AXBOROT INFRATUZILMASI VA RIVOJLANAYOTGAN TEXNOLOGIYALAR

KIRISH

Zamonaviy jamiyat hayotida axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalar markaziy o‘rinni egallaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) rivojlanishi bilan jamiyatda raqamli transformatsiya jarayonlari jadallik bilan kechmoqda, bu esa barcha sohalar, jumladan huquq sohasida ham sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa kiber huquq sohasini rivojlantirish, axborot xavfsizligi masalalarini huquqiy jihatdan ta’minlash va raqamli iqtisodiyot subyektlari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish kabi masalalar dolzarblik kasb etmoqda.

Castells (2010) ta’kidlaganidek, “Axborot asrida jamiyat taraqqiyoti va barqarorligi axborot infratuzilmasining samaradorligi va xavfsizligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq”. Darhaqiqat, bugungi kunda iqtisodiyot, tibbiyot, ta’lim, davlat boshqaruvi va xavfsizlik yo‘nalishlarida axborot infratuzilmasining samarali ishlashi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning huquqiy jihatdan ta’minlanishi davlatlar oldida turgan muhim vazifalardan biridir.

Ushbu ma’ruzada axborot infratuzilmasi tushunchasi va uning asosiy tarkibiy qismlari, rivojlanayotgan texnologiyalar va ularning huquqiy ta’minotining milliy hamda xalqaro tajribasi, shuningdek, axborot xavfsizligi va kiberxavfsizlikni huquqiy tartibga solish masalalari atroflicha muhokama qilinadi.

AXBOROT INFRATUZILMASI: TUSHUNCHA VA ASOSIY KOMPONENTLARI

Axborot infratuzilmasi tushunchasi

Axborot infratuzilmasi – bu jamiyatning axborot resurslarini shakllantirish, saqlash va ulardan foydalanishni ta’minlovchi tashkiliy-texnik tizimlar, kommunikatsiya tarmoqlari, axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish qoidalarini o‘z ichiga olgan yaxlit tizimdir. O‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonunining 2-moddasida belgilanganidek: «Axborot infratuzilmasi — axborot resurslarini shakllantirish hamda axborot tizimlarini yaratish, joriy etish va ulardan foydalanish jarayonlarini ta’minlaydigan tashkiliy tuzilmalar, texnik vositalar va texnologiyalar majmui» (O‘zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni, 2003).

Bunda e’tiborli jihati shundaki, axborot infratuzilmasi faqatgina texnik vositalar majmui emas, balki axborot munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi. Brynjolfsson va McAfee (2014) ta’kidlaganidek, «raqamli transformatsiya davrida axborot infratuzilmasi texnologik va huquqiy jihatlarning uyg‘un integratsiyasi asosida samarali faoliyat ko‘rsatadi».

Axborot infratuzilmasining asosiy komponentlari

Axborot infratuzilmasining asosiy komponentlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. Telekommunikatsiya tarmoqlari

Telekommunikatsiya tarmoqlari global axborot infratuzilmasining asosini tashkil etadi. Bunga internet, mobil aloqa, sun’iy yo‘ldosh tarmoqlari va boshqa tarmoq turlari kiradi. Tanenbaum va Wetherall (2011) ta’kidlaganidek, «internet va boshqa tarmoqlar orqali barcha turdagi ma’lumotlarni uzatish global miqyosda axborot almashinuvini taʼminlaydi va zamonaviy iqtisodiyotning muhim poydevori hisoblanadi».

Telekommunikatsiya tarmoqlarining huquqiy ta’minoti O‘zbekiston Respublikasining «Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»gi Qonuni (1999) va asosida tartibga solinadi. Ushbu qonunlar telekommunikatsiya operatorlari va provayderlari faoliyatini tartibga solish, telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish va foydalanuvchilar huquqlarini himoya qilish masalalarini qamrab oladi.

2. Axborot tizimlari va platformalar

Axborot tizimlari va platformalar axborotni saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayonlarining markaziy qismi hisoblanadi. Ushbu tizimlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Ma’lumotlar bazalari va omborlari - strukturalashgan ma’lumotlarni saqlash va boshqarish uchun maxsus tizimlar.
• Ma’lumotlarni qayta ishlash markazlari - katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun mo‘ljallangan markazlashtirilgan infratuzilma.
• Bulutlitexnologiyalar - internet orqali ma’lumotlarni saqlash va ularga kirish imkoniyatiniberuvchi xizmatlar. Armbrust va boshqalar (2010) ta’kidlaganidek, «bulutli texnologiyalarma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va ulashish jarayonlarini tubdan o‘zgartirib, ularnimoslashuvchan va iqtisodiy jihatdan samarali qildi».

3. Dasturiy ta’minot

Dasturiy ta’minot axborot infratuzilmasining muhim komponenti bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichigaoladi:

• Operatsion tizimlar - kompyuter qurilmalarining ishlashini ta’minlovchi dasturiy platformalar.
• Tizimli va amaliy dasturlar - maxsus maqsadlarda foydalaniladigan dasturiy mahsulotlar.
• Kiberxavfsizlik dasturlari - axborot tizimlarini kibertahdidlardan himoya qiluvchi dasturiy vositalar.

Dasturiy ta’minotning huquqiy jihatlari O‘zbekiston Respublikasining «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi. Bu qonun dasturiy mahsulotlar mualliflarining huquqlarini himoya qilish, dasturiy ta’minotdan qonuniy foydalanish shartlarini belgilaydi.

4. Huquqiy-me’yoriy baza

Axborot infratuzilmasining muhim qismi - huquqiy-me’yoriy baza bo‘lib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Qonunlar va qonunosti hujjatlar - axborot munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalar.
• Xalqaro normalar va standartlar - axborot texnologiyalari sohasidagi xalqaro miqyosda qabul qilingan standartlar va normalar.
• Mahalliy me’yoriy hujjatlar - korxona va tashkilotlar darajasida axborot xavfsizligi va ma’lumotlardan foydalanish qoidalarini belgilovchi hujjatlar.

Solove va Schwartz (2020) ta’kidlaganidek, «axborot huquqi - bu axborot yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayonlarini tartibga soluvchi normalar tizimi bo‘lib, u shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, axborot xavfsizligi va intellektual mulk huquqlarini qamrab oladi».

5. Inson resurslari

Axborot infratuzilmasining samarali ishlashi uchun malakali mutaxassislar, jumladan, IT-mutaxassislar, kiberxavfsizlik ekspertlari, dasturchilar va huquqshunos-mutaxassislar zarur. Westerman va boshqalar (2014) ta’kidlaganidek, «raqamli transformatsiya davrida axborot infratuzilmasini boshqarish va himoya qilish uchun tegishli bilim va ko‘nikmalarga ega mutaxassislar zarur».

O‘zbekistonda «Raqamli O‘zbekiston – 2030» strategiyasi doirasida axborot texnologiyalari va kiberxavfsizlik bo‘yicha malakali mutaxassislarni tayyorlash ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan.

RIVOJLANAYOTGAN TEXNOLOGIYALAR VA ULARNING HUQUQIY TARTIBGA SOLINISHI

Zamonaviy dunyoda axborot infratuzilmasi jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan texnologiyalar ta’sirida shakllanmoqda. Ushbu texnologiyalar yangi imkoniyatlar bilan birga murakkab huquqiy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Quyida asosiy rivojlanayotgan texnologiyalar va ularning huquqiy tartibga solinish masalalari ko‘rib chiqiladi.

