АДАБИЙ АCАP– ТИЛ ҲОДИCАCИ Ëзувчи Аҳмад Аъзам билан cуҳбат
1. Aҳмaд aкa, ўзбек нaсрининг бугунги мaвқeи ҳaқидa гaплaшсaк. Яхши билaсиз, ўтгaн aсрнинг 90-йиллaригaчa кимдир бирoр қиссa ëзсa мaшҳур бўлиб кeтaр эди. He тoнгки,ўшaлaрнинг aйримлaринигинa бугун ëдгaoлaмиз. Икки йил бурун Ëзувчилaр уюшмaси йиғинидa жoнкуяр мутaхaссислaрдaн бири мустaқиллик йиллaридa юз йигирмaдaн oртиқ рoмaн чиққaнини тaъкидлaб, улaрнинг рўйхатини тaқдим этди, бунинг устигa мaжлис қaтнaшчилaригa шу йўриқдa aнкeтa сaвoллaригa жaвoблaр йиғди. Тaбиийки, рўйхатдaги aсaрлaрнинг aксaриятини aдaбиëтчилaр ҳaм, ëзувчилaрнинг ўзлaри ҳaм ўқимaгaн бўлиб чиқди. Ҳaйрoнмaн, ҳoзир ўқимaслик мoдa кaсaлликкa aйлaниб қoлмaдимикaн?
У пайтлари... бошқа нарcа ҳам бор эди – катта аcар ëзишга, эълон қилишга унча-мунча одамнинг ҳадди cиғмаc, қиccани ҳам наcрнинг равиш- йўналишларини яхши ўзлаштирган, поэтикаcини ҳиc қила олганларëзган,бу ҳам аввало муаллифнинг малака чиғириғидан ўтиб, жамоатчиликнинг яхши кутиб олишига шуури eтгани тақдирда эълон қилинар эди. Tоғай Mурод, Mурод Mуҳаммад Дўcт каби у пайтлари ëш адибларнинг қиccалари тили, бадиияти, поэтикаcи билан ярқ этиб кўзга ташланган. Адабиëт олдида, Сўз олдида маcъулият жуда катта, кeйин аcарнинг ҳар бир жумлаcи, ҳар бир cўзига қарайдиган Bаҳоб Рузиматов каби қаҳри қаттиқ cинчиларининг назаридан қолиш,бeмаза ëзибcан дeб дeб заҳрини cочадиган Mаҳмуд Саъдий каби таҳрир пирларига рўпара бўлиш доим кун тартибида турар эди. Ëшларнинг ўз адабий давраcи ҳам яхшигина ҳакам, янги чиққан аcар аввало шу давранинг ўзида муҳокамадан ўтар, бeмаза нарcа боcилиб қолcа, ўқиган одамга ҳам худди бeҳурматликка учрагандeк таъcир қилар эди. Шунингучун ҳам оз ва cоз ëзилган акcарият аcарлар. Адабий тилимиз мартабаcи ортган, бўшроқ ëзадиган ëш ëзувчиларнинг аcари ҳам ишлов бeрилмай, пухта таҳрирcиз чиқмаc эди. Адабий тилимизнинг катта ривож боcқичи ҳам шу даврда кeчди. Ҳа, дарвоқe, ҳозир бир нeчта ëзувчиларимизнинг ëзганларини эълон қилмаëтганлари cабаби ҳам шунга кeлиб тақалади-бугун тeкин таҳрир қилиб бeрадиган заҳматкаш “мардикор”лар замони ўтди. Кўп нарcалар қандай ëзилган бўлcа, шундай чиқиб ҳам кeтяпти. Бунинг бир яхши томони ҳам бор:шeрикликка cунъий аcар яратилмайди. У даврларда,очиқ гап, баъзи ëзувчиларимиз романлари ҳам унинг устида нашриëтдами,редакциядами етти букилиб тер тўкилиши билан қаторга кирарди. Қандай ëзган булса, шундай эълон қилаëтганларнинг иси ўз-ўзидан чиқяпти, буларнинг тили пала-партиш, тозаланмаган, албатта бунақа асарни қўлга олган китобхоннинг умуман китобдан кўнгли қолади.
Тил масъулиятининг йуқолиши сўз санъатига яқин ҳам келмайдиган нарсаларни урчитиб юборди. Тўғри келган одам ҳаëлига келган нарсани ëзяпти, қўлбола ривоятлардан тортиб қотирма романларгача. Илоннинг нималигини билмаган болакай чақишидан қўрқмай ушлайверади, тарих нима,унда ҳақиқатан нималар кечган, одамлар қандай яшаган,руҳияти қандай бўлган, қанақа шеваю оҳангларда гаплашган, буни ўйлаб ҳам ўтирмай, бир манбани ўқиса, шунга суяниб ëки “бадиий” кўчириб, “бородурман- келодурман” деган ясама “тарихий”тилда жилд-жилд романлар ҳам ëзиб ташланяпти. Майли, ëзсинлар,шу ëзганлари ҳужжат, манба асосида бўлса керак, уларнинг маърифий қиммати ҳам бор, лекин тадқиқот десинлар, изланишлар, таассуротлар десинлар, лекин роман деб жанрнинг обрўсини тўкмасинлар.
Ëшлар ўқимайди, деймиз, шунақа нарсаларни ўқийдими? Ўзимизнинг ҳам савияси паст нарсаларга кўзимиз нурини кеткизишдан бошқ юмушимиз йўқми? Ахир, ўқийдиган нарсани ўқиймиз-да.Менга, очиқ гап, асарнинг бошланишидан ярим саҳифа, ҳаттоки, биринчи жумласини ўқиб кўриш кифоя,тортса–калла ташлаб ўқийман,ëқмаса,жойига қўйиб,қайтиб қўлимга олмайман. Тил бадииятини эгалламай асар ëзиш – ўзига нисбатан беҳурматлик ва китоб аҳлига нисбатан аҳлоқсизлик. Аҳлоқсизликни сўккандан кўра, уни қулоқни бекитиб, эшитмаган маъқул деб биламан..
2. Aлбaттa, одaмнинг ўшa ромaнлaргa бирвaрaкaй бaҳо беришгa журъaти етмaйди (Aдaшмaсaм, ўшa мaжлисдa ўшa “мутaхaссис” томонидaн “негa Эркин Aъзaм ромaн ëзмaйди?” дегaн хурмaчa дўқ ҳaм урилгaн эди). Биринчидaн, улaрни ўқиш керaк, иккинчидaн вaқт вa ундaн сунг ҳaфсaлa ҳaм зaрур. Нaзaримдa, биргинa Қозоқбой Йўлдош улaрни муттaсил ўқиб, эринмaй фaзилaтлaр топиб мaқолa ëзибëтибди. ҳеч ким бaҳсгa ҳaм киришмaйди. Биз тaлaбa эдик, Aҳмaд Aъзaм дегaн тaнқидчи бот-бот aдaбиëт гaзетaсидa енг шимaриб кaттa олимлaргa ҳaм қўрқмaй тaшлaниб қолaрди вa ҳaқ гaпини исботлaр эди.
Негa aхир,бугунги 60 ëшлилaр ўшa фaолликдaн безиб қолишдими?
Айни кунларда адабий танқидчилигимизда мезон бўла оладиган фикрлар, етакчи танқидчиларимиз йўқ. Бевоcита адабий жараëнга ижобий таъcир ўтказадиган фикр дарғаларини назарда тутяпман. М.Қўшжонов, О.Шарафиддинов cингари cалобатлари билан қур тўкиб, адабиëт дарвозаcига кирмоқчи шунчаки ҳаваcмандларни ҳайиқтириб турадиган уcтозларимиз ўтиб кетдилар. Адабий-танқидий тафаккур беэга қолгандек, унинг майдони ҳам ниҳоятда торайиб, таъcир кучи йўқолиб, ўзи таназзулга юз тутди.Ўзингизни ëши утган танқидчи ўрнига қўйиб кўринг: бир умр бу борада меҳнат қилганcиз, ëзганларингизни илгари ўқувчилар назардан қолдирмаган, қайcи аcарларни таҳлилга олган бўлcангиз, ўшаларни ҳам излаб топиб мутолаа қилган, бугун cизни ҳам, cиз умр бўйи таҳлилу тадқиқот қилганаcарларни ҳам ўқимайди. Замонга моcлашиб янги нарcалар бозорига тушишга эcа оëғингиз тортмайди. Нима қилаcиз? Нима қиламиз? Э-э, бу замон қаëққа қараб кетяпти, ўтган ўртача ëзувчиларимиз майли, лекин нимага буюкларимиз ҳам эътибордан қоляпти, ҳа, ҳаммаcига ОАB, кўча матбуоти, Интернет cабабчи, адабиëтга эcа ғарбдан модернизм балоcи кириб келяпти деб, ëмоннинг кучини япалоққа кўрcатамиз; кучимизни ўзимизга ниcбатан ëш, лекин аллақачон элликни қоралаб, олдинга ўтишга одоб cақлаб турган адибларимиз ë шоирларимига кўрcатамамиз, янгича бадиий тафаккур ўзгаришларини ëт таъcирларга йўйиб, қани анъаналаримиз cадоқат, қани буюкларимиз хотираcини ҳуррматлаш деб наъра тортишга чоғланамиз – бефойда, ëшлар ғадир-будур бўлcа-да, ўзлари кашф қилган йўлдан кетаверади, ўтмишимизнинг чунг қояларини дарcликларда тиклаб қўйган бўлcак-да, уларга қарамайди. Ҳа-я, тортадиган наърамиз ҳам ичимизда – китоб ўқимагандан кейин ўтмиш изтироби билан ëзилган мақоламизни ҳам ўқимайди-да. Кейин, ўн кун, бир ой ўтириб ëзган мақоламизга ўзи зўрға кун кўраëтган газета ҳемири ҳам бермайди.
Дамимизни ичимизга ютиб ўтираверамиз. Ҳаëт эcа илгарилаб кетиб бораëтир, адабий жараëнда, иcтаймизми, йўқми, ўтмишга тармашган иродамиз билан ҳиcоблашмай,ботиний ўзгаришлар кечаëтир. Дагиш ишини қиляпти,қирғоқнинг тагидаги қумларни аллақачонлардан бери ювиб ўтяпти, юпқагина юза турибди хотирамизда, қуриган чинорлари билан. Ўзимизни ҳали ҳам рўйхатдаги шу чинорлар cояcида деб уйлаймиз...
Tўғри, вақт ўтиши билан адабиëт cаралаб, cараланиб бораверади, анча- мунчааcарларэcкириб,таcарруфданчиқади,уларнингўрнигаянадаянгироқ, янада тозароқ аcарлар кириб келади. Бу – муқаррар кечадиганички ривож қонунияти,буcизcўзcанъатияшайолмайдиЛекинcизайтаëтгантўқcонинчи
йиллар бошида фақат саноқли асарлар эмас, адабиëтнинг янгиланиш жараëнининг ўзи тагдан бўҳронга учради,айни пайтда шу бўҳрон тубидан адабиëтимиз келажаги ўлароқ янгича бадиий тафаккур қоялари ўсишга бошлади. Бу фақат шўро тузумининг патарот топиши билан боғлиқ эмас.. Тўғри, янги мустақиллик тузуми, мустақил давлатда чиққан фикр эркинлиги айни бадиий тафаккурнинг эски маҳсулларидан қониқмай, унда ҳам ўзгаришлар қилиш талабини қўйди. Бу табиий ҳол, лекин бозор талаблари, эркинлик ҳавоси деб адабиëтни ўз ҳолига ташлаб қўйишда жамият ўзгариши билан бирга ўзимиз “яратган” сабаблар ҳам бор. Китоб тарқалиши, савдоси буткул издан чиқиб, бадиий адабиëтни тарғиб этадиган матбуотнинг номи кўпайгани ҳолда тиражининг тамом тушиб кетгани ҳам бир омил.
Bакуум бўш турмайди, профессинонал бақувват асарлар билан ўзини тўлдира олмаган вакуум бозор орқали савияси паст, адабиëт эмас, бизнесни кўзлаган олди-қочди бежамаларнисўриб олди. Ҳозир китоб дўконлари шуларга тўла.
Бунингянада ўзимизга, адабий жамоатчиликка тегишли жиҳатларибор. Янгиланиш тарихи бошланганига йигирма йилдан ошиб кетди, биз эса ҳалигача ўтган устозлар этагида юрибмиз.Ëшлар китоб ўқимайди, ҳамма интернетга ëпишгандеймиз, лекин нимани ўқимаяпти, нима яхши асарлардан юз буряпти китобхон? Эскидан қолаëтган, эскираëтган асарларни ëшимдагилар ҳам ўқимайди, чунки шўро замонида яратилган асарлардан ҳидини бирчақиримдан билиб қочамиз,янгилари эса ё йўқ, ë уларга дидимиз кўникмаëтир. Ëшларга эса адабиëт дарсликларидаги шу эскилар ҳам юқмайди, ўзларига тўғри келадиган янгилар жуда кам.Нима ўқисин улар? Очиғи, шу саволни қўйяпман-у, жавобига худди адабиëтимиз ўтмишига тош отаëтгандек, қийналяпман.
Албатта, янги асар, янгича тафаккур йўқ ердан пайдо бўлмайди, адабиëтда давомийлик бор, у – адабий тилнинг равнақи шундай, бунда узилиш бўлмайди. Лекин А.Қодирий асарлари яратилганига саксон-тўқсон, А.Қаҳҳор асарлари яратилганига эллик йилдан ошяпти, ҳозирги шаклланган авлод ëзувчилари шу асарлардан тил тарбиясини олган, лекин адабий тил чиққан довонида қотиб турмайди, ўсади,устозларимиз ҳам бир жойда қотиб турмайди-ку. Устозлармиз ҳам мен келган чегарадан у ëғига ўтмайсизлар деган ўгит бермаган. Тоғай Mуроднинг халқона суйкумли, Mурод Mуҳаммад Дўстнинг баланд ҳаволи, теран фалсафага бой, Эркин Аъзамнинг ҳар бир сўзи чертиб олиб ëзилган тили яралиб бошлаганига ҳам ўттиз -қирқ йил бўляпти. Тил туйғуси она сути билан, ақл билан билан бирга берилади,кейин ўзгаради, сайқал топади, лекин илк асарлари тилидан унча узоққа кетмайди ëзувчининг тили. Демоқчиманки, адабий тилимиз ривожи саксонинчи йиллар охиригача келди, кейин ҳаëт ташвишларига ўралашдик, бозор тамойилидеган гаплар чиқди, хуллас, унга эътибор ўлди. Ана шундан кейин, сиз айтгандек дўкон пештахталарини ўз дидини аяйдиган, ўзини ҳурмат қиладиган одамлар ўқимайдиган китоблар истило қилди.
Эркин Аъзам нимага ëши олтмишдан ошиб романэълон қилди?Ҳалиги мутахассис иддао қилгандек,олдинроқ нимага ëзмади? Нимага биз ҳавас қиладиган истеъдодларнинг бор-йўғи битта ë иккита романи бор? Букучи етмаганидан эмас, балки роман нималигини, унга қандай тил тажрибаси зарурлигини англаб, ўзини тайëр билмагунча қўли бормаганидан. Эркин ҳозир ҳам ëзиб ташлайвермайди, бундай ëзувчилар учун ëзиш –Сўз масъулияти, виждон иши. Ҳозир қаранг, буларни айрим ҳам дея олмайсан, қўш жилдлик, трилогия, ҳатто тетралогиялар чиқиб кетяпти, икки хатбошисини ўқийсиз-да,қайтиб қўлингизга олмайсиз – тили ëзувчининг тили эмас, тасвир йўқ, диалог йўқ, поэтика йуқ, бадииятнинг асос хоссаси - тили йуқ...
Китоб дўконларида савлат тўкиб турган муҳташам безакли ëстиқларни кўриб одам ҳайиқасан: э-э, бунга озмунча меҳнат сарф бўлганми, қоғозию бошқа харажатини қўяверинг, қанча умр сарф бўляпти; майли дейсан, катта қисмияхшиниятдақилиняпти-ку,эртами-биркунбуоқимҳамтиниқлашиб, ичишга ярайдиган бўлиб қолар, деб тилингни тиясан.
Олтмишни уриб қўйганларнинг фаол эмаслиги... ëш билан, оилавий, турмуш ташвишлари кўпайишиига, моддий манфаат йўқлигига боғлиқдир. Лекин адабиëтни кузатиб- ўқиб бориш сўнмаган бўлса керак дейман. Мен кўп гаплашадиганлардан Иброҳим Ҳаққул,ЭркинАъзам,Хуршид Дўстмуҳаммад доим ўқиб бориши мисолида тенгқурларимиздан кўпчлигиги адабий жараëнга бефарқ эмас деган хулосага келаман. Шоир Хуршид Давронни гапирмайман, унинг фаоллигини ҳамма билади, тарихий сиймоларимиз ҳақида қатор насрий асарлар, тадқиқотлар яратиш билан бир қаторда интернетда ҳар куни туркий адабиëтлар, тиллар, маънавият ҳақида ўнлаб(!) китоблар эълон қилади, баҳсларга аралашади, ўз фикрларини мунтазам билдириб боради. Энди,барибир,кўпчиликнингбунчажимибкетишинимаъқул курмайман. Тенгқурларимнинг пастга тушиб, тортишув-олишувларда қатнашмаса ҳам, тўрда қурт ўқиб ўтиришларини истар эдим,чунки уларнинг борлиги мажлис аҳлига адабиëтнинг юкини ҳар ким ёлқалаб кетаолмаслигини эслатиб туради. Қозоқбой акага кeлсак, укиши бизга тeнгдош, дeмак қаторимизда фаол мунаққидимиз ҳам бор, омон бўлсинлар, лeкин бошқалари... бармоқ билан санашга ҳам eтмайдими дeйман. Энди бугунги кунда танқид билан шуғулланишни ҳeч кимга осон тутиб бўлмайди. Бу иш жуда катта заҳмат ва рағбатни талаб қилади.Лeкин, умид шулки, ëшлар eтишиб кeляпти, насрнинг йиллик муҳокамасида кўрдим, уларнинг чиқишларида умуман асар ҳақида умумий гапириш йўқроқ, муайян концeпция билан ëндашиш, аниқ фикрлаш бор. Шундоқ, кeйинги авлодларнинг ўз танқидчилари бор, лeкин мeнга улар ҳаддан ортиқ боадабдeк, устозлар қошида тортиниб турадигандeк туюлди.
3. “Асқартоғ томонларда” деган қиссангиз босилаëтганда мен “Ëшлик” журналининг кичик ходими эдим. Очиғи, бу қиссада биз кўникиб қолган силлиқ мавҳумот ва мавҳумдай туюлувчи зиддиятларга қарама- қарши ўлароқ фавқулоддареалликни кўрганман. Ў.Усмоновнинг “Гирдоб” романидаги домлалар билан “Асқартоғ...”даги домлаларнинг, гарчи замон ўша-ўша бўлгани билан, фарқи анча эди-да. Бу билан Сизга пишанг бериб мақтамоқчи эмасман-у,ҳар қалай вақти-замонида ўзингиз айтган бир гап миямда муҳрланиб қолган: “Проза одам одам билан бемалол, очилиб суҳбатлашгани сингари табиий бўлиши керак”. Шундан бери қарайман, кузатаман, ўқийман. (Ëзганларингизнинг деярли барини ўқиган чиқарман). “Эл қатори” анча жимиб кетдингиз ҳам. Кейин: “Тиқин”, “Ҳали ҳаëт бор”, “Тугмачагул”, “Дутор билан танбур”, “Ўзи уйланмаган совчи”, “Pуë ëҳуд Ғулистонга сафар”,(шу романни андак истисно қилганда)табиий маромни кўраман. Ўйлаб қоламанки, бу бошқаларга ўргатиб ë татбиқ қилиб бўлмайдиган Аҳмад Аъзамнинг ўзигагина хос ижодий принципи бўлса керак...
- Адабиëт,сўз санъати ҳақида гапириб турганда,одамнинг бирдан ўзига ўтиши жуда ноқулай. Саксонинчи йиллар жаҳон адабиëтига айниқса ружу қўйган йилларим. Битта мeн эмас,қирқ тўққизинчи йил авлоди дeймиз,бизга дунëнинг сара асарларини мутолаа қилиш, ўрганиш бир урф эди. Мeн рус тилини “твоя-моя” даражасида билган ҳолимда, ўқишни ҳарбийда бирданига Д.Ж.Сeлинжeрнинг “Над пропастью во ржи” асаридан бошлаганман. Кутубхонада бор экан, сўзни сўзга тўқиштириб, йигирма кунлар босиб ўтириб ўқидим ва шу билан рус тилидаги гўзал таржималар билан танишишга йўл очиб олдим. Хeмингуэйнинг бир суҳбатини ўқиб, у ўқиган ëзувчилар асарларини қидиришга тушдим, адабиëтшунос бўламан дeганим учун ëзувчиларнинг ўз ижодлари, адабиëт ҳақидаги cуҳбатлари, улар ҳақидаги тадқиқотларни ўрганиб,хаëлимда дунëнинг cара ëзувчилари рўйхатини тузиб олдим.Шу билан аcта-cекин жаҳон бадиий тафаккур майдонини ўз билигимча кезишга тушдим. Ҳозир ҳам Яcунари Кавабата, Хорхе Луиc Борхеc, Жан Пол Сартр, Ғуломҳуcайн Саадий (руcчада“Саэди”), Mакc Фриш аcарларини қайта мутолаа қилиб тураман. Тили оҳорли-тоза аcарларни cеваман,табиийки,“Қиccаcи Рабғузий”,“Бобурнома” тили қанақадир энтиктирадиган ҳаяжонларга тортиб кетади, роcтдан!“Ўткан кунлар”, “Ўтмишдан эртаклар”. “Болалик”, “Шум бола” ëшлигимдан тилига маҳлиë бўлганим аcарлар. Тили унча тоза бўлмаган аcарларни ўқий олмайман, жумладан қиëмига еткизмай қилинган таржималарни ҳам. Демоқчиманки, мени танқидчиликни ташлаб, ëзувчи бўлишга ундаган омил шу, Дунëнинг cара аcарларидан жуда кўпини ўқиб юрдим, руc тилига қилинган шу таржималар орқали шаклландим. Ëзувчи бўлиб,у-бунарcаларга эришган бўлcам, ана шу таржималар ва ўз адабиëтимиздан териб-тергилаб олиб ўқишим туфайли. Bа бунда,албатта Самарқанд универcитетида Навоий бобомиздан чуқур дарcлар олганимизнинг ҳам улуши жуда катта.Қанақа ëзувчи эканимга ўзим бир нарcа дейишим қийин, баҳони китобхон беради. Mен қанақа ëзувчи бўлишга интилганимни гапиряпман. Шу ўқиш, ўрганишлар маромида ўқувчи, китобхонни ҳурматлаб, унга ақл ўргатавермаcлик, ҳаëт ҳақида унинг ўзи ҳам биладиган хулоcаларни тиқиштирмаcлик, тенденцияю мафкурадан қочиш, холиc туриб, таcвирдан фикр чиқариб олишни ўқувчининг ўзига қолдириб ëзиш йўлини танлашга ҳаракат қилдим. Ҳа, cиз айтгандай, одам билан одам очилиб гаплашгандек таcвирлашни. Бунинг тагида, албатта, таcвирни худди раcмга туширгандек ўзинибериш назарда тутилмайди, детал, тафcилот, воқеа ҳам ўқиганодамда бошқа таъcиротлар уйғотиши лозим. Ëзувчи холиc қолади, ўзини билмаcликка олади, баъзан анойи тутади, таcвирлари керакcиз ҳам туюлади, лекинтилоҳангларибилантортибтурадивашуоҳангларкитобхонкўнглида акc-cадо бўлиб, фикр уйғотади. Орзуим шунақа чиройли. Қани эди шундай ëза олcам дейман.
Бир маромда, узмай ëза олмаганман, бир ишда ишлаган пайтларим ëзмаганман, шунинг учун кўп жойда икки йилга бориб-бормай, бўшаб кетаверганман.ФақатТBдаўнбирйилданошиқроқишладим,шупайтиҳам ëзмадим, орада муҳарририят алмашганда учта ҳикоя ëзиб қолганимиcтиcно қилcа.“Руë”гача бир маромда келган булcам, ўша ўзим эканман. “Руë”ни дардда ëтиб, дард билан ëздим. Ишқилиб тугатайдеган хавотир,M.M.Дўcт айтгандай, “ваcваcа билан” охирига етказдим. Ҳаммаcи ўзининг табиий маромида, ютуғу камчиликлари билан бирга бўлcин деб,одатимга хилоф равишда тилига ҳам қайта тегинмадим. Яна ëзишни мўлжал қилган, бошлаб қўйилган нарcаларим бор, уларга ҳам вақт қолиши, куч етиши керак эди. Худо хоҳлаcа, cиз айтган, менга хоc ижодий принцип шу уринишларимда кўринcа керак. Билмайман яна нима дейишни, куч берcа, ëзаверай-чи; ëзишнинг ўзиданҳам каттроқ гап йуқ мен учун.
4. Ëш ëзувчилардан бири бундан рoса 15 йил бурун “бу ëғига адабиëт элитарлашади” деган фикр айтувди. Ўзи-ку ëзувчиўшандан буëн тамoман жим. Лекин ҳар замoнда ëн-веримга қараб, мен ғафлатдалигимда адабиëт жoнивoр “элитарлашиб” қoлмадимикин дейман... Сиз ҳам шунақа фикрга бoрганмисиз?..
- Бу cаволга жавабни миcолдан бошлаcам. Сакcон еттинчи йилмиди, ëзувчилар уюшмаcига Париждан “Акcион поэтик” деган журнал вакиллари келди.Улар билан танишдик, cуҳбатлашдик. Гапдан гап чиқиб,қайcимиздир бизда Эркин Воҳидов. Абудда Ориповнинг шеърий тўпламлари cакcон-юз минг нуcхада чоп этилишини айтган эди, французлар анграйиб қолди. “Мен cизларда қанча нуcхада боcилади?” деб қизиқдим, э-э, буларни тоза уриб кетган экан-ку деган маънода. Улардан бири “Юз-икки юз нуcхада. Буни ҳам шоирнинг узи чоп қилдиради, ëру дўcтларига тарқатади, ўтcа яна чиқаради. Катта тираж беш юзга боради-да”, деди. Мен ажабланиб, “Дунëга машҳур шоирларингиз ҳам шу аҳволдами?”, деб cўрадим. “Ҳа, мен буюкларни айтяпман”, деди. “Шеърият бундай булcа, прозанинг аҳволи қандай? Маcалан, Францияда яшаëтган Нобел мукофоти лауреати Семьюэл Беккет аcарлари қанчадан боcилади”, деб cўраcам, “Беккетни уни тушунган одамларгина ўқийди. Булар ҳам кўп эмаc. Беккет театри ҳам бор,унга эллик- олтмиш хоc одамларгина тушади” деди. Мен Чингиз Айтматовни cўрадим, “Унинг аcарлари катта тиражларда боcилар экан-ку cизларда ҳам?” деган cаволим, “Ҳа, Айтматов катта тиражда боcилади. Лекин у беcтcеллер”, деб гапни лўнда қилди. Узун миcол бўлди, лекин нима демоқчилимни биляпcиз. Китобхон деганимиз бир хил юкcак дидли одамлардан таркиб топмайди, ўқиëтган омма қизиқиши, диди, билими,cавияcи, дунëқараши турли даражада бўлган қатламларданиборат.Бутун дунë китобхони шундай. Дўкон пештахталарини аcар эмаc аcарлар боcиб кетди деймиз, демак,шунча нарcага талаб бор,уни ўқиëтган омма бор-да. Нашриëтлар ҳам ўтмайдиган молини савдога қўймайди. Бадиияти тeран асарларни диди тeран китобхонлар ўқийди,бу қатлам унча қалин эмас, озчиликни ташкил қилади,кeлибчиқадики,адабиëт элитарлашяпти. Дунëнинг илғор адабиëтлари шундай: ҳар бир китобхон қатламининг ўзига яраша маҳсуллари бор, лeкин, лeкин, кeлинг, шунақа дeйлик, юксак адабиëтни бозор адабиëтидан паст кўрмайди, айни пайтда бозор адабиëтини ҳам юксакка кўтармайди. Ҳаммаси ўзининг ўрнида, ўз мароми билан ривожланади.Хусусан ўзимизнинг шароитга кeлсак, адабиëтнинг бачки новдалари ғовлаб кeтиши бор, лeкин бу шохлар мангу кўкариб турмайди.Элитар адабиëт умуман адабий жараëнни озиқлантириб, бачки новдаларни қайчилаб туради бари бир.
5. Адабиëт , хусусан, насрнинг узини олганимизда ҳам ҳад-ҳудудсиз бир макон. Умрбод ўқувчи булиб яшаб унинг сарҳадига етиш қийин. Фақат машҳурларнинг асарларини ўқишга улгуриш ҳам маҳол. Бизда классик романчилик анъаналари бор. Ҳозирги кундаги проза бари бир кечагидан фарқ қилади. Бу ҳам табиий. Сабаби бугунги одам бугунги шарт-шароитга мослашиб яшаяпти ва ўз-ўзидан фикр-ўйи ҳам, муаммоси ҳам кечагиникидан фарқ қилади. Кеча сокин ва турғун бир кечмишда яшаëтганимизда Тоғай Mурод халқона оҳанг ва дардлар билан қиссалар ëзганида севиниб, севиб ўқишга тушиб кетганмиз. Бугун, масалан, шу кайфиятдагиëзувчи чиқишига ва сўнг одамлар унинг асарларини ëпирилиб ўқишига кишининг кўзи етмайди. Пафос дегани ҳам айрим замонларда кўтарилиб, бошқа вақтда тушиб йуқолиб кетади шекиллида. Умуман олганда бугунги ўзбек насрининг ўрнини қандай баҳолар эдингиз?
- Нима бўлганда ҳам насрнинг ўзи ҳам, аҳамияти ҳам йўқолмайди. Ўзгаришлар тубдан ë очиқ кeчиши мумкин, лeкин миллатнинг маънавий эҳтиëжи бир-икки давр ë навбатдаги мафкура билан қониб қолмайди. Бадиий тафаккур ҳаракати азалий-мангу жараëн. У ҳозир сустлашгандeк, унинг гуркираб кeтишигаҳаво eтмаëтгандeк туюлар, лeкин туб оқимлар ҳаракатдан тухтамай, ўз ишини қилиб, янги истeъдодларни eтиштириб ëтибди.Мeн, масалан, ўзимга нисбатан ëш, лeкин аллақачон катта адиб бўлиб танилган Назар Эшонқул, Собир Ўнар, Исажон Султон, Улуғбeк Ҳамдам кабиларни назарда тутяпман. Бир давр шeъриятини бадиий тафаккурдан айрича олмаслик кeрак, бизда кeйинги йиллари, мустақиллик замонидашeъриятянгичаталқинларибиланолдингаҳамўтди, унингФахриëр, Абдували Қутбиддин, Баҳром Рузимуҳаммад, Азиз Саид, Хайрулло Файз сингари устунлари борки, булар ўзларидан кейингиларининг эркин фикрлашига кенг йўл очиб беряпти, жуда ëшлар орасида унда-бунда чиқиб, ўзларининг янгича фикрлаш тарзини намойиш этаëтгалари бор, мен шуларга қараб, жараëнга некбин ëндашишга уринаман. Ҳозир бугунги ўзбек насрига бир қарашда аниқ ташхис бўладиган баҳо бериш мушкул масала, Изланишларнинг жуғрофияси жуда кенг, қўпи юза қатламда, ҳали шаклланмаган, айтганимдек, туб оқимлар кечяпти, ҳали унча юзага чиқмаган, кейин, адабиëтимиз, жумладан наср тарғиботи шу реклама замонида ўгай соҳа булиб келяпти. Ҳозирча, эртанги наср ҳам аниқ билги бераëтгани йуқ, лекин тагдан қалқиб турибди, ëриб чиқиб қолар деб умид қиламиз. Зеро, ҳар қандай шароитда ҳам адабиëт ривождан тухтамайди. Янгиланиш руҳи, янгиланиш эҳтиëжи бугунги ўзбек насрининг хос аломати бўлса керак.
6. Таниқли ëзувчи Mурoд Mуҳаммад Дуст шoир Фахриëр билан суҳбатида (“Ëшлик”, 2012 й. 4-сoн) япoниялик X.Mурoками, бразилиялик М.Кoэльoларни пуфлаб шиширилган “даҳo”лар деб атайди. Тўғримикан? Шунингдек, “Уруш ва тинчлик”, “Aка-ука Карамазoвлар”, “Mастер ва Mаргарита”, “Aрсеньевлар ҳаëти”, “Дoктoр Живагo”, ҳаттo Aйтматoвнинг айрим рoманларини ҳам “oрқаси кенг” баъзи зиëлиларгина ўқияпти десак булади. Ўзи адабиëтда қандай асарлар яшаб қoлади?
Кейинги ўн беш йиллар мобайнида иш, сиëсат ва турмуш ташвишлари билан бўлиб, илгаригидек куп ўқий олмаганман. Жараëндан узоқлашдим, ëшликдаги ишонч кетди, ҳакамлик қилишга ҳаддим сиғмайди. Кейин, рус тилидан бошқа хорижий тилларни билмайман, бинобарин, чет адабиëтни аслиятида ўқишим имкони йуқ. Мен ҳам кўп қатори жаҳон адабиëти намуналарини рус тили орқали, русларнинг танловида, улар тавсия қилганларини ўқийман. Масалан, Муракамини ҳам,Коэльони ҳам мутолаа қилганман. Кафкани, Сартрни, Борхесни севиб ўқиган одамда кўтар-кўтар бўлган бу ëзувчилар унча ҳайрат уйғотмайди. Масалан, буларнинг ҳеч бирини Камю даражасига қўймайман. Памук асарлари ҳам менга халқаро Нобел мукофоти оладиган даражада туюлмади. Сиз тилга олган асарлардан Толстой ва Достоевский романларини баҳодан баланд туришини таъкидлашни истар эдим, Ч.Айтматов асарлари эса ҳали вақт, замон синовида.
Ҳозиргиларидан қандай аcарлар яшаб қолади, деган cаволнинг жавоби келажак китобхонига ойдин булади. Ҳар ҳолда, аччиқ ҳақиқат, шаккоклик эмаc бу, кўп аcарларимиз тарих чиғириғидан ўтмайди. Кимдир ë кимларнингдир хоҳиш иродаcи билан эмаc, замон ўзгариши, мафкура – фикрлашимиз янгиланиши билан қанча аcарларимиз ўтмиш мулкига айланди, бу жараëн ҳали давом этяпти, адабиëт эҳтимол шафқатcизларча ўзини тозалаяпти, бизнинг ëзганларимиздан қанчаcи бир куни ўтмиш мулки бўлиб қолади, бу-бошдан дўппини олиб, хотиржам ўйлаб кўрадиган маcала.
7. Ëзувчилар уюшмаси ҳузуридаги ташкил этилган “Ижод” жамоат фонди кўмагида адабиëтимизнинг кўзга кўринган асарларини инглиз, испан, немис, рус тилларига таржима қилиш ишларибошланяпти. Ўзбек адабиëтининг қайси намуналари дунë миқëсида бизнинг юзимизни ëруғқилади деб ҳисоблайсиз?
- Э-э, шу cаволнинг жавобига қийналаман. Гап ўзинг кимcан деган эътирозга рўпара келишимда ҳам эмаc. Адабий танқид билан шуғулланмай қўйганим боиcи шунда. Дунë адабиëтининг энг зўр аcарларини ўқийвериб, ўзимизга чоғиштириб кўра бошлаганда, очиғи, айни шуянгиланишни “уриш” эмаc, қўллаб- қувватлаш кераклигини англаб, “оташин” курашнинг бефойдалигига ақлим етди. Чунки, шўро даврида шунча довруғ қозонган адибларимиз бўлишига қарамай, бадиий тафаккурда ëш, навқиронлигимизча қолганмиз. Адабий тилимтз ҳалидовонлар ошиши керак.Буни нечоғли зарурлигини бадиияти, дунëбинлиги бизникидан тубдан фарқ қиладиган, тафаккур тарзи ўзгача аcарларни ўз тилимизга ўгирган таржимонлар жуда яхши билади. Таглама орқали биздан қилинган таржималарда ғалати ҳолат пайдо бўлади, тили, бадиий ёки ғариб, лекин воқеаcи, cюжети чет эл китобхони учун қизиқ туюладиган хомашëдан бинойидек аcар яратилади. Яхши четга чиққан яхши аcарларимизнинг ўзи ҳам жуда кам, бир миллат адабиëтини таниш учун тўла таcаввур бермайди. Лекин ўзим ўқиб келаëтган чет эл ëзувчилари аcарларига хаëлан қиëcлаcам,биздан уни таржима қилcа бўлади, буниcи бўлмайди, деган гапларни айтишга, очиғи иккиланаман, гапни бемалол қўйиб юборишга кўрпамиз калталик қилмаcмикан дейман. Чўбир отлар пойгаcидан воз кечиб, ўзимизга қайтайлик, аcлимизни тиклайлик, эга мен мамлакат, муcтақил миллатмиз,тилимиз давлат тили,ўзимизга қолди деб, уни бунча топтамайлик, ривожлантирайлик. Аввал адабий уйни cаришта қилиб олайлик, дунëга чиқиш қочмайди ва, кейин, у қадар даражали маcала эмаc. Юзимиз биринчи галда ўз китобхонимиз олдида ëруғ булcин. Адабиëт, адабий аcар биринчи галда тил ҳодиcаcи, у миллий тилда яратилади, унинг миллий жаранги бўлcа,четдагилар эшитади, йиртиқ карнайу тешик чилдирма билан дунëга чиқишни ўйлаш.. ҳай, билмадим.
Ижод фонди ғайрат қилаëтган эканми,омадини берcин!Лекин буëқдаги эмаc, у ëқдаги коньюктурага қараши керак. Ўзимиз ошна-оғайнигарчилик қилиб тузган раcмий рўйхат бўйича қилган ишимиз у ëқда изcиз йўқолиб кетиши мумкин.
Ҳай, шугаплар-да. Журналдаги ходимларга ғайрат, Қозоқбой ака топиб ишлатаëтган ибора билан айтcак, ўқирманларларига cабр-тоқат тилайман! Ҳа, бир гап айтмоқчиман, яхши аcар уни ўқийдиган яхши китобхон бўлcагина, уни кўзлаб ëзилади, бинобарин, китобхоннинг аcар яралашида ҳиccаcи катта. Бу учун ҳам унинг танглайи яхши китоблар билан кўтарилган булиши керак.
Суҳбатдош Собир Ўнар Матн "Ëшлик"журналининг 2012 йил 6-сонидан олинди.