Oisha r.a. onamiz Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga turmushga chiqganlarida necha yoshda bo'lganlar?
Biz sizning e'tiboringizga zamonaviy olim-ilohiyotshunos, doktor Salohuddin al-Idlibiy qalamiga mansub, Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam bilan turmush qurgan paytlarida Oisha (r.a.) yoshining belgilanishi haqidagi tadqiqotni taqdim etamiz.
Tadqiqotning tarjimasi biroz qisqartirilgan shaklda berilgan.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar boʻlsin.
Paygʻambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar boʻlsin.
Bilamizki, bugungi kunda musulmonlarga nisbatan islom dushmanlar (islomofoblar) tomonidan turli ta'ziyqlar va haqoratlar darajasi ortib bormoqda. Bunday haqoratlarda esa "islom dushmanlari" asosan, Qur'on oyatlari va hadislarda o'zlaricha "xato" bor degan da'vo bilan harakatlanishadi. Afsus bilan aytishimiz joyizki, ayrim holatlarda ilm borasida zaif bo'lgan musulmonlar, "islom dushmanlari"ning bunday hiylalariga tezda uchib ketmoqda, ya'ni shubha va gumonga borib qolmoqda. Bu shubhalar dinning mohiyati ekanligiga ishonib qolishib, dindan qisman yoki to'liq qaytishmoqda, Alloh bizni bundan saqlasin.
Ushbu maqolada esa biz ba'zi shubhalarni hal qilishga va bahsli savollarga javob topishga harakat qilamiz.
Muhokama qilingan masalalardan biri bu Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning Oisha r.a.ga uylanishi masalasidir. O'sha paytda u to'qqiz yoshda bo'lganlarmi? Biz bu masalani tarixning o'sha davrida sodir bo'lgan voqealar nuqtai nazaridan ko'rib chiqmoqchimiz.
Oisha r.a. onamizning Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam bilan turmush qurgan paytlarida va oilaviy yaqinlik paytlaridagi yosha oid tadqiqotlarimizni hadislarni tahlil qilish orqali o'rganib ko'riladi. Va bu masala bo'yicha olimlarning fikrlari ikkiga bo'linadi.
Birinchi, eng keng tarqalgan fikr:
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Oisha r.a. onamiz olti yosh bo'lgan vaqtlarida turmush qurdilar va to'qqiz yoshida er -xotinlik munosabatlariga kirishdilar.
Bu fikr Oisha r.a.ning o'zlari aytgan so'zlariga asoslanadi. Imom al-Buxoriy, Muslim va boshqalar Hisham ibn Urvadan, u otasidan va Oisha r.a.dan hadis rivoyat qilganlar, unga ko'ra Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Oisha r.a. onamiz olti yosh bo'lganlarida unga uylanganlar, to'qqiz yoshida esa olib ketganlar.
Shu o'rinda bir narsa yodimizda turishi kerakki, yuqorida keltirilgan versiyada yoshning hisobi Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning payg'ambarlik faoliyatlari boshlaganlaridan 4 yil deyin Oisha r.a. onamizning tug'ilganlariga asoslangan holda keltiriladi.
Ibn Abdul Barning "Al-isti'ab fi ma'rifat al-ashab" kitobida shunday deyiladi: "Rasululloh sallallohu alayhi va sallam unga (Oisha r.a.ga) Makkada, hijartdan oldin uylanganlar, ayrimlar esa - yetti yosh deyishadi, to'qqish yoshlarida esa Madinadagi uylariga olib kelganlar".
Ular Oisha r.a. onamizning o'zlaridan rivoyat qilishgan.
Ikkinchi fikr:
Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam Oisha r.a. onamiz o'n to'rt yosh bo'lgan vaqtlarida unga uylandilar va uni vahiy tushishidan to'rt yil oldin tug'ilganligini hisobga olsak, uni o'n yetti yoki o'n sakkiz yoshlarida uylariga olib keldilar.