Sun’iy intellekt (AI)

Sun’iy intellekt texnologiyalari bugungi kunda iqtisodiyot, ta’lim, sog‘liqni saqlash va davlat boshqaruvi sohalarida keng qo‘llanilmoqda. Russell va Norvig (2021) ta’kidlaganidek, «sun’iy intellekt - bu insonlar kabi fikrlash va o‘rganish qobiliyatiga ega bo‘lgan kompyuter tizimlarini yaratish bilan shug‘ullanuvchi fandir».

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 17-fevraldagi «Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-4996-son Qarori asosida mamlakatimizda sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqilgan.

Sun’iy intellekt bilan bog‘liq asosiy huquqiy masalalar quyidagilardan iborat:

Mas’uliyat masalasi: Sun’iy intellekt tizimlari tomonidan yetkazilgan zarar uchun kim javobgar bo‘lishi (ishlab chiqaruvchi, dasturchi, foydalanuvchi) hali ko‘p mamlakatlarda aniq belgilanmagan. O‘zbekistonda ham bu borada aniq huquqiy normalar ishlab chiqilmagan. Sun’iy intellekt tizimi tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining umumiy normalariga asosan belgilanadi.

Intellektual mulk huquqlari: Sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar, ixtirolar va dizaynlarga nisbatan intellektual mulk huquqi kimga tegishli bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida munozaralar davom etmoqda. O‘zbekiston Respublikasining «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi Qonunida inson tomonidan yaratilgan asarlargina himoya qilinishi belgilangan, lekin sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar to‘g‘risida aniq normalar mavjud emas.

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish: Sun’iy intellekt tizimlari katta hajmdagi shaxsiy ma’lumotlarni qayta ishlaydi, bu esa maxfiylik masalalarini keltirib chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasining «Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonuni (2019) shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va qayta ishlash tartibini belgilaydi, lekin sun’iy intellekt texnologiyalari kontekstida qo‘shimcha normalarni ishlab chiqish zarur.

Blokcheyn texnologiyasi

Blokcheyn texnologiyasi markazlashtirilmagan, o‘zgartirib bo‘lmaydigan va ochiq ma’lumotlar bazasi sifatida moliya, logistika, davlat boshqaruvi va boshqa sohalarda inqilobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Nakamoto (2008) tomonidan taqdim etilgan bu texnologiya dastlab Bitcoin kriptovalyutasi uchun yaratilgan bo‘lsa-da, hozirda turli sohalarda qo‘llanilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 3-iyuldagi «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3832-son Qarori bilan «kriptovalyutalar, mayning, smart-kontrakt, blokchein, big data va boshqa shu kabi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish» ustuvor yo‘nalishlardan biri etib belgilangan.

Blokcheyn texnologiyalari bilan bog‘liq huquqiy masalalar:

Smart kontraktlarning huquqiy maqomi: Blokcheyn asosidagi smart kontraktlar an’anaviy shartnomalardan farq qiladi va ularning huquqiy maqomini belgilash zarur. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidagi shartnomalar to‘g‘risidagi normalar smart kontraktlarga to‘liq qo‘llanila olmasligi mumkin.

Blokcheyn-identifikatsiya: Blokcheyn orqali shaxsni identifikatsiya qilish usullarining huquqiy tan olinishi hali ko‘p davlatlarda, jumladan O‘zbekistonda ham, aniq normalar bilan mustahkamlanmagan.

Raqamli aktivlar huquqiy rejimi: Blokcheyn tizimlarida yaratilgan raqamli aktivlar (tokenlar, kriptovalyutalar)ning huquqiy maqomi va ularning aylanishi tartibini belgilash zarur. O‘zbekistonda Prezidentning 2018-yildagi Qaroriga muvofiq kriptovalyutalar va boshqa raqamli aktivlarni tartibga solish bo‘yicha ishlar boshlangan, lekin aniq huquqiy rejim hali shakllantirilmagan.

Internet of Things (IoT)

Internet of Things (IoT) texnologiyalari turli qurilmalarning Internet orqali o‘zaro bog‘lanishi va ma’lumot almashishiga asoslangan. Gubbi va boshqalar (2013) ta’kidlaganidek, «IoT - bu insonlar, qurilmalar va xizmatlar o‘rtasida ma’lumot almashinuvini ta’minlovchi global infratuzilmadir».

IoT bilan bog‘liq huquqiy masalalar:

Ma’lumotlar egaligi: IoT qurilmalari tomonidan to‘plangan ma’lumotlarga kimlar egalik qilishi va ulardan qanday foydalanish mumkinligi haqidagi masalalar ko‘p mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda ham, aniq tartibga solinmagan.

Xavfsizlik va javobgarlik: IoT qurilmalarining xavfsizlik standartlari va ularning buzilishi natijasida kelib chiqadigan zararlar uchun javobgarlik masalalari huquqiy jihatdan aniq belgilanmagan.

Shaxsiy hayot daxlsizligi: IoT qurilmalari orqali to‘planadigan shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish mexanizmlarini ishlab chiqish zarur. O‘zbekiston Respublikasining «Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonuni IoT qurilmalari tomonidan to‘planadigan ma’lumotlarga qo‘llaniladi, lekin bu sohadagi xususiyatlarni inobatga olgan holda qo‘shimcha normalar ishlab chiqish talab etiladi.

5G va kelajak avlod aloqa tizimlari

5G texnologiyasi oldingi avlod mobil aloqa standartlaridan ko‘ra yuqori tezlik, past kechikish va ko‘proq qurilmalarni ulash imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu texnologiya IoT, sun’iy intellekt, virtual haqiqat kabi ilg‘or texnologiyalarning yanada rivojlanishiga asos yaratadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-iyuldagi «Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-6079-son Farmoni bilan 2023-2025 yillarda 5G texnologiyasini respublika hududida bosqichma-bosqich joriy etish vazifalari belgilangan.

5G texnologiyalari bilan bog‘liq huquqiy masalalar:

Chastota spektrlarini taqsimlash: 5G uchun zarur chastota diapazonlarini taqsimlash va litsenziyalash tartiblarini huquqiy jihatdan tartibga solish. O‘zbekistonda «Elektron aloqa to‘g‘risida»gi Qonun va tegishli qonunosti hujjatlari asosida chastota spektrlarini taqsimlash tartibga solinadi.

Xavfsizlik standartlari: 5G tarmoqlarining xavfsizligi va kiber tahdidlardan himoya qilish uchun standartlar ishlab chiqish zarur. O‘zbekiston Respublikasining «Axborot xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonuni (2019) asosida 5G texnologiyalarining xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha normalar ishlab chiqilmoqda.

Sog‘liq uchun potensial ta’sirlar: 5G texnologiyasining inson sog‘lig‘iga ta’siri bo‘yicha standartlar va me’yorlarni belgilash. O‘zbekistonda bu masala «Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik to‘g‘risida»gi Qonun asosida tartibga solinadi, lekin 5G texnologiyasi uchun maxsus normalar ishlab chiqish zarur.

AXBOROT INFRATUZILMASI VA RIVOJLANAYOTGAN TEXNOLOGIYALARNING HUQUQIY ASOSLARI

Milliy huquqiy asoslar

O‘zbekiston Respublikasida axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalarni tartibga soluvchi quyidagi asosiy huquqiy hujjatlar mavjud:

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning axborot olish, tarqatish va fikrlash erkinligi huquqlari (29, 30-moddalar) kafolatlangan. Konstitutsiyaning 29-moddasida: «Har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega» deb belgilangan.

«Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonun (2003) axborotlashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi va axborot infratuzilmasining huquqiy asoslarini belgilaydi. Qonunning 3-moddasiga ko‘ra: «Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: axborot resurslari, axborot tizimlari va axborot texnologiyalarini rivojlantirish hamda takomillashtirish; fuqarolarning axborotni olish va undan foydalanishdagi konstitutsiyaviy huquqlarini ta’minlash; axborot xavfsizligini ta’minlash».

«Elektron hukumat to‘g‘risida»gi Qonun (2015) davlat organlarining axborot tizimlari va resurslari o‘rtasidagi o‘zaro axborot almashinuvi, elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatish tartibini belgilaydi. Qonunning 4-moddasida: «Elektron hukumatning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: qonuniylik; davlat organlari faoliyatining ochiqligi va axborot erkinligi; elektron davlat xizmatlarining hammabopligi va sifatliligi; foydalanuvchilarning elektron davlat xizmatlaridan bir xil erkin foydalanishi; elektron hukumat infratuzilmasi komponentlarining birligi va o‘zaro bog‘liqligi; elektronda chop etishlik; shaxsiy ma’lumotlarning daxlsizligi; innovatsiyalar va rivojlanish» deb belgilangan.

«Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonun (2015) elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Qonun elektron tijorat subyektlarining huquq va majburiyatlarini, elektron tijorat shartnomasini tuzish va bajarish tartibini, elektron hujjatlarni qo‘llash va elektron to‘lovlarni amalga oshirish tartibini belgilaydi.

«Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi Qonun (2004) elektron hujjatlardan foydalanish va elektron raqamli imzo qo‘llash tartibini belgilaydi. Qonunning 5-moddasida: «Elektron hujjatlar va oddiy yozma hujjatlar, agar elektron hujjatlardan foydalanish imkoniyati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ta’minlanganbo‘lsa, bir xil yuridik kuchga ega» deb belgilangan.

«Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun (2002) axborotdan erkin foydalanish huquqlarini ta’minlash masalalarini tartibga soladi. Qonunning 5-moddasida: «Axborot erkinligi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: ochiqliklarga; hamma erkin foydalanishi mumkinligiga; axborot xavfsizligini ta’minlashga; shaxs, jamiyat va davlatning axborot sohasidagi huquqlari himoya qilinishiga» deb belgilangan.

«Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonun (2019) shaxsga doir ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, qayta ishlash va tarqatish masalalarini tartibga soladi. Qonunning 4-moddasida: «Shaxsga doir ma’lumotlarni himoya qilish shaxsga doir ma’lumotlarning qonunga xilof yig‘ilishi, qayta ishlanishi, saqlanishi, tarqatilishi, yo‘q qilinishi, shuningdek shaxsga doir ma’lumotlarning maxfiyligini, butunligini va ularga doimiy ravishda erkin foydalanish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan huquqiy, tashkiliy va texnik choralar, shu jumladan kripto-himoya vositalarini qo‘llash majmuidan iboratdir» deb belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining «Kompyuter axboroti sohasidagi jinoyatlar» bobi (278-278.8-moddalar) axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlikni belgilaydi. Bu bobda kompyuter ma’lumotlaridan qonunga xilof ravishda foydalanish, kompyuter tizimlariga kirishga urinish, kompyuter dasturlariga qonunga xilof aralashish, kompyuter tizimlari ishini buzish kabi jinoyatlar uchun javobgarlik belgilangan.

Xalqaro-huquqiy asoslar

Xalqaro darajada axborot infratuzilmasi va texnologiyalarni tartibga soluvchi quyidagi asosiy hujjatlar mavjud:

BMTning «Kiberjinoiyatlar to‘g‘risida»gi Konvensiyasi (Budapesht konvensiyasi, 2001) – axborot tizimlari va kompyuter ma’lumotlariga qarshi jinoyatlarni taqiqlash va ularga qarshi kurashishga qaratilgan. Konvensiya kompyuter ma’lumotlarini buzish, kompyuter tizimlariga noqonuniy kirib borish, kompyuter ma’lumotlarini noqonuniy tutib olish kabi jinoyatlar uchun javobgarlikni belgilaydi. O‘zbekiston hali ushbu konvensiyaga qo‘shilmagan, lekin 2019-yilda qo‘shilish niyatini bildirgan.

Yevropa Ittifoqining Ma’lumotlarni himoya qilish to‘g‘risidagi umumiy reglamenti (GDPR) – Yevropa Ittifoqi fuqarolari va rezidentlarining shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish va ularning maxfiyligini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan. GDPR 2018-yildan boshlab kuchga kirgan va shaxsiy ma’lumotlarni qayta ishlash uchun qat’iy talablarni belgilaydi.

Xalqaro telekommunikatsiya ittifoqi (ITU)ning standartlari va tavsiyalari – global telekommunikatsiya va axborot infratuzilmasini rivojlantirish uchun xalqaro standartlarni belgilaydi. O‘zbekiston ITU a’zosi sifatida ushbu standartlarga rioya qiladi.

Intellektual mulk huquqini himoya qilish bo‘yicha Butunjahon tashkiloti (WIPO)ning internet shartnomasi – raqamli muhitda intellektual mulk huquqlarini himoya qilish me’yorlarini belgilaydi. O‘zbekiston ushbu shartnomaga qo‘shilgan va uning normalarini milliy qonunchilikka joriy qilgan.

AXBOROT INFRATUZILMASI VA TEXNOLOGIYALARNI HUQUQIY TARTIBGA SOLISHNING ZAMONAVIY MUAMMOLARI (davomi)

Raqamli suverenitet va milliy axborot xavfsizligi (davomi)

Raqamli suverenitet konsepsiyasi – davlatning o‘z axborot makonini nazorat qilish, axborot oqimlarini boshqarish va milliy axborot infratuzilmasini himoya qilish qobiliyatini ifodalaydi. Clarke va Knake (2010) ta’kidlaganidek, «raqamli suverenitet zamonaviy davlatning muhim belgilaridan biri bo‘lib, u milliy axborot xavfsizligini ta’minlashning asosiy sharti hisoblanadi». Bugungi kunda ko‘plab davlatlar «Milliy internet segmenti» yoki «Suverenli internet» konsepsiyalarini rivojlantirmoqda.

O‘zbekiston Respublikasida axborot xavfsizligini ta’minlash borasida quyidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilingan:

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3-fevraldagi «Kiberfazoda axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-4996-son Qarori. Ushbu qaror milliy axborot makonida kiberxavfsizlikni ta’minlash, kibertahdidlarga qarshi kurashish va mutaxassislar tayyorlash masalalarini qamrab oladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 19-fevraldagi «Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ma’rifiy bilimlari va amaliy ko‘nikmalarini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-4196-son Qarori. Ushbu qaror davlat organlari xodimlarining axborot xavfsizligi bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini oshirish maqsadida qabul qilingan.

Raqamli suverenitetni ta’minlash bo‘yicha huquqiy muammolar:

Milliy qonunchilik va xalqaro huquq o‘rtasidagi nisbat masalasi - axborot infratuzilmasini tartibga solishda milliy manfaatlar va xalqaro standartlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash.

Eksraterritorial qonunchilik amaliyoti - bir davlat qonunlarining boshqa davlatlar hududida joylashgan axborot resurslari va platformalariga qo‘llanilishi.

Transvazil tarmoqlar va bulutli xizmatlarni tartibga solish - xalqaro darajada faoliyat yurituvchi axborot platformalari va bulutli xizmatlarni milliy qonunchilik doirasida tartibga solish murakkabligi.

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish

Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi natijasida to‘planadigan shaxsiy ma’lumotlar hajmi va turlari keskin ortmoqda. Bu shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirish zaruratini keltirib chiqarmoqda.

O‘zbekiston Respublikasining «Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonunining 4-moddasida belgilanganidek: «Shaxsga doir ma’lumotlarni himoya qilish shaxsga doir ma’lumotlarning qonunga xilof yig‘ilishi, qayta ishlanishi, saqlanishi, tarqatilishi, yo‘q qilinishi, shuningdek shaxsga doir ma’lumotlarning maxfiyligini, butunligini va ularga doimiy ravishda erkin foydalanish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan huquqiy, tashkiliy va texnik choralar, shu jumladan kripto-himoya vositalarini qo‘llash majmuidan iboratdir.» (O‘zbekiston Respublikasining «Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonuni, 2019).

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha huquqiy muammolar:

«Unutilish huquqi»ni ta’minlash - shaxslarning o‘zlari haqidagi ma’lumotlarni internet platformalaridan o‘chirilishini talab qilish huquqi va buning huquqiy mexanizmlarini yaratish.

Bolalarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish - voyaga yetmagan shaxslarning ma’lumotlarini qayta ishlash va ularning maxfiyligini ta’minlash uchun maxsus me’yorlar ishlab chiqish.

Biometrik ma’lumotlarni himoya qilish - yuz, barmoq izi, ko‘z rangdor pardasi kabi biometrik ma’lumotlarni to‘plash va qayta ishlashni tartibga solish.

Ma’lumotlarni transvazil uzatish - shaxsiy ma’lumotlarni bir davlatdan boshqasiga uzatish tartibini belgilash va bu jarayonda ma’lumotlarning himoyalanganligini ta’minlash.

Kiberjinoyatlar va kiberxavfsizlik

Kiberjinoyatchilik – axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etiladigan jinoyatlar bo‘lib, ular moliyaviy firibgarlik, ma’lumotlarni o‘g‘irlash, shantaj, troll hujumlar, kiberterrorizmni o‘z ichiga oladi. Singer va Friedman (2014) ta’kidlaganidek, «kiberjinoyatchilik global miqyosda eng tez rivojlanayotgan jinoyat turlaridan biri bo‘lib, buning asosiy sababi ularni sodir etish va tekshirish qiyinligi, hamda ularning transchegaraviy xususiyatidir».

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 278-278.8-moddalarida kompyuter axboroti sohasidagi jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Shuningdek, 2019-yilda O‘zbekiston BMTning «Kiberjinoiyatlar to‘g‘risida»gi Konvensiyasiga qo‘shilish niyatini bildirgan.

Kiberjinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha huquqiy muammolar:

Kiberjinoyatlarning transvazil xususiyati - kiberjinoyatlar bir davlat hududidan boshqa davlat hududidagi obyektlarga qaratilishi mumkin, bu esa huquqni qo‘llash va jinoyatchilarni ta’qib qilish bo‘yicha murakkabliklarni keltirib chiqaradi.

Elektron dalillarni to‘plash va ulardan foydalanish - kiberjinoyatlarni tekshirishda elektron dalillarni to‘plash, saqlash va sud jarayonlarida ulardan foydalanish tartibini belgilash.

Soyali internet (darknet) va anonim tarmoqlar - noqonuniy faoliyat uchun ishlatiladigan anonim tarmoqlarni nazorat qilish va ulardan keladigan tahdidlarni kamaytirish choralarini ishlab chiqish.

Kriptovalyutalardan noqonuniy maqsadlarda foydalanish - kriptovalyutalar va boshqa raqamli aktivlardan jinoiy faoliyatni moliyalashtirish va pul yuvish maqsadlarida foydalanishga qarshi kurashish mexanizmlarini ishlab chiqish.

Intellektual mulk huquqlari

Yangi texnologiyalar (3D-bosma, sun’iy intellekt, genlash) intellektual mulk huquqlari tizimini qayta ko‘rib chiqish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Ushbu texnologiyalar intellektual mulkning yaratilishi va ulardan foydalanish usullarini tubdan o‘zgartirmoqda.

O‘zbekiston Respublikasining «Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi Qonuni va «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida»gi Qonuni intellektual mulk huquqlarini himoya qilishning asosiy mexanizmlarini belgilaydi.

Intellektual mulk huquqlari bilan bog‘liq zamonaviy huquqiy muammolar:

Sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlarning huquqiy maqomi - sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar, ixtirolar va san’at asarlariga nisbatan mualliflik huquqini belgilash.

3D-bosma texnologiyasi va patentli obyektlarni noqonuniy nusxalash - 3D-bosma texnologiyasi yordamida patentlangan mahsulotlarning nusxalarini yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha huquqiy choralarni ishlab chiqish.

Ochiq manbali dasturlar va kollektiv ijod - ochiq manbali dasturlar va kollektiv ijod asosida yaratilgan asarlarning intellektual mulk huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirish.

Raqamli kontentdan foydalanish va uning tarqalishi - internet orqali raqamli kontentni tarqatish va undan foydalanish chog‘ida mualliflik huquqlarining buzilishini oldini olish choralarini ishlab chiqish.

AXBOROT INFRATUZILMASI VA TEXNOLOGIYALARNI RIVOJLANTIRISHNING HUQUQIY JIHATLARI

Elektron hukumat tizimini rivojlantirish

Elektron hukumat – davlat organlarining o‘zaro hamkorligi, fuqarolar va biznes tuzilmalari bilan munosabatlari samaradorligini oshirish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan davlat boshqaruvi tizimidir.

O‘zbekiston Respublikasining «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq (4-modda): «Elektron hukumatning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: qonuniylik; davlat organlari faoliyatining ochiqligi va axborot erkinligi; elektron davlat xizmatlarining hammabopligi va sifatliligi; foydalanuvchilarning elektron davlat xizmatlaridan bir xil erkin foydalanishi; elektron hukumat infratuzilmasi komponentlarining birligi va o‘zaro bog‘liqligi; elektronda chop etishlik; shaxsiy ma’lumotlarning daxlsizligi; innovatsiyalar va rivojlanish» (O‘zbekiston Respublikasining «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi Qonuni, 2015).

Elektron hukumat tizimini rivojlantirishning huquqiy jihatlari:

Elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatish tartibi - davlat xizmatlarini elektron shaklda ko‘rsatish tartibi va ularning huquqiy kuchini belgilash.

Elektron hujjatlarning yuridik kuchi - elektron shaklda tuzilgan hujjatlarning yuridik kuchi va ulardan sud, notarial va boshqa yuridik ahamiyatga ega jarayonlarda foydalanish imkoniyatini ta’minlash.

Raqamli imzo va identifikatsiya - fuqarolarni elektron muhitda identifikatsiya qilish va elektron raqamli imzolardan foydalanish tartibini belgilash.

Elektron hukumat tizimlarining xavfsizligi - elektron hukumat infratuzilmasining xavfsizligini ta’minlash va ma’lumotlarning maxfiyligini himoya qilish bo‘yicha huquqiy va texnik choralarni ishlab chiqish.

Raqamli iqtisodiyotni huquqiy tartibga solish

Raqamli iqtisodiyot – iqtisodiy faoliyatning raqamli texnologiyalar va raqamli ma’lumotlardan foydalanishga asoslangan yangi shakli bo‘lib, elektron tijorat, raqamli platformalar, kraudfanding va boshqa ko‘plab innovatsion biznes modellarini o‘z ichiga oladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3832-son Qarori va «Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasi raqamli iqtisodiyot rivojlanishining huquqiy asoslarini belgilaydi.

Raqamli iqtisodiyotni huquqiy tartibga solish bo‘yicha masalalar:

Elektron tijorat va onlayn savdo - elektron tijorat platformalari, internet-do‘konlar va elektron to‘lov tizimlarining faoliyatini tartibga solish.

Raqamli platformalarning huquqiy maqomi - Uber, Airbnb kabi raqamli platformalarning huquqiy maqomini, ularning huquq va majburiyatlarini belgilash.

Raqamli soliqqa tortish - internet orqali ko‘rsatiladigan xizmatlar va sotib olinadigan tovarlardan soliq undirish tartibini belgilash.

Raqamli bank xizmatlari va raqamli moliya - raqamli bank xizmatlarini ko‘rsatish, kriptovalyutalar va boshqa raqamli aktivlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish tartibini belgilash.

Innovatsion texnologiyalarning huquqiy tartibga solinishi

Innovatsion texnologiyalar huquqiy tartibga solishning yangi yondashuvlarini talab qiladi. Ko‘plab davlatlar «regulyativ qum qutilari» (regulatory sandboxes) kabi mexanizmlarni joriy etmoqda, bu esa innovatsion loyihalarni ma’lum vaqt davomida mavjud huquqiy cheklovlardan ozod qilib, ularni sinab ko‘rish imkonini beradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 13-dekabrdagi «Innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida»gi Farmoni asosida innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash va tartibga solish mexanizmlari belgilangan.

Innovatsion texnologiyalarni huquqiy tartibga solish bo‘yicha masalalar:

Regulyativ qum qutilari (regulatory sandboxes) - innovatsion loyihalarni sinab ko‘rish uchun vaqtinchalik huquqiy rejimlarni joriy etish va ularning faoliyatini nazorat qilish.

Rivojlanayotgan texnologiyalar uchun huquqiy infratuzilma - sun’iy intellekt, blokcheyn va boshqa rivojlanayotgan texnologiyalar uchun zarur huquqiy asoslarni yaratish.

Innovatsion mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlash - innovatsion mahsulotlar va xizmatlarning xavfsizligi va sifatini baholash uchun maxsus sertifikatlash tartibi va standartlarini ishlab chiqish.

Innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish - intellektual mulk huquqlarini himoya qilish, soliq imtiyozlari va boshqa rag‘batlantirish choralarini joriy etish orqali innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash.

XALQARO TAJRIBA VA O‘ZBEKISTON QONUNCHILIGIDA AXBOROT INFRATUZILMASI MASALALARI

AQSh tajribasi

AQSh kiberxavfsizlik sohasida yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatda Cybersecurity and Infrastructure Security Agency (CISA) axborot infratuzilmasini himoya qilish bilan shug‘ullanadi. CISA federal agentlik bo‘lib, hukumat, xususiy sektor va jamoatchilik o‘rtasida kiberxavfsizlik bo‘yicha hamkorlikni yo‘lga qo‘yadi (Singer & Friedman, 2014).

AQSh qonunchiligida axborot infratuzilmasini tartibga soluvchi asosiy qonunlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

Computer Fraud and Abuse Act (CFAA) - kompyuter tizimlariga noqonuniy kirish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq jinoyatlarni taqiqlaydi.

Children’s Online Privacy Protection Act (COPPA) - 13 yoshdan kichik bolalarning shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash va qayta ishlashni tartibga soladi.

Health Insurance Portability and Accountability Act (HIPAA) - tibbiy ma’lumotlarning maxfiyligini ta’minlashga qaratilgan.

Federal Information Security Modernization Act (FISMA) - federal agentliklar uchun axborot xavfsizligi talablarini belgilaydi.

AQSh tajribasidan O‘zbekiston uchun foydali jihatlar:

Davlat-xususiy sektor hamkorligi - kiberxavfsizlik bo‘yicha davlat organlari va xususiy kompaniyalar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish.

Risk-asoslangan yondashuv - axborot xavfsizligini ta’minlashda risk-asoslangan yondashuvni qo‘llash, ya’ni potensial tahdidlarning xavf darajasiga qarab choralar ishlab chiqish.

Mutaxassislar tayyorlash dasturlari - kiberxavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqish.

Yevropa Ittifoqi tajribasi

Yevropa Ittifoqida axborot infratuzilmasi va kiberxavfsizlikni tartibga solish uchun General Data Protection Regulation (GDPR) qoidalari qabul qilingan (European Parliament, 2016). GDPR shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va ularni qonuniy qayta ishlashga qaratilgan eng yirik xalqaro huquqiy asoslardan biridir.

Yevropa Ittifoqi qonunchiligida axborot infratuzilmasini tartibga soluvchi asosiy hujjatlar:

General Data Protection Regulation (GDPR) - shaxsiy ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash va saqlash uchun qat’iy talablarni belgilaydi.

Network and Information Security (NIS) Directive - axborot tizimlari va muhim infratuzilmani himoya qilish bo‘yicha umumiy siyosat va standartlarni belgilaydi.

eIDAS Regulation - elektron identifikatsiya va ishonchli xizmatlarni tartibga soladi.

Digital Services Act (DSA) va Digital Markets Act (DMA) - raqamli platformalar va xizmatlarni tartibga solish uchun yangi qoidalarni o‘rnatadi.

Yevropa Ittifoqi tajribasidan O‘zbekiston uchun foydali jihatlar:

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish - shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qat’iy talablar va ularni buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish.

Kiberxavfsizlik bo‘yicha standartlar - muhim infratuzilma obyektlari uchun kiberxavfsizlik bo‘yicha minimal standartlarni belgilash.

Raqamli bozorlarni tartibga solish - raqamli platformalar va xizmatlar uchun adolatli raqobat sharoitlarini yaratish.

Xitoy tajribasi

Xitoy kiberxavfsizlik bo‘yicha qat’iy qonunlar va tartibga solish tizimlarini ishlab chiqqan davlatlardan biridir. Cybersecurity Law of the People’s Republic of China (2017) mamlakatda axborot infratuzilmasining xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan asosiy qonunlardan biri hisoblanadi (Creemers, 2017). Ushbu qonun xorijiy kompaniyalar uchun ma’lumotlarni saqlash va ularni mamlakat ichida qayta ishlash talablarini belgilaydi.

Xitoy qonunchiligida axborot infratuzilmasini tartibga soluvchi asosiy hujjatlar:

Cybersecurity Law - axborot xavfsizligini ta’minlash, muhim axborot infratuzilmasini himoya qilish va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha talablarni belgilaydi.

Data Security Law - ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish jarayonlarini tartibga soladi.

Personal Information Protection Law - shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish uchun maxsus normalarni belgilaydi.

Xitoy tajribasidan O‘zbekiston uchun foydali jihatlar:

Ma’lumotlarning lokalizatsiyasi - milliy xavfsizlik uchun muhim ma’lumotlarni mamlakatning o‘z hududida saqlash talabini joriy etish.

Muhim axborot infratuzilmasi - muhim axborot infratuzilmasi obyektlarini aniqlash va ularning xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus choralarni ishlab chiqish.

Kiber xavfsizlik bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash - axborot xavfsizligi sohasida mutaxassislarni tayyorlash uchun kompleks dasturlar ishlab chiqish.

O‘zbekiston tajribasi

O‘zbekistonda axborot infratuzilmasini himoya qilish va kiberxavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha bir nechta muhim qonun va strategiyalar mavjud. «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi qonun davlat xizmatlarining raqamli shaklga o‘tishini huquqiy asoslar bilan mustahkamlaydi.

Bundan tashqari, «Axborot xavfsizligi to‘g‘risida»gi qonun ma’lumotlarning himoyasini ta’minlash, axborot tizimlari va resurslarini kiberxavfsizlik tahdidlaridan himoya qilishga qaratilgan (O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, 2019). «Kiberxavfsizlik strategiyasi» esa milliy xavfsizlikni ta’minlash uchun muhim chora-tadbirlarni belgilaydi.

O‘zbekistonda kiberxavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha asosiy organlar quyidagilardan iborat:

Davlat xavfsizlik xizmati (DXX) - kiberjinoyatlarga qarshi kurash va davlat axborot tizimlarini himoya qilish bilan shug‘ullanadi.

Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi - axborot infratuzilmasini modernizatsiya qilish va xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha dasturlar ishlab chiqadi.

«Elektron hukumatni rivojlantirish markazi» DUK - davlat xizmatlarini raqamlashtirish va ularga xavfsizlik tizimlarini joriy qilish bilan shug‘ullanadi.

O‘zbekiston tajribasidagi asosiy yutuqlar:

«Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasi - raqamli infratuzilmani rivojlantirish va xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha kompleks dastur.

Elektron davlat xizmatlari portali (my.gov.uz) - fuqarolarga elektron davlat xizmatlarini yagona portal orqali ko‘rsatish imkonini beradi.

«Yagona identifikatsiya tizimi» (ID.UZ) - fuqarolarni elektron muhitda identifikatsiya qilish uchun yagona tizim.

Milliy ma’lumotlar bazasi - fuqarolar haqidagi ma’lumotlarni markazlashtirilgan holda saqlash va davlat organlari o‘rtasida ma’lumot almashinuvini ta’minlash.

AXBOROT INFRATUZILMASINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI VA HUQUQIY TA’MINOT MASALALARI

Axborot infratuzilmasini rivojlantirish istiqbollari

Axborot infratuzilmasini rivojlantirish quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borilishi mumkin:

5G va 6G texnologiyalarini joriy etish - 5G va kelajakda 6G texnologiyalarini joriy etish orqali yuqori tezlikdagi internet tarmog‘ini yaratish. Bu sun’iy intellekt, Internet of Things va virtual reallik kabi texnologiyalarni yanada rivojlantirish imkonini beradi.

Kvant kompyuterlarni rivojlantirish - kvant hisoblab chiqish texnologiyalari anʼanaviy kompyuter texnologiyalaridan koʻra ancha tezkor hisob-kitoblar qilish imkoniyatiga ega va maʼlumotlarni himoyalash hamda shifrlash sohalarida inqilob yasashi mumkin (Nielsen & Chuang, 2010).

Sun’iy intellekt texnologiyalarini keng joriy etish - sun’iy intellekt tizimlari orqali davlat boshqaruvi, tibbiyot, ta’lim va boshqa sohalarda samaradorlikni oshirish. Sun’iy intellekt texnologiyalari ma’lumotlarni tahlil qilish, qaror qabul qilish va xizmatlarni personalizatsiya qilish imkonini beradi.

Bulutli texnologiyalarni rivojlantirish - bulutli texnologiyalar ma’lumotlarni markazlashtirilgan holda saqlash va ularga kirish imkoniyatini beradi. Bu texnologiya ayniqsa kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.

Kiberfizik tizimlarni rivojlantirish - fizik dunyodagi jarayonlarni raqamli tizimlar orqali boshqarish imkonini beruvchi kiberfizik tizimlarni (Cyber-Physical Systems) rivojlantirish. Bu aqlli shaharlar, aqlli transport tizimlari va sanoat 4.0 kontseptsiyalarini amalga oshirish uchun muhimdir.

Axborot infratuzilmasining huquqiy ta’minoti

Axborot infratuzilmasini rivojlantirish uchun quyidagi huquqiy ta’minot masalalariga e’tibor berish zarur:

Qonunchilikni yangilash va takomillashtirish - mavjud qonunchilikni yangi texnologiyalar va ular keltirib chiqaradigan huquqiy munosabatlarni tartibga solish uchun takomillashtirish. Bu sun’iy intellekt, blokcheyn va kvant hisoblab chiqish texnologiyalari bilan bog‘liq yangi qonunlarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.

AXBOROT INFRATUZILMASINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI VA HUQUQIY TA’MINOT MASALALARI (davomi)

Axborot infratuzilmasining huquqiy ta’minoti (davomi)

Xalqaro huquqiy standartlarga moslashish - milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish orqali axborot infratuzilmasining global integratsiyasini ta’minlash. Bu jumladan, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, kiberxavfsizlik va intellektual mulk huquqlari sohasidagi xalqaro shartnomalarga qo‘shilish va ularning normalarini milliy qonunchilikka tatbiq etishni o‘z ichiga oladi.

Regulyativ qum qutilari (regulatory sandboxes) - yangi texnologiyalarni sinab ko‘rish uchun vaqtinchalik huquqiy rejimlarni joriy etish. Bu innovatsion loyihalarni mavjud huquqiy cheklovlardan ozod qilib, ularni sinab ko‘rish va keyinchalik ular uchun optimal huquqiy tartibga solish mexanizmlarini ishlab chiqish imkonini beradi.

Kiberxavfsizlik bo‘yicha huquqiy normalarni kuchaytirish - kiberxavfsizlik tahdidlarining o‘sib borayotgani sababli, axborot infratuzilmasini himoya qilish uchun yanada qat’iy huquqiy normalarni joriy etish. Bu kiberjinoiyat uchun javobgarlikni kuchaytirish, muhim axborot infratuzilmasi obyektlari uchun minimal xavfsizlik talablarini belgilash va kibertahdidlar to‘g‘risida ma’lumot almashish tizimlarini yaratishni o‘z ichiga oladi.

Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilishni yanada kuchaytirish - shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qonunchilikni takomillashtirish va uning ijrosini nazorat qilish mexanizmlarini kuchaytirish. Bu ayniqsa biometrik ma’lumotlar va bolalar ma’lumotlarini himoya qilish uchun maxsus normalar ishlab chiqishni talab qiladi.

Raqamli aktivlar va kriptovalyutalarni tartibga solish - blokcheyn asosida yaratilgan raqamli aktivlar va kriptovalyutalarni tartibga solish uchun huquqiy asoslarni yaratish. Bu raqamli aktivlarning yuridik maqomini belgilash, kriptovalyutalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish tartibi va ularni soliqqa tortish masalalarini qamrab olishi kerak.

Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish

Axborot infratuzilmasi va kiberxavfsizlik global muammo bo‘lib, xalqaro hamkorlik ushbu sohadagi asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi:

Xalqaro shartnomalar va bitimlar - kiberxavfsizlik, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va raqamli huquqlar bo‘yicha xalqaro shartnomalar va bitimlarga qo‘shilish. Bu jumladan, BMTning «Kiberjinoiyatlar to‘g‘risida»gi Konvensiyasiga (Budapesht konvensiyasi) qo‘shilish va uning normalarini milliy qonunchilikka tatbiq etish.

Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik - Xalqaro telekommunikatsiya ittifoqi (ITU), Yevropa Kengashi, Interpol va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish. Bu tashkilotlar axborot xavfsizligi, kiberjinoyatlarga qarshi kurash va axborot texnologiyalari sohasida xalqaro standartlarni ishlab chiqish bo‘yicha katta tajribaga ega.

Mintaqaviy hamkorlik - Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH), Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (ShHT) va boshqa mintaqaviy tashkilotlar doirasida axborot xavfsizligi masalalari bo‘yicha hamkorlikni kuchaytirish. Mintaqaviy darajadagi hamkorlik umumiy manfaatlar va tahdidlarga asoslangan samarali yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi.

Xalqaro tajriba almashinuvi - axborot infratuzilmasi va kiberxavfsizlik sohasida ilg‘or tajribalarni o‘rganish va almashish. Bu jumladan, xalqaro konferensiyalar, seminarlar va treninglar orqali tajriba almashish, shuningdek, xalqaro darajada tan olingan sertifikatlash dasturlarini joriy etish.

Kiberxavfsizlik bo‘yicha ta’lim va malaka oshirish

Axborot infratuzilmasini himoya qilish uchun malakali kadrlarni tayyorlash muhim ahamiyat kasb etadi:

Universitet va maxsus kurslar - kiberxavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash uchun universitetlarda maxsus fakultetlar va yo‘nalishlar ochish, shuningdek, amaliyotchilar uchun maxsus kurslarni tashkil etish.

Xalqaro sertifikatlash - CISSP, CEH, CISM kabi xalqaro tan olingan sertifikatlash dasturlarini joriy etish va mutaxassislarni ushbu sertifikatlarni olishga rag‘batlantirish.

Kiberxavfsizlik bo‘yicha mashg‘ulotlar - davlat organlari va xususiy kompaniyalar uchun kiberxavfsizlik bo‘yicha muntazam mashg‘ulotlar va simulyatsiyalar o‘tkazish. Bu mashg‘ulotlar turli kiberhujumlar senariysini modellashtirish va ularga qarshi samarali javob berish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan.

Kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirish - aholi orasida kiberxavfsizlik bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni oshirish uchun keng ko‘lamli ma’rifiy dasturlarni amalga oshirish. Bu jumladan, maktablarda axborot xavfsizligi bo‘yicha darslarni joriy etish, ommaviy axborot vositalari orqali ma’rifiy dasturlarni namoyish etish va ijtimoiy tarmoqlarda axborot kampaniyalarini o‘tkazish.

XULOSA VA TAVSIYALAR

Axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalar zamonaviy jamiyatning ajralmas qismi bo‘lib, iqtisodiyot, davlat boshqaruvi, ta’lim, tibbiyot va boshqa ko‘plab sohalarning samarali ishlashini ta’minlaydi. Ushbu ma’ruzada ko‘rib chiqilgan masalalar asosida quyidagi xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqildi:

Xulosalar

1. Axborot infratuzilmasi faqatgina texnik vositalar majmui emas, balki tashkiliy tuzilmalar, axborot resurslari va ulardan foydalanish qoidalarini belgilovchi huquqiy mexanizmlarni ham o‘z ichiga oladi.

2. Rivojlanayotgan texnologiyalar, jumladan sun’iy intellekt, blokcheyn, Internet of Things va 5G axborot infratuzilmasining yangi imkoniyatlarini ochib bermoqda, ammo shu bilan birga, yangi huquqiy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.

3. Axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalarni huquqiy tartibga solish bo‘yicha milliy va xalqaro darajada turli yondashuvlar mavjud bo‘lib, har bir davlat o‘z milliy manfaatlari va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda normativ-huquqiy bazani shakllantirmoqda.

4. Kiberxavfsizlik va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish axborot infratuzilmasini huquqiy tartibga solishning eng muhim masalalariga aylangan bo‘lib, bu sohalarda yanada qat’iy va samarali mexanizmlarni ishlab chiqish zaruriyati tug‘ilmoqda.

5. O‘zbekistonda axborot infratuzilmasini rivojlantirish va uning huquqiy ta’minotini takomillashtirish bo‘yicha bir qator muhim qadamlar qo‘yilgan, lekin rivojlanayotgan texnologiyalar bilan bog‘liq yangi munosabatlarni tartibga solish uchun qonunchilikni yanada takomillashtirish zarur.

Tavsiyalar

1. Qonunchilikni takomillashtirish: Sun’iy intellekt, blokcheyn, Internet of Things va boshqa rivojlanayotgan texnologiyalar bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solish uchun maxsus qonunlar va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish.

2. Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish: BMTning «Kiberjinoiyatlar to‘g‘risida»gi Konvensiyasiga qo‘shilish, axborot xavfsizligi sohasida xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka tatbiq etish va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish.

3. Kiberxavfsizlik strategiyasini takomillashtirish: Milliy kiberxavfsizlik strategiyasini yangilash, muhim axborot infratuzilmasi obyektlarini aniqlash va ularning xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus choralarni ishlab chiqish.

4. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish mexanizmlarini kuchaytirish: Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish, biometrik ma’lumotlar va bolalar ma’lumotlarini himoya qilish uchun maxsus normalar ishlab chiqish.

5. Raqamli iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash: Elektron tijorat, raqamli platformalar va raqamli moliya xizmatlarini rivojlantirish uchun qulay huquqiy muhitni yaratish, innovatsion loyihalarni qo‘llab-quvvatlash uchun regulyativ qum qutilari (regulatory sandboxes) kabi mexanizmlarni joriy etish.

6. Kiberxavfsizlik bo‘yicha ta’lim va malaka oshirishni kuchaytirish: Kiberxavfsizlik bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash dasturlarini kengaytirish, xalqaro sertifikatlash tizimlarini joriy etish va kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirish uchun keng ko‘lamli ma’rifiy dasturlarni amalga oshirish.

7. Elektron hukumat tizimini yanada rivojlantirish: Elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatish sifatini oshirish, elektron hujjatlarning yuridik kuchini ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish va elektron hukumat infratuzilmasining xavfsizligini kuchaytirish.

8. Raqamli innovatsiyalarni rag‘batlantirish: Intellektual mulk huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirish, innovatsion loyihalarni qo‘llab-quvvatlash uchun soliq imtiyozlari va boshqa rag‘batlantirish choralarini joriy etish.

Ushbu tavsiyalarni amalga oshirish O‘zbekistonda axborot infratuzilmasining barqaror rivojlanishini ta’minlash, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va «Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasi doirasida belgilangan maqsadlarga erishishga xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Abdullaev, M. K. (2020). Raqamli iqtisodiyot sharoitida axborot xavfsizligini ta’minlashning huquqiy asoslari. Huquq va burch, 5(77), 45-51.

Akramova, L. B. (2021). Sun’iy intellekt texnologiyalarini huquqiy tartibga solish masalalari: xorijiy tajriba va milliy amaliyot. O‘zbekiston qonunchiligi tahlili, 2(41), 76-83.

Armbrust, M., Fox, A., Griffith, R., Joseph, A. D., Katz, R., Konwinski, A., Lee, G., Patterson, D., Rabkin, A., Stoica, I., & Zaharia, M. (2010). A view of cloud computing. Communications of the ACM, 53(4), 50-58.

Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The second machine age: Work, progress, and prosperity in a time of brilliant technologies. W. W. Norton & Company.

Castells, M. (2010). The rise of the network society: The information age: Economy, society, and culture. John Wiley & Sons.

Clarke, R. A., & Knake, R. (2010). Cyber War: The next threat to national security and what to do about it. HarperCollins.

Creemers, R. (2017). Cybersecurity Law of the People’s Republic of China: Translation and Analysis. China Law Translate.

European Parliament. (2016). General Data Protection Regulation (GDPR). Official Journal of the European Union.

Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A. (2016). Deep learning. MIT press.

Gubbi, J., Buyya, R., Marusic, S., & Palaniswami, M. (2013). Internet of Things (IoT): A vision, architectural elements, and future directions. Future Generation Computer Systems, 29(7), 1645-1660.

Gulyamov, S. S., & Rustambekov, I. R. (2019). Kiberxavfsizlik va internetdagi huquqbuzarliklarning oldini olish: nazariy-huquqiy tahlil. Yuridik fanlar axborotnomasi, 3, 112-119.

Ismailov, B. I. (2020). O‘zbekistonda axborot huquqi: rivojlanish tendensiyalari va istiqbollari. TDYU nashriyoti.

Laudon, K. C., & Laudon, J. P. (2020). Management information systems: Managing the digital firm. Pearson.

Mell, P., & Grance, T. (2011). The NIST definition of cloud computing. National Institute of Standards and Technology.

Nakamoto, S. (2008). Bitcoin: A peer-to-peer electronic cash system.

Nielsen, M. A., & Chuang, I. L. (2010). Quantum computation and quantum information. Cambridge university press.

O‘zbekiston Respublikasi «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni (2002).

O‘zbekiston Respublikasi «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni (2003).

O‘zbekiston Respublikasi «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi Qonuni (2015).

O‘zbekiston Respublikasi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi Qonuni (2004).

O‘zbekiston Respublikasi «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonuni (2015).

O‘zbekiston Respublikasi «Shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risida»gi Qonuni (2019).

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi (1994, o‘zgartirishlar bilan).

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Kiberfazoda axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-4996-son Qarori (2021).

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3832-son Qarori (2018).

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli O‘zbekiston — 2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-6079-son Farmoni (2020).

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-4996-son Qarori (2021).

Pfleeger, C. P., & Pfleeger, S. L. (2015). Security in computing. Pearson.

Qodirov, A. Q. (2022). Shaxsga doir ma’lumotlarni himoya qilishning huquqiy mexanizmlari. Huquqshunos, 3, 24-32.

Rahimov, F. X. (2021). Blokchein texnologiyalar va smart kontraktlarni huquqiy tartibga solish: xalqaro tajriba va milliy qonunchilik tahlili. O‘zbekiston yuridik jurnali, 1, 62-70.

Russell, S., & Norvig, P. (2021). Artificial intelligence: A modern approach. Pearson.

Segal, A. (2018). China and cybersecurity: Espionage, strategy, and politics in the digital domain. Oxford University Press.

Shackelford, S. J. (2020). The Internet of things and the future of cyber risk management. Indiana Journal of Law and Technology, 16(2), 217-242.

Singer, P. W., & Friedman, A. (2014). Cybersecurity and cyberwar: What everyone needs to know. Oxford University Press.

Solove, D. J., & Schwartz, P. M. (2020). Information privacy law. Aspen Publishers.

Stallings, W. (2019). Cryptography and network security: Principles and practice. Pearson.

Tanenbaum, A. S., & Wetherall, D. J. (2011). Computer networks. Pearson.

Tapscott, D., & Tapscott, A. (2016). Blockchain revolution: How the technology behind bitcoin is changing money, business, and the world. Penguin.

Tikk, E. (2011). Cybersecurity in the European Union and Beyond. NATO CCD COE Publications.

Westerman, G., Bonnet, D., & McAfee, A. (2014). Leading digital: Turning technology into business transformation. Harvard Business Press.

Axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalar mavzusidagi kazuslar

1-kazus: «Smart kontraktlar va huquqiy nizolar»

«SmarTech» MChJ kompaniyasi blokcheyn texnologiyasi asosida «Smart Mulk» platformasini ishlab chiqdi. Bu platforma orqali fuqarolar ko‘chmas mulk oldi-sotdi shartnomalarini smart kontrakt sifatida tuzishlari mumkin. Tizim shunday ishlardiki, sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi to‘lov va mulk huquqini o‘tkazish jarayoni avtomatik tarzda amalga oshiriladi.

Fuqaro Alisher Rahimov ushbu platforma orqali Toshkent shahrida joylashgan kvartirasi uchun Jahongir Karimov bilan smart kontrakt tuzdi. Shartnoma shartlariga ko‘ra, to‘lovning 30% darhol, qolgan 70% esa 3 oy ichida to‘lanishi kerak edi. Agar to‘lov belgilangan muddatda amalga oshirilmasa, smart kontrakt avtomatik ravishda bekor qilinishi va avvaldan to‘langan 30% Jahongirga qaytarilmasligi belgilangan.

Jahongir avvalgi egaga dastlabki 30% to‘lovni o‘tkazdi va kvartiraga ko‘chib o‘tdi. Biroq 3 oylik muddat tugagach, u qolgan summani to‘lay olmadi. Smart kontrakt avtomatik ravishda kvartira mulkdorligini qayta Alisherga o‘tkazdi. Jahongir esa kvartiradan chiqishni rad etib, sud orqali avvaldan to‘langan 30% summani qaytarishni talab qilib da’vo arizasi berdi.

Sud jarayonida quyidagi masalalar yuzaga keldi:

1. O‘zbekiston qonunchiligida smart kontraktlarning huquqiy maqomi aniq belgilanmagan – ular an’anaviy shartnomalar bilan bir xil huquqiy kuchga egami?
2. Blokcheyn tizimida avtomatik bajarilgan shartnoma shartlari sudda qayta ko‘rib chiqilishi mumkinmi?
3. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining shartnomani bekor qilish va avans to‘lovlarini qaytarish to‘g‘risidagi normalarini smart kontraktlarga qanday qo‘llash mumkin?
4. Agar sud Jahongir foydasiga qaror qabul qilsa, blokcheyn tizimidagi avtomatik bajarilgan smart kontrakt natijalarini qanday bekor qilish mumkin?

Ushbu kazus axborot infratuzilmasi va rivojlanayotgan texnologiyalarning huquqiy tartibga solinishi masalalarini, xususan, blokcheyn texnologiyalari asosidagi smart kontraktlarning huquqiy maqomi va ularni qo‘llashda yuzaga keladigan huquqiy muammolarni ko‘rsatib beradi.

2-kazus: «Sun’iy intellekt va huquqiy javobgarlik»

«AI Solutions» kompaniyasi tibbiyot sohasida ishlatiladigan «MedAssist» nomli sun’iy intellekt tizimini ishlab chiqdi. Ushbu tizim bemorlarning tibbiy ma’lumotlarini tahlil qilib, kasallikni aniqlash va davolash usullarini tavsiya etadi. Tizim O‘zbekistondagi bir nechta klinikalar tomonidan sinovdan o‘tkazilgan va Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan foydalanishga ruxsat berilgan.

«Shifo» xususiy klinikasi ushbu tizimni o‘z amaliyotiga joriy etib, tizim tavsiyalari asosida bemorlarni davolay boshladi. Bemor Nodira Karimova klinikaga murojaat qilganda, MedAssist sun’iy intellekt tizimi uning kasalligini aniqlab, ma’lum bir dori preparatini yozib berdi. Shifokor tizim tavsiyasiga to‘liq ishonch bildirib, qo‘shimcha tekshiruvlar o‘tkazmagan holda, sun’iy intellekt tavsiya etgan davolash usulini qo‘lladi.

Natijada Nodira Karimovada jiddiy sog‘liq muammolari yuzaga keldi va u shifoxonaga yotqizildi. Keyinchalik aniqlanishicha, sun’iy intellekt tizimi Nodiraning anamnezidagi ba’zi ma’lumotlarni noto‘g‘ri tahlil qilgan va unga mos kelmaydigan dori-darmonni tavsiya etgan.

Nodira Karimova «Shifo» klinikasi, «AI Solutions» kompaniyasi va Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarshi yetkazilgan moddiy va ma’naviy zarar uchun sud da’vosini taqdim etdi.

Ushbu kazus quyidagi huquqiy muammolarni ko‘tarib chiqadi:

1. Sun’iy intellekt tizimi tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik kimga yuklanadi: tizimni ishlab chiqqan kompaniyaga, uni qo‘llagan klinikaga, shifokorga yoki tizimni foydalanishga ruxsat bergan davlat organigami?
2. Tibbiy xizmatlar ko‘rsatishda sun’iy intellekt tizimi tavsiyalaridan foydalanish bo‘yicha qanday standartlar va protokollar ishlab chiqilishi kerak?
3. Bemorlarni sun’iy intellekt tizimi qo‘llanilishi to‘g‘risida xabardor qilish va ulardan rozilik olish majburiyati mavjudmi?
4. Sun’iy intellekt tizimlarining faoliyati monitoringini qanday tashkil etish va ularni tartibga solish uchun qanday mexanizmlar ishlab chiqish kerak?

Ushbu kazus rivojlanayotgan texnologiyalar, xususan sun’iy intellekt tizimlarini huquqiy tartibga solish, ulardan foydalanishda yuzaga keladigan javobgarlik masalalari va bemorlar huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini yaratish zarurligini ko‘rsatib beradi.