#Kun_Hikoyasi Badal. O. Genri
Kamina va qariya Mak bu o`yindan har birimizga qirq ming dollardan «oltin to`la xumcha»larga ega bo`lib, arang qutulib yashirindik. Men Makni «qariya» deb ataganim bilan u qariya emasdi. U qirq birda edi. Shunday bo`lsa-da, Mak keksa cholday ko`rinardi.
– Endi, – dedi menga Mak, – yugur-yugurlar meni charchatdi. Biz sen bilan so`nggi uch yil ichida ancha-muncha pul ishladik. Kel, andak dam olib, ko`ngilxushlik qilamiz.
– Ayni muddao, – dedim. – Yaxshisi, vaqtincha podsholarday yashab ko`ramiz, qanday bo`larkin? Xo`sh, nima qilamiz: Niagara sharsharasi bo`ylab sayohat qilamizmi yoqi «faraon»[1] o`ynaymizmi?
– Ko`p yillardan beri, – dedi Mak, – agar menda ortiqcha pul bo`lsa, biron erdan ikki xonali kulbai vayrona sotib olib, xitoylik oshpaz yollayman va bitta paypog`imni echgancha, Boklning[2] «Sivilizasiya tarixi»ni o`qib o`tiraman, deb orzu qilaman.
– Xo`sh, – dedim, – soxta dabdabasiz ham maza qilib yashasa bo`ladi. Pulni yashirish uchun bundan yaxshiroq «bank»ni o`ylab topolmaysan. Menga kakkuli soat va Sep Uinnerning «Banjo[3] chalishni mustaqil o`rganish uchun qo`llanma»sini olib bersang bo`lgani — biz sen bilan sherikmiz.
Bir xaftadan so`ng Mak ikkalamiz Denverdan o`ttiz milcha uzoqdagi Pinya shaharchasiga keldik va ayni biz uchun kerak bo`lgan ikki xonali ozoda «kulba» topdik. Shaharcha bankiga bir «vagon» pul qo`yib, shaharchaning uch yuz qirq nafar aholisi bilan tanishib chiqdik. Xitoy-oshpazimizni, kakkuli soatni, Bokl va Sep Uinnerni Denverdan olib keldik. Shundan keyin kulba xuddi o`z uyimizdagidek shinam holatga keldi.
Agar, boylik baxt keltirmaydi, deyishsa ishonmang. Qariya Makning tebranma stulda o`tirib, ipdan to`qilgan ko`k paypoqdagi oyog`ini deraza tokchasiga qo`ygancha ko`zoynak orasidan Boklning «dori»sini shimib o`tirganini ko`rsangiz edi — bu naq Rokfellerning[4] o`zi hasad qilgan to`kin hayotning o`zginasi edi. Men esa banjoda «Yashavor, qariya Zip»ni chalishni o`rganardim, kakku o`z vaqtida fikrini bildirib turar, A-Sin esa atrofni uchqatning hidini ham chekinishga majbur qiladigan qovurilgan tuxum hamda vetchinaning[5] ajoyib isi bilan to`ydirardi. Boklning safsatasi va «Mustaqil qo`llanma» nayranglarini muhoqama qilishga juda kech bo`lib qolganda Mak bilan trubka chekib, fan, marvarid izlab topish, ishias[6], Misr, orfografiya, baliqlar, passat[7], teri oshlash, minnatdorchilik, burgutlar va hech qachon o`z fikrimizni bildirishga vaqtimiz bo`lmagan turli xil narsalar haqida suhbatlashib o`tirardik.
Bir kuni kechasi Mak mendan, xotin zotining fe`l-atvori va nayranglarining farqiga borasanmi, deb so`rab qoldi.
– Kimdan so`rayotganingni bilasanmi? – dedim o`zimga ortiqcha ishonib. – Men ularni Alfreddan Omaxagacha[8] bilgandek bilaman, – dedim, – Men Qoyali tog`dagi o`tkir ko`zli burgutdek tez farqlayolaman. Xotinlarning xiyla-nayranglarini suv qilib ichib yuborganman.
– Bilasanmi, Endi, – dedi Mak xo`rsinib, – ularga nisbatan menda intilish bo`lmagan. Balki, ular bilan yonma-yon bo`lishga moyillik paydo bo`lgandir, lekin bunga vaqt qayoqda deysan. O`n to`rt yoshimdan ishlab pul topa boshladim. Fikri xayollarim nozik jins vakillariga chorlaydigan his-tuyg`ular bilan band bo`lmagan. Gohida bundan afsuslanaman.
– Ayollar — o`rganish uchun nobop mavzu, – dedim, – bularning bari nuqtai nazarga bog`lik. Ular bir-biridan farq qilsa-da, ba`zi mayda-chuydalarda o`xshash.
– Menimcha, – davom etdi Mak, – yosh paytingda ularga qiziqib, ilhomlanganing afzalroq. Men imkoniyatimni qo`ldan boy berdim. Balki, men ularni o`z dasturimga kiritishga qarib qolgandirman.
– Bilmadim, – dedim unga, – balki sen pul to`la bochka va har qanday g`am-tashvishlardan butunlay ozod bo`lishni afzal ko`rarsan. Lekin men ularni o`rganganimdan afsuslanmayman. Ayol xiyla-nayranglarini farqiga boradigan kishi bu dunyoda o`zini xafa qildirib qo`ymaydi.
Biz hamon Pinyada yashardik, bu er bizga yoqib qolgandi. Ba`zi odamlar pullarini shov-shuv, shovqin-suron va u yoqdan bu yoqqa ko`chib yurishga sarflashni ma`qul ko`radilar. Biroq yugur-yugurlar va mehmonxona sochiqlari Mak ikkalamizning jonimizga tekkandi. Pinya aholisi bizga yaxshi munosabatda bo`lishardi. A-Sin osh-nonni didimizga qarab tayyorlardi. Mak va Bokl ikki qabriston o`g`rilari kabi ajralmas edilar. Men esa banjoda yurakni ezadigan «Buffalolik qizlar, oqshom chiqinglar»ni deyarli aslidagidek chalardim.
Bir kuni Speytdan kelgan shoshilinchnomani qo`limga tutqazishdi. U Nyu-Meksikoda kon qazirdi va men undan foiz olardim. Jo`nashga to`g`ri keldi. U erda ikki oy qolib ketdim. Pinyaga qaytib, huzur-halovatda yashashga sabrim chidamasdi.
Kulbamizga kelib, sal qolsa hushimni yo`qotay dedim. Mak eshik oldida turar va agar farishtalar yig`lay olishsa, ont ichamanki, bu daqiqalarda ular kula olishmasdi.
Bu odam emas — naq tomoshaning o`zi edi! Chin so`zim! Unga ko`zoynak yoki durbin tugul Lik observatoriyasining teleskopidan qarash kerak edi.
Makning egnida nimcha, syurtuk, oyog`ida yaraqlab turgan botinka, boshida silindr. Ko`krak cho`ntagiga yorongul qistirib olgan. U jilmayar va qorni og`riyotgan boladay qiyshayib turardi.
– Xello[9], Endi, – tishlari orasidan gapirdi Mak, – qaytib kelganingdan xursandman. Sen yo`qligingda bu erda ba`zi-bir o`zgarishlar bo`ldi.
– Ko`rib turibman, – dedim, – bu kufr ekanigini ham tan olaman. Parvardigor seni bunday yaratmagan, Mak Lonsberi. O`zingni bu holga solib nima uchun Unga shak keltirding?
– Bilasanmi, Endi, – dedi u, – meni murosa qozisi etib tayinlashdi.
Makka diqqat bilan qaradim. Uning yuzi tashvishli va asabiy edi. Murosa qozisi motamsaro va muloyim tabiat bo`lishi lozim.
Ayni shu dam yo`lakdan qandaydir bir qiz o`tib ketdi. Shunda Makning jilmayganini va qizarib ketganini sezdim. Keyin esa u silindrini echdi va kulib ta`zim qildi, qiz ham jilmayib ta`zim qildi-yu, yo`lida davom etdi.
– Agar, – dedim, – shu yoshingda muhabbat dardiga yo`liqqan bo`lsang, tamom bo`psan. U senga yuqmaydi, deb o`ylagandim. Loklangan botinkalaring-chi!? Bularning hammasi atigi ikki oy davomida ro`y berdimi?
– Kechkurun to`yim bor... anov go`zal qiz... – dedi Mak hayajonlanib.
– Pochtada bir narsani unutib qoldiribman, – deya shoshib nari ketdim.
Yuz qadamda qizga etib oldim. Shlyapamni echib, o`zimni tanishtirdim. U taxminan o`n to`kqizda edi, lekin hiyla yosh ko`rinardi. U jahli chiqqanday menga sovuq qarash qildi.
– Bugun oqshom to`yingiz deb eshitdim.
– To`g`ri, – dedi qiz, – bu sizga nima uchundir yoqmayaptimi?
– Quloq sol, singlim, – dedim.
– Mening ismim Reboza Rid, – dedi qiz ranjiganday.
– Bilaman, – dedim, – shunday qilib, Reboza, men yosh bola emasman, otang tengiman. Anavi kurkaga o`xshab dumini yoyib, qulq-qulqlab yuruvchi, loklangan botinkadagi keksa, yasanib olgan, dengiz kasaliga uchragan, sharti ketib parti qolgan kishi mening eng yaqin do`stim bo`ladi. Xo`sh, nima jin urib sen Makka ilakishib, uni nikoh marosimiga sudrayapsan?
– Axir, boshqasi yo`qda, – javob berdi miss Reboza.
– Bema`nilik, – dedim unga va atrofga alanglab. – Bu chiroying bilan xohlaganingni ilintirib olasan. Quloq sol, Reboza, qariya Mak sening tenging emas. Sen Rid bo`lib tug`ilganingda u yigirma ikkida edi. Uning qirchillama davri uzoqqa bormaydi. Qarib, boshida har xil bema`ni xayollar aylanib yuribdi. Hozir uning xotin-xalajga o`chlik davri, faqat shugina. Yoshligida o`z ulushini qo`ldan chiqardi, endi esa Amur[10] naqd pul o`rniga qoldirgan veksel[11] bo`yicha foizlarni tabiatdan yalinib undirmoqchi... Reboza, bu nikoh sen uchun shunchalik zarurmi?
– Albatta, – dedi u shlyapasidagi kapalakgulni silkitib. – O`ylashimcha, bitta men uchun emas.
– To`y soat nechchida bo`lishi kerak? – so`radim.
– Oltida.
Darhol qanday yo`l tutish kerakligini hal qildim. Makni qutqarish uchun barcha choralarni ko`rishim kerak. Shunday yaxshi, yoshi qaytgan, oila qurishga yaramaydigan odamni hali qalam tishlash odatini tashlayolmagan qandaydir qiz uchun qurbon bo`lishiga yo`l qo`yish — yo`q, bunga shunchaki qarab turolmayman.
– Reboza, – dedim jiddiy, – nahot Pinyada senga yoqadigan biror yigit... durustroq yigit bo`lmasa?
– Bor, – dedi Reboza kapalakgulini silkitib, – albatta, bor. Shuni ham so`raydimi?!
– Sen unga yoqasanmi? – so`radim. – U senga qanday munosabatda?
– Aqldan ozayozgan, – javob berdi Reboza. – Kun bo`yi eshigimiz tagida o`tiraverganidan oyim u erga suv quyishiga to`g`ri kelyapti. Ammo ertaga, o`ylaymanki, bunga chek qo`yiladi, – deya tugatdi gapini xo`rsinib.
– Reboza, – dedim, – senda Makka nisbatan sevgi hissi bo`lmasa kerak, to`g`rimi?
– Shu etmay turuvdi! – dedi qiz boshini chayqab. – Menimcha, u teshik bochkaga o`xshab qurib qolgan. O`ylab topgan narsangizni qarang-u!
– Bu sen yoqtiradigan yigit kim o`zi? – surishtirdim.
– Eddi Beylz, – dedi qiz. – U Krosbining kolonial do`konida ishlaydi. Biroq oyiga bor-yo`g`i o`ttiz besh dollar topadi. Bir vaqtlar Ella Nouks uni deb aqldan ozgandi.
– Makning aytishicha, – dedim, – bugun kechki soat oltida to`ylaring bo`larmish.
– To`ppa-to`g`ri, – dedi u, – soat oltida, biznikida.
– Reboza, – dedim. – Quloq sol! Agar Eddi Beylz nakd ming dollarga ega bo`lsa... ming dollarga u xususiy do`konga ega bo`lishini ham hisobga ol... Xullas, agar Eddi ikkovingizning qo`lingizga shuncha pul tushsa, Eddi bilan bugun kech soat beshda nikohdan o`tishga rozi bo`larmiding?
Qiz menga tikilib qolganligidan bunday vaziyatlarda ayollar uchun odat bo`lmish ifodalab bo`lmaydigan o`y-fikrlar uning vujudini egallayotganini sezdim.
– Ming dollar? – dedi u. – Albatta, rozi bo`lardim.
– Ketdik, – dedim. – Eddining oldiga.
Biz Krosbining do`koniga yo`l oldik va Eddini tashkariga chaqirdik. Eddining yuzini sepkil bosgan ekan. Taklifimni aytganimda u ikkilanib qoldi.
– Soat beshda? – dedi Eddi. – Ming dollarga? E-e, meni uyg`otmanglar. Tushundim! Siz Hindistonda ziravorlar savdosi bilan boylik orttirgan amakisiz. Men esa qariya Krosbidan do`konni sotib olaman — qarabsizki, o`zimga o`zim xo`jayinman.
Do`konga kirib, Krosbini chetga tortdik va hammasini unga tushuntirdik. Men ming dollarlik chek yozib, qariyaning qo`liga berdim. U agar soat beshda Eddi va Reboza nikohdan o`tishadigan bo`lishsa, do`konni ularga topshirishi kerak edi.
Keyin esa ularni duo qilib, o`rmonga sayr qilgani jo`nadim. To`nkaga o`tirib, hayot, keksalik, taqdir, xotinlar mantig`i hamda inson chekiga tushadigan tashvish haqida xayol surdim. Qariya oshnam Makni ikkinchi yoshlik kasalidan qutqarib qolganim bilan o`zimni tabrikladim. Ko`zi ochilib, tentakligi va loklangan botinkalarini tashlaganda, u mendan minnatdor bo`lishini bilardim. «Makni bunday residivlardan[12] qutqazib qolish uchun , – o`yladim, – ming dollardan ham ko`prog`i ham ozlik qiladi». Ayniqsa, ayollarni o`rganganimdan, ularning birontasi meni injikliklariyu xiyla-nayranglari bilan aldayolmasliklaridan xursand edim. Uyga qaytganimda, taxminan, beshu o`ttiz edi. Ichkariga kirib ko`rdimki, qariya Mak tebranma stulida yalpayib o`tiribdi, egnida eski kostyumi, ko`k paypoqdagi oyoqlarini deraza tokchasiga chiqarib olgan, tizzasida esa — «Sivilizasiya tarixi».
– Soat oltida to`yga boradiganga o`xshamaysan, – dedim hech narsa bo`lmaganday.
– A-a, – dedi Mak tamakiga qo`l uzatib, – to`yni beshga ko`chirishibdi. Xat bilan xabar berishdi. To`y allaqachon tugadi. O`zing shuncha vaqt qayoqlarda qolib ketding, Endi?
– To`y haqida eshitdingmi? – so`radim.
– O`zim ularni nikohladim, – dedi Mak. – Senga aytgandim-ku, meni murosa qozisi etib saylashganini. Ruhoniy qaerlardadir Sharq tomonlarda qarindoshlarinikida mehmonda yuribdi, men esa nikoh marosimlarini o`tkazishga xuquqi bo`lgan shaharchadagi yagona odamman. Bir oy oldin Eddi va Rebozaga, ikkovingni o`zim nikohlab qo`yaman, deb va`da bergandim. Eddi ishbilarmon yigit, yo`lini topib xususiy do`koniga ham ega bo`ladi.
– Ega bo`ladi?
– To`yda juda ko`p xotinlar bo`ldi, – dedi Mak, – lekin ularda biror-bir yangilikni sezmadim. Xuddi senga o`xshab ularning xiyla-nayranglari haqida bilishni istardim... Axir, sen aytgandingki...
– Ikki oy avval aytgandim, – deya qo`limni banjoga cho`zdim.
[1] Qarta o`yini.
[2]Genri Tomas Bokl (1821—1862) — ingliz tarixchisi.
[3] Amerika negrlarining torli cholg`u asbobi.
[4] Rokfeller – 19-asr oxiri va 20-asr boshida dunyodagi eng boy kishilardan biri.
[5] Vetchina – dudlangan cho`chqa go`shti.
[6] Quymich nervining yallig`lanishi.
[7] Tropiklardan ekvatorga esib turadigan doimiy quruq shamol.
[8] Alfreddan Omaxagacha – alfadan omegagacha; ko`chma ma`noda: boshdan-oyoq.
[9]Hello(ing.) – salom.
[10]Kamon bilan qurollangan bolakay qiyofasidagi sevgi ilohi (yun. mif.).
[11]Qarz hujjati.
12 - Residiv – kasalning qaytalanishi.