Imomlar Ibn Is'hoq va at-Tabariyning nutqi bunga dalolat qiladi, chunki ikkinchi fikrni isbotlash zanjirning to'rtinchi va beshinchi bo'g'inlarini tasdiqlaydi.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Oisha onamizga, u 17 yosh bo'lganlarida uylanganligiga degan fikrni quyidagi faktlar bilan asoslashimiz mumkin:
1-FAKT
Oisha r.a. opasi Asma r.a.dan o'n yosh kichik. Asma r.a. Madinaga hijratdan yigirma yetti yil oldin tug'ilgan, ya'ni Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam payg'ambarlik vazifasi boshlanishida, u o'n to'rt yoshda bo'lgan. Demak, Oisha r.a. vahiy kelishidan to'rt yil oldin tug'ilgan.
Ibn Abdul-Barr "Al-Istiab" kitobida, Ibn Asakir "Taʼrixu madiynati Dimashq" asarida al-Asmaydan Ibn Abu Zannadning so'zlaridan rivoyat qilingan: "Abu Bakrning qizi Asma Oishadan o'n yosh katta edi". Hadis sahih.
Abu Nuaym Asma hayoti haqida yozgan "Marifa as-Sahaba" kitobida quyidagilarni yozadi: "Asma hijratdan yigirma yetti yil oldin tug'ilgan va hijriy yetmish uchinchi yili Makkada vafot etgan. 100 yoshda, o'g'li Abdulloh ibn Zubayr o'ldirilganidan bir necha kun o'tgach".
Asmaning tug'ilgan sanasini belgilash haqidagi fikrning isboti, Abu Nuaymning so'zlari, Asmaning o'zi aytgan so'zlarga asoslanib, shunday dedi: "Men Amr ibn Navfalning o'g'li Zaydni ko'rdim. Ka’baga suyanib dedi: "Ey Quraysh jamoasi, bugun sizlardan hech kim Ibrohim (alayhissalom) diniga ergashmaysiz, faqat mendan boshqa".
Zayd ibn Amr esa Ka'ba Qurayshlar tomonidan qayta ta'mirlanayotgan vaqtlarda vafot etgan. Bu vahiy tushishidan besh yil oldin edi, Ibn Saad "At-Tabakat" kitobida Said bin Musayibdan aytganidek, ya'ni hijratdan o'n sakkiz yil oldin.
Asma r.a. bu so'zlarni eshitganida to'qqiz yoshda edi, bu mantiqan to'g'ri keladi, chunki bunday ma'lumotlarni to'qqiz yoshdan kichik bo'lgan insonlardan rivoyat qilish mumkin emas.
Ibn al-Asir "Usd ulgʻoba fiy maʼrifat ahvol is-sahoba" kitobida Abu Nuaim shunday deganini yozadi: "(Asma) hijratdan yigirma yetti yil oldin tug'ilgan". Ibn Abdul Barr "Al-Istiab" kitobida: "Asma hijriy 73-yil, Jumadul Avval oyida, Makkada 100 yoshida vafot etdi", degan.
2-FAKT
Imom al-Buxoriy Oysha roziyallohu anhudan rivoyat qiladi: "Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam Makkada bo'lganlarida, "Ha, ularga va'da qilingan vaqt Soatdir. Va u Soat ofatliroq va achchiqroqdir” (Qamar surasi, 46-oyat) oyati nozil qilingan edi. O'shanda men hali qiz bola sifatida o'yinlar o'ynardim (al-jariyat)."Baqara" va "Niso" suralari u (Payg'ambar alayhissalom) bilan bo'lganimda nozil qilingan."
Mashhur tarixchi, faqih va filolog Imom at-Tabariy, Qur'oni Karim talqinida Ibn Abbos aytgan narsalar haqida shunday yozadi: "Bu oyatning nozil bo'lishi bilan Badr jangi o'rtasida yetti yil o'tdi". Binobarin, bu oyat hijratdan besh yil oldin va Vahiy yuborilganidan sakkiz yil keyin nozil bo'lgan.
Ibn Saydah "Al-Muhkam" kitobida va Ibn Manzur "Lisan al-Arab" kitobida shunday yozadilar: "Al-jariyat" so'zi "yosh qiz" ma'nosini bildiradi. Yosh qiz, o'z navbatida, katta yoshli hisoblanadi. Bu atama arablar tomonidan yetukligining boshida, yosh qizga nisbatan ishlatilgan.
Agar bu oyaat nozil qilinishi vahiy boshlanganidan sakkiz yil o'tib sodir bo'lgan bo'lsa o'sha vaqtda Oisha necha yoshda edi?
Agar biz birinchi fikrga murojaat qilsak, u to'rt yoshda ekanligi ma'lum bo'ladi va bu yoshdagi qizga jins xususiyatlarini aniqlashda al-jariyat, ya'ni yosh qiz deyilmaydi. Demak, birinchi bayonot noto'g'ri.
Ikkinchi fikrga ko'ra esa, bu oyat nozil bo'lgan vaqtda uning yoshi 12 yoshda bo'lib, bu "al-jariyat" atamasiga to'g'ri keladi.
3-FAKT
Imom Buxoriy Oisha raziyallohu anhu rilayat qiladilar: "Men ota-onamni (Abu Bakr va Ummu Rumon raziyallohu anhumoni) Islom dinidan bo‘lak dinda sira tasavvur qila olmasman, aqlimni tanibmanki, ular Islom diniga e’tiqod qilib kelishadi. Shuningdek, men Rasululloh sallallohu alayhi va sallam biznikiga kelmagan biror kunni ham eslolmayman. Ul zot biznikiga kunning ikki tarafida, ya’ni ertalab va kechqurun qadam ranjida qilib turar erdilar. Musulmonlarga (Quraysh kofirlari) ozor yetkazganda (Janob Rasululloh uz sahobalariga hijrat qilmoqqa izn berdilar. Ular Habashiston tomon yo‘lga tushdilar). So‘ng, (ularga yetib olmoq niyatida) Abu Bakr ham Habashiston tomon hijrat qilib, Bark al-G’imod degan joyga yetib bordilar. Ul yerda Abu Bakrga Ibn ad-Dag‘ina yo‘liqdi........"
Bu hadisdan (hadis) ikkita xulosa kelib chiqadi:
A) Odatda 4 yoshli bola, ota-onasining dinini ular atrofidagi jamiyatning dinidan ajrata olmaydi, ya'ni farqlay olmaydi. Oisha r.a. vahiy kelishining to'rtinchi yili tug'ilganligini va atrofidagi hodisalarni 8 yoshli boladek tahlil qila oladigan darajada bo'lgan deydigan bo'lsak, unda uning: " "Men ota-onamni (Abu Bakr va Ummu Rumon raziyallohu anhumoni) Islom dinidan bo‘lak dinda sira tasavvur qila olmasman, aqlimni tanibmanki, ular Islom diniga e’tiqod qilib kelishadi." degan so'zlari aniq bo'lgan narsaning bayonotiga aylanadi va umuman qo'shimcha izohlarga hojat qolmaydi, chunki Abu Bakr r.a. islomni ilk qabul qilgan insonlar orasida birinchilaridan, Ummu Ruman esa o'sha vaziyatdan qaralsa, avvalroq Makkada Islomni qabul qilgan. Bu haqida esa Ibn Saaddan rivoyat qilingan. Bu joyda esa, Oisha r.a.ning faqatgina otasi emas, balki ham otasi ham onasi haqida, ularning islomni qabul qilganlari va bu so'zlarni Oisha r.a. vahiy kelishining birinchi yilida aytilgani, uning so'zlari aniq ma'lumotni bera olgani, Oisha r.a.ning hijratdan to'rt yil oldin tug'ilganligini yaxshilab qayta o'ylab ko'rishga undaydi.
Yuqoridagi fikr vahiydan to'rt yil oldin tug'ilgan degan xulosaning asosidir. Buni boshqa dalillar ham isbotlaydi.
B) Darhaqiqat, Oysha r.a.ning "Musulmonlarga (Quraysh kofirlari) ozor yetkazganda (Janob Rasululloh uz sahobalariga hijrat qilmoqqa izn berdilar. Ular Habashiston tomon yo‘lga tushdilar). So‘ng, (ularga yetib olmoq niyatida) Abu Bakr ham Habashiston tomon hijrat qilib, Bark al-G’imod degan joyga yetib bordilar", - degan so'zlari, ota-onasi islomni qabul qilganini tushungani bilan bog'liq. O'sha paytda u atrofda nima bo'layotganini yaxshi bilardi. Ma'lumki sahobalarni Makkadan Habashistonga hijrat qilishga izn berilgani, vahiy kelganidan keyin beshinchi yilning o'rtalarida, Habashistonga hijratning ikkinchisi esa o'sha yilning oxiri yoki oltinchi yilning boshlarida sodir bo'lgan.
Agar Oisha r.a. vahiy yuborilganidan keyin to'rtinchi yilda tug'ilgan bo'lsa, u hijriy oltinchi yil boshida nima bo'lganini tushuna olmasdi. Ammo, agar u Vahiydan to'rt yil oldin tug'ilgan bo'lsa, bu to'g'ri bo'lardi.
4-FAKT
Imom Muhammad ibn Ishoq "As-Sira an-Nabaviya" kitobida birinchi bo'lib islom dinini qabul qilganlarning ismlarini tilga olib, shunday yozadi: "Keyin arab qabilalaridan bo'lgan odamlar islomni qabul qildilar, ular orasida Zayd ibn Amr ibn Nufaylning o'g'li Said, uning xotini ya'ni Xattobning qizi Fotima, Abu Bakrning qizi Asma va Oisha. Oisha o'sha vaqtda yosh edi... Keyin Alloh Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga "Buni (Islomni) odamlarga e'lon qiling va ularni Allohga ibodat qilishga va hidoyatga chaqiring"deb aytdi.
Imom Ibn Kasir Ibn Ishoqning ba'zi iboralarini keltiradi: "Keyin, Alloh vahiy yuborilganidan uch yil o'tgach, Payg'ambarga buyurilgan narsani e'lon qilishni va mushriklarning zulmiga sabr-toqat qilishni buyurdi".
Ibn Ishoqning so'zlaridan ko'rinib turibdiki, Oisha r.a. vahiy tushgandan keyin yashirin da'vat paytida Islomni qabul qilgan va o'sha paytda u kichkina bo'lgan. Yashirin da'vat uch yil davom etgani uchun, ehtimol bu davr oxiriga kelib, ba'zi uchrashuvlarda Oisha r.a. ham ishtirok etgan. Shu joyida esa u vahiy yuborilganidan keyin tug'ilgan deb da'vo qiladigan so'zlarga murojaat qilishning iloji yo'qligi ma'lum bo'ladi. Birinchi fikrga ko'ra, u hali tug'ilmagan degan edik. Ikkinchi fikrda esa, Oisha r.a.ning vahiy tushishidan 4 yil oldin tug'ilganligining haqiqatligini va yashirin da'vat vaqtlarida Oisha r.a.ning 6 yoki 7 yoshda bo'lganligini bilishimiz mumkin.
5-FAKT
Imom at-Tabariy "At-Tarix" kitobida shunday yozadi: "Abu Bakr, Alloh undan rozi bo'lsin, jaholat davrida Abdul-Uzzaning qizi Qutaylat ismli ayolga uylandi va u Abdulloh va Asmani dunyoga keltirgan. Shuningdek, johillik davrida u Amirning qizi Ummu Ro'mon ismli ayolga uylangan va unga Abdurrahmon va Oisha tug'ib bergan. Va ularning hammasi Johiliyat davrida uning ikki xotinidan tug'ilgan bolalardir ».
Bu tarixiy haqiqat Oysha r.a.ning vahiy tushishidan oldin tug'ilganidan dalolat beradi.
6-FAKT
Imom At-Tahoviy "Ahkam al-Qur'on" kitobida Oisha roziyallohu anhudan kelgan hadisni keltirib: "Malik o'g'li Abu Said al-Xudriy va Anasning Rasulullohga oid hadislarni qaerdan bilishadi? Darhaqiqat, ular kichkina bolalar edi» degan.
Albatta, bu so'zlarni Oisha tasdiqladi.
Va keyin Oyshaning so'zlari: "Abu Said al-Xudriy va Anas ibn Moliklarning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislari haqidagi bilimlari qayerdan keladi? Darhaqiqat, ular kichkina bolalar edi ", - deb bo'lmaydi, chunki u ulardan bir yosh kichik ekan. Shunda Oisha r.a.ning so'zlari: "Abu Said al-Xudriy va Anas ibn Moliklarning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislari haqidagi bilimlari qayerdan keladi? Darhaqiqat, ular kichkina bolalar edi ", - degan hadislari imkonsiz bo'lib qoladi, chunki Oisha r.a. ulardan bir yosh kichik ekan.
Ikkinchi fikrga ko'ra esa, Oisha r.a., bu ikki sahobadan yetti yosh katta, turmush qurgan vaqtlarida, hijratdan bir yil o'tib, bu ikki sahobaning yoshlari
Va ikkinchi fikrga ko'ra, Oysha r.a. bu ikki sahobadan yetti yosh katta va turmush qurganlarida, ko'chirilganidan bir yil o'tib, bu sahobalarning yoshi o'n bir yoshda bo'lgan. Oisha r.a.ning yoshi esa o'n sakkizda edi. Va u Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning so'zlarini yuqorida aytilgan ikki sahobadan ko'ra yaxshiroq tushunganlar.
Demak, nima uchun Oisha r.a. bu ikki sahoba haqida "ular kichkina bolalar" deb aytganlari aniq bo'ldi.
Shubhasiz, bu dalillar va taqqoslashlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Oisha r.a.ga uylanganlarida, onamizning 17 yoshda bo'lganliklariga ishonchli bo'ladi.
Agar biz yuqoridagi dalillar va asoslarni to'plasak va taqqoslasak, Oisha r.a. vahiy tushishidan to'rt yil oldin tug'ilganligi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga vahiy kelganidan o'ninchi yilda turmushga chiqqanligi aniq bo'ladi.
Natija shundayki, nikoh vaqtida Oisha r.a.ning yoshlari 14da bo'lgan, bu vaqt hijratdan uch yil oldin edi. Oisha r.a.ni Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning uylariga hijratning birinchi yili oxirida olib kelishgan. Bu yerdan ma'lum bo'ladiki, Oisha onamiz, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning uylariga olib kelinganda 17 yoki 18 yoshda bo'lgan.
Natijada, uning uylanish paytidagi yoshi 14 yoshda edi, bu uning ko'chib ketishidan uch yil oldin edi va u ko'chirilgandan keyingi birinchi yil oxirida Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning uylariga keltirildi. Bundan kelib chiqadiki, o'shanda Oyshaning yoshi o'n etti yoki o'n sakkiz edi.
Oisha roziyallohu anhu nikoh paytida olti yoshda va nikoh yaqinligida to'qqiz yoshda bo'lganligi haqida aytilgan hadisga kelsak, uning zanjiri ishonchli, lekin mazmuni tarixiy dalillarga ziddir.
Nikoh paytida sodiq Oyshaning onