարգելոց

Շիկահողի արգելոց, արգելոց Հայաստանի Սյունիքի մարզում՝ Խուստուփ լեռան հարավ արևելյան և Մեղրու լեռնաշղթայի հյուսիսարևելյան լանջերին Ծավ և Շիկահող գետերի վերին ավազաններում, 700-2800 մ բարձրություններում՝ ընդգրկելով Ծավ և Շիկահող լեռնային գոտիների ավազանները։ Այն հիմնվել է 1958 թվականին։ Տարածքը կազմում է մոտ 10 330 հեկտար։ Կազմավորվել է կաղնու, բոխու, հաճարենու, սովորական կենու, սոսու անտառների և կենդանիների պահպանության նպատակով։ Արգելոցի տարածքը խիստ մասնատված ռելիեֆ ունի։ Շատ են լեռնային գետակները և հանքային աղբյուրները։

Բուսական աշխարհը

Բուսական աշխարհ ներկայացված է բարձրակարգ բույսերի 432 ցեղի և 92 ընտանիքի 1100 տեսակներով, որոնցից 70-ը գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում։ Հարուստ է Կովկասյան տիպի խոնավասեր բույսերով, ջերմախոնավասեր ծառաթփային տեսակներով ու խոտաբույսերով։ Բազմաթիվ են էնդեմիկ տեսակները, որոնցից շատերը կոչվում են Զանգեզուր տեղանունով՝ Զանգեզուրի տանձենի, Զանգեզուրի զանգակածաղիկ, Զանգեզուրի շնկոտեմ և այլն։ Տարածքի մոտ 94 տոկոսն անտառապատ է։ Անտառառաջացնող ծառատեսակներն աճում են արգելոցի ավելի բարձր լանջային տեղամասերում։ Այստեղ տարածված են արևելյան և սովորական բոխին, վրացական և խոշորառէջ կաղնիները, հատապտղային կենին, արևելյան հաճարենին, արևելյան սոսին (Կովկասում միակ սոսու պուրակը)։ Կան նաև վայրի պտղատու ծառատեսակներ՝ տանձենին, արևելյան խնձորենին, կենին, հունական վայրի ընկուզենին, լորենին, հացենին, թխկին, թեղին, սալորենին։ Ծառաթփային տեսակներից հանդիպում են բթատերև ինկենին, շագանակենին, կովկասյան խուրման, սովորական նռնենին, թզենին, զկեռենին։ Կան 18 տեսակի հազվագյուտ մամուռներ։ Հատկապես հայտնի է բարակ ֆաբրոնիան։

Կենդանական աշխարհը

Արգելոցի տարածքում սողուններից հայտնի են գյուրզան, ջրային և սովորական լորտուները, դեղնափորիկը, հայկական լեռնատափաստանային վահանագլուխ իժը։ Թռչուններից տարածված են վայրի հնդկահավը, քարարծիվը, սպիտակագլուխ և սև անգղները, կաթնասուններից՝ գորշ արջը, գորշուկը, վարազը, այծյամը, գայլը, աղվեսը, գորշ նապաստակը, լայնականջ ոզնին, երբեմն բեզոարյան այծը, վայրի ոչխարը, հովազը։ Կենդանիներից շատերը նույնպես գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Խոսրովի անտառ պետական արգելոց

Խոսրովի անտառ պետական ​​արգելոցը Բնության Հատուկ Պահպանվող Տարածք է Հայաստանի Արարատի մարզում: Արգելոցը աշխարհի ամենահին պահպանվող տարածքներից մեկն է, որն ունի շուրջ 1700 տարվա պատմություն: Այն հիմնադրվել է 4-րդ դարում (334-338) Հայաստանի թագավոր Խոսրով Կոտակի հրամանով, ով ին անունն է տվել անտառին: Այն հիմնադրվել է Արտաշատ քաղաքի հարակից տարածքների բնական կլիմայական պայմանների բարելավման և նոր Դվին քաղաքի բուսական և կենդանական աշխարհի տեսակների պահպանությունն ու հարստացումը ապահովելու համար։ Ծառայել է արքայական որսի, ռազմական վարժությունների և զվարճանքի համար։

Այս տարածքը դարձել է պետական ​​արգելոց 1958-ի սեպտեմբերին և ընդգրկում է շուրջ 23213.5 հա ծովի մակարդակից 700-ից 2800 մ բարձրությունների վրա: Խոսրովի արգելոցը ստեղծվել է պահպանելու համար գիհու (Juniperus polycarpos) և կաղնու (Quercus macranthera) անտառները, չոր նոսրանտառային, կիսաանապատային և ֆրիգանային լանդշաֆտները, ինչպես նաև հազվագյուտ կենդանիների և բույսերի գենետիկ ֆոնդը: Այն ներառում է նաև միջազգային նշանակություն ունեցող ջրաճահճային վայրեր: Խոսրովի անտառային պետական ​​արգելոցը, իր բազմաթիվ առանձնահատկությունների շնորհիվ, եզակի է ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ Կովկասի էկոհամակարգում:

Հետևյալ պահպանվող տարածքները գտնվում են «Խոսրովի անտառ» պետական ​​արգելոցի ենթակայության տակ՝

• «Խոսրովի անտառ» պետական ​​արգելոց, որը ներկայումս բաժանված է չորս շրջանի ՝ Գառնիի (4253 հա), Կաքավաբերդի (4745 հա), Խոսրովի (6860,8 հա) և Խաչաձորի (7354,7 հա)

• «Գոռավանի ավազուտներ» պետական ​​արգելավայր (95,99 հա)

• «Խոր Վիրապ» պետական ​​արգելավայր (50,28 հա)

Գիտակցելով արգելոցի կարևորությունը ՝ 2013 թվականի օգոստոսի 26-ին «Խոսրովի անտառ» պետական ​​արգելոց ՊՈԱԿ-ին շնորհվել է պահպանվող տարածքների եվրոպական դիպլոմ:

Տարածաշրջանում արգելոցն առանձնահատուկ է իր բուսական աշխարհի տեսակային կազմի հարստությամբ և տեսակների մեծ խտությամբ: Հայաստանի 1%-ը կազմող արգելոցի տարածքում աճում է բույսերի 1849 տեսակներ (Հայաստանի բուսական աշխարհի ավելի քան 50%-ը, իսկ Կովկասի ֆլորայի մոտ 1/3), որոնք ներկայացված են 588 ցեղերով և 107 ընտանիքներով:

Բույսերից 80 տեսակ գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում:Արգելոցի տարածքում աճող բուսատեսակներից 24 էնդեմիկ են:

Արգելոցում հանդիպում են 283 տեսակ ողնաշարավոր կենդանիներ, որից

• Թռչուններ - 192 տեսակ
• Կաթնասուններ - 44 տեսակ
• Սողուններ - 33 տեսակ
• Ձկներ - 9
• Երկկենցաղներ - 5 տեսակ:

Ողնաշարավոր կենդանիներից 58 տեսակ  գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում, իսկ 51 տեսակ Բնության Պահպանության Միջազգային Միության Կարմիր ցուցակում:

Էրեբունի պետական արգելոց

Էրեբունի պետական արգելոց, արգելոց Հայաստանի Արարատի մարզում, Երևան քաղաքից 8 կմ հարավ-արևելք։Կազմավորվել է 1981 թվականին՝ Էրեբունի վարչական շրջանի տարածքում, կիսաանապատային և լեռնատափաստանային գոտիների անցումային հատվածում՝ ծովի մակերևույթից 1300-1450 մ բարձրություններում՝ դաշտավլուկազգիների վայրի ազգակիցների (մասնավորապես վայրի ցորենների աշխարհում եզակի գենոֆոնդի) պահպանության նպատակով։ Այժմ արգելոցն զբաղեցնում է 120 հա տարածք։

Բուսականաշխարհ

Բուսական աշխարհն ընդգրկում է բարձրակարգ բույսերի 176 ցեղի և 42 ընտանիքի 278 տեսակ, որոնցից 7-ը գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում։ Տարածքում հանդիպում են աշխարհում հայտնի վայրի ցորենի 4 տեսակից 3-ը (արարատյան, ուրարտու և միահատիկ)` ներտեսակային մեծ բազմազանությամբ (շուրջ 110 տարատեսակ)։ Վայրի դաշտավլուկազգիներից աճում են նաև վայրի միամյա աշորան (Վավիլովի աշորա), այծակնի և գարու մի քանի տեսակներ, ինչպես նաև շատ հազվագյուտ անքիստ բթաթեփուկը և արևելյան արմատագլխիկը։

Հանդիպում են բազմաթիվ հազվագյուտ տեսակներ` Տուրնֆորի կանգարը, խոշորածածկոց ակտինոլեման և անցողուն հոհենակերիան։ Կիսաանապատային բույսերից տարածված է հաստասռնակ բոշխը, հիմնական մասն զբաղեցնում են դաշտավլուկատարախոտային համակեցությունները, որտեղ գերակշռում են վայրի ցորենները։ Հանդիպում են լեռնաչորասեր բույսեր՝ գազի մի քանի տեսակների գերակշռությամբ։

Կենդանականաշխարհ

Կենդանական աշխարհն ընդգրկում է երկկենցաղներ` կանաչ դոդոշ, լճագորտ, փոքրասիական ծառագորտ, սիրիական սխտորագորտ, սողուններ` անդրկովկասյան գյուրզա, ոսկեգույն տրախիլեպիս, սահնօձի տարբեր տեսակներ, միջերկրածովյան կրիա և այլն, թռչուններ` լորը, մոխրագույն կաքավը, տատրակը, բազեն, կաթնասուններ` աղվես, աքիս, կզաքիս, գայլ, գորշուկ, փորսուղ, բազմաթիվ կրծողներ և այլն։

ՀՀ արգելավայրերը

Արգելավայր, բնության հատուկ պահպանվող տարածք, չափանմուշային, գիտական, կրթական, պատմամշակութային, տնտեսական արժեք ներկայացնող բնական էկոհամարգերի և դրանց բաղադրիչների՝ բույսերի ու կենդանիների տեսակների արդյունավետ պահպանությունը, նպատակային կայուն օգտագործումն ու բնական վերարտադրությունն ապահովող, օրենքով սահմանված, մշտապես կամ ժամանակավորապես առանձնացված տարածք։ Ի տարբերություն արգելանոցի, հատուկ պահպանության են վերցվում բնական համալիրի առանձին բաղադրատարրեր՝ հողեր, բույսեր, կենդանիներ, ձկներ, թռչուններ։ Արգելավայրում սահմանափակվում կամ արգելվում է այդ նպատակին հակասող ցանկացած գործունեություն։ Հայաստանում ներկայումս գործում է 26 արգելավայր, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 102 212,93 հա կամ հանրապետության տարածքի 3.44 %-ը[1]։ 2010 թվականի տվյալներով, երկիր մոլորակի ողջ մակերևույթի 12 %-ը ունի արգելավայրի կարգավիճակ։

Դիլիջանիազգայինպարկ, արգելոց Դիլիջանում, Տավուշի մարզ, Հայաստան։

Դիլիջանի արգելոցը զբաղեցնում է Աղստև գետի վերին հոսանքի ավազանը՝ Հալաբի արևելյան, Միափորիի հյուսիսարևմտյան և Արեգունի լեռնաշղթայի հյուսիսարևելյան լանջերը, մոտ 24000 հեկտար տարածություն։

Կազմակերպվել է 1958 թվականին՝ բուսական և կենդանական աշխարհի պահպանման, հարստացման և տեղական պայմաններում նոր տեսակների ստացման նպատակով։ Անտառներն առաջին կարգի են։ Ունեն հողապաշտպան, ջրակարգավորիչ, գիտական և տնտեսական նշանակություն։ Ազգային պարկի բուսաշխարհն ընդգրկում է 902 տեսակ ծաղկավոր բույսեր, որոնցից 40-ը՝ հազվագյուտ։ 29 տեսակ գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում։ Հիմնական ծառատեսակներն են՝ հաճարենի, կաղնի, բոխի, լորենի, հացենի, թեղի, սոճի և գիհի։ Դիլիջանի արգելոցում են երրորդական դարաշրջանի մնացորդ՝ կարմրածառի (մահիկի) պուրակները, որոնցից Աղնաբաթինը (Գետիկի ավազան) ամենախոշորն է Անդրկովկասում։ Դեղատուներից լայն տարածում ունեն սրոհունդի, դաղձի, ուրցի, ուրցադաղձի, սննդային բույսերից՝ ավելուկի, սիբեխի, բալդրղանի, կերային խոտաբույսերից՝ երեքնուկի, կորնգանի, գեղազարդային բույսերից՝ խոլորձի, հիրիկի բազմաթիվ տեսակներ:

Արգելոցն ունի հարուստ կենդանական աշխարհ։ Հանդիպում են գորշ արջ, այծյամ, գորշուկ, քարակզաքիսը (M. foina nehringi), անտառային կատու, աղվես, լուսան, պարսկական սկյուռ, ինչպես նաև բազմաթիվ սողուններ ու երկկենցաղներ։ Կան նաև բազմաթիվ թռչուններ՝ կովկասյան ցախաքլոր, լեռնային հնդկահավ, գորշ կաքավ, անտառային կտցար, կեռնեխ և աղավնիներ։ Կլիմայավարժեցվում են ուսսուրական բծավոր եղջերուն, ազնվացեղ եղջերուն և վայրի խոզը։

Արգելոցի տարածքում են գտնվում Հաղարծինը, Ջուխտակը, Գոշավանքը, Մաթոսավանքը։

Սևանազգայինպարկ, պահպանվող տարածք Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում, Երևան քաղաքից մոտ 60 կմ հեռավորության վրա։ Պարկի ընդհանուր տարածքը՝ Սևանա լճի հայելու հետ միասին կազմում է 147.343 հա, իսկ առանց լճի հայելու՝ 22,585 հա։ Պահպանական գոտու տարածքը կազմում է 342.920 հա։

Պարկը գտնվում է ՀՀ Բնապահպանության նախարարության իրավասության ներքո։ Ստեղծվել է 1978 թ. մարտի 14-ին, ՀԿԿ Կենտկոմի և Հայկական ՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի թիվ 125 որոշմամբ։

Բուսականաշխարհ

Պարկի և դրա պահպանական գոտու ֆլորան ընդգրկում է անոթավոր բույսերի 1619 տեսակ։ Ընդ որում՝ պարկի տարածքում աճում է անոթավոր բույսերի 1145 տեսակ, իսկ պահպանական գոտում՝ 1587: Պարկի ֆլորան ներկայացված է 28 ծառատեսակներով, 42 թփերի տեսակներով, 866 բազմամյա խոտաբույսերով և 209 միամյա ու երկամյա բուսատեսակներով։ Պահպանական գոտու ֆլորան ներկայացված է 32 ծառատեսակներով, 102 թփերի տեսակներով, 1146 բազմամյա խոտաբույսերով և 307 միամյա ու երկամյա բուսատեսակներով։ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում է Հայաստանի համար 23 էնդեմիկ բուսատեսակ, որոնցից 13–ը Սևանի ֆլորիստիկ շրջանի էնդեմիկներ են։ Միայն ազգային պարկի տարածքում աճում են Հայաստանի 3 էնդեմիկ և Սևանա լճի ավազանի 5 էնդեմիկ տեսակներ։

17 տեսակներ ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։ Ազգային պարկում և դրա պահպանական գոտում հայտնի են շուրջ 60 բուսատեսակներ, որոնք օգտագործվում են կամ կարող են օգտագործվել որպես դեղաբույսեր։ Շուրջ 100 բուսատեսակներ համարվում են ուտելի։ Պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքից հայտնի են նաև 267 տեսակի, ենթատեսակի և ձևերի մակրոմիցետներ (պարկի տարածքում՝ 121 տեսակ, պահպանական գոտում՝ 228 տեսակ)։ Նշված մակրոսկոպիկ սնկերից շուրջ 100 տեսակը ուտելի են, որոնցից առավելապես տարածված են և վաճառվում են շուկաներում հետևյալները՝ ականջասունկ սովորական կամ կախասունկ (Pleurotus ostreatus), յուղասունկ հատիկավոր (Suillus granulatus), շեկլիկ (Lactarius deliciosus), աղվեսասունկ (Cantharellus cibarius), կոճղասունկ մարգագետնային (Marasmius oreades), շամպինյոն սովորական (Agaricus campestris), շամպինյոն դաշտային (Agaricus arvensis), գոմաղբասունկ սպիտակ, փրչոտ (Coprinus comatus), շարքասնկերից (Tricholomataceae)` կոճղասունկ աշնանային (Armillaria mellea), լեպիստա մանուշակագույն ոտիկով (Lepista personata), շարքասունկ հողամոխրագույն (Tricholoma terreum): Բացի այդ, հանդիպում են նաև 58 տեսակի մակրոսկոպիկ սնկեր, որոնք ունեն բուժիչ հատկություններ։ 24 տեսակի սնկեր թունավոր են։ Դրանցից են` խոզուկասունկ (Paxillus involutus), կեղծ կոճղասունկ (Hypholoma fasciculare), ճանճասպան հովազային (Amanita pantherina), շամպինյոն դեղնամաշկ (Agaricus xanthodermus), գոմաղբասունկ թեփուկավոր (Coprinus picaceus), սարդոստայնասնկեր (Cortinarius), թելիկասնկեր (Inocybe), շարքասնկեր (Tricholoma) ցեղերի որոշ տեսակներ և այլն։

Արփի լիճ ազգային պարկ, ստեղծվել է 2009 թվականին։ Գտնվում է Շիրակի մարզում, Ամասիայի և Աշոցքի տարածաշրջաններում, Եղնախաղի լեռնաշղթայի արևելյան և Ջավախքի լեռնաշղթայի հարավարևմտյան լանջերին։ Ազգային պարկն զբաղեցնում է մոտ 25 000 հա տարածք։

Ազգային պարկն ստեղծվել է Ջավախք-Շիրակ բարձրավանդակի ուրույն կենսաբազմազանության պահպանման համար։ Այստեղ է գտնվում հայկական որորի ամենամեծ գաղութը աշխարհում և գանգրափետուր հավալուսնի միակ բնակավայրը Հայաստանում։Տարածքում կան մոտ 670 տեսակի բույսեր՝ (խոլորձ, թրաշուշան, հիրիկ, կակաչ, շուշան), որոնցից 25-ը ներառված են ՀՀ Կարմիր գրքում։ Դրանցից 22-ը էնդեմիկ տեսակներ են։ Պարկում կան կաթնասունների 30 տեսակ (եվրոպական ջրասամույր, խայտաքիս)։

Արփի լճի ջրահավաք ավազանի մշակովի լանդշաֆտները կազմված են հիմնականում հացահատիկի և վուշի դաշտերից։

Արևիք ազգային պարկ[1], ստեղծվել է 2009 թվականին։ Գտնվում է Սյունիքի մարզում՝ Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Մեղրի լեռնաբազուկի հարավային լանջին, ինչպես նաև Աստղաձոր և Նյուվադի գետերի ջրահավաք ավազանում։ Մակերեսը կազմում է 34 401․8 հեկտար։ Պահպանության օբյեկտը Մեղրիի եզակի բուսական և կենդանական աշխարհն է։

Ազգային պարկի տարածքում առկա են ուղղաձիգ բնական գոտիներ և լանդշաֆտների տարբեր տեսակներ՝ ալպյան մարգագետիններ, լեռնային տափաստաններ, անտառային զանգվածներ, կիսաանապատներ։ Ունի հարուստ կենսաբազմազանություն՝ առաջավորասիական ընձառյուծ, բեզոարյան այծ, հայկական մուֆլոն, միջերկրածովային կրիա, հայկական իժ, կովկասյան ջրասամույր, կասպիական հնդկահավ, կովկասյան մայրեհավ։

Բուսական աշխարհը նույնպես հարուստ է։ Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներից հանդիպում են չորապտեր արծվապտերային, Գրիֆիթի հուդայածառ, վայրի ձմերուկ, անմեռուկ կլորատերև, կատվադաղձ լերդախոտատերև, թրաշուշան աղասեր, սագասոխուկ ցողունավոր, սարդակիր կովկասյան, խոլորձ Շելկոնովիկի, սարդակիր կովկասյան։

Պետականարգելավայրեր

Հայաստանի 26 արգելավայրերի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 102 212.93 հա, որը Հայաստանի տարածքի 3.44%-ն է:

·         Ախնաբադի կենու պուրակ արգելավայր

·         Արագածի ալպյան արգելավայր

·         Արջատխլենու արգելավայր

·         Արզական-Մեղրաձորի արգելավայր

·         Բողաքարի արգելավայր

·         Բանքսի սոճու պուրակ արգելավայր

·         Գանձաքարի արգելավայր

·         Գետիկի արգելավայր

·         Գյուլագարակի արգելավայր

·         Գորիսի արգելավայր

·         Գոռավանի ավազուտներ արգելավայր

·         Հանքավանի ջրաբանական արգելավայր

·         Հերհերի նոսրանտառային արգելավայր

·         Իջևանի արգելավայր

·         Ջերմուկի անտառային արգելավայր

·         Ջերմուկի ջրաբանական արգելավայր

·         Գիհու նոսրանտառային արգելավայր

·         Խոր Վիրապ արգելավայր

·         Մարգահովիտի արգելավայր

·         Կովկասյան մրտավարդենու արգելավայր

·         Սոսու պուրակ արգելավայր

·         Սև լիճ արգելավայր

·         Որդան կարմիր արգելավայր

·         Եղեգնաձորի արգելավայր

·         Զանգեզուր արգելավայր

·         Զիկատար արգելավայր

Բուսաբանական այգիներ

·         Սոճուտ բուսաբանական այգի

·         Երևանի բուսաբանական այգի

·         Իջևանի դենդրոպարկ

·         Վանաձորի բուսաբանական այգի

·         Սևանի բուսաբանական այգի

Եզրակացություն

·         Անդրադարձ կատարեցինք նրան, որ Հայաստանում ներկայումս գրանցված և գործում են 4 ազգային պարկեր, 3 պետական արգելոցներ, 26 արգելավայրեր և 5 բուսաբանական այգիներ և դրանց նշանակությունը մեծ է մեր տարածաշրջանի համար:

·         Կենսաբազմազանության արժեքը ինչպես տեսակների ներսում, այնպես էլ ամբողջ կենսոլորտի շրջանակներում ճանաչվել է տեսակի և էկոհամակարգի կենսունակության գլխավոր ցուցանիշներից մեկը և ստացել է « Կենսաբանական բազմազանության սկզբունք» անվանումը։ Իսկապես, անհատների բնութագրերի միօրինակության դեպքում մեկ տեսակի ներսում (սկսած մարդուց մինչև բույսերը և միկրոբները) արտաքին պայմանների որևէ էական փոփոխություն (եղանակ, համաճարակ և այլն) ավելի քննադատաբար է անրադառնում տեսակների գոյատևման վրա, քան այն դեպքում, երբ վերջինս ունի ավելի մեծ կենսաբանական բազմազանության աստիճան։

·         Կենսաբազմազանությունն ունի մեծ նշանակություն բնության մեջ տեղի ունեցող գործընթացների, ինչպես նաև մարդու գոյության համար:

·         Կենսաբազմազանությունը Հայաստանում շատ հարուստ է, թե բուսական և թե կենդանական աշխարհով, անհրաժեշտ է հատուկ ռազմավարությունների միջոցով պահպանել այդ ամենը՝ տեսակային հասրուստ կազմը:

Գրականության ցանկ

1. Մ.Գ. Մանասյան, Ա.Թ. Գրիգորյան, Ա. Հ. Պոտոսյան, Սյունիքի մարզ, Երևան 2002
2. Յա. Ի.Մուլքիջանյան, Հայկական ՍՍՀ արգելանոցները և արգելավայրերը, Երևան 1975
3. Հայաստանի բնաշխարհ, ընտանեկան հանրագիտարան մատենաշար, Երևան 2006
4. Հայաստանի հատուկ պահպանվող տարածքներ,«Խազեր»,Երևան 2014
5. Հայաստանի հատուկ պահպանվող տարածքներ, «Խազեր», Երևան 2014
6. «ՀՀ Շրջակա Միջավայրերի Նախարարություն»։ www.mnp.am։ 2020-08-08։ Վերցված է 2020-08-08
7. Հայաստանի Հանրապետության արգելավայրերը՝ ՀՀ Բնապահպանության նախարարության կայքում
8. nabu.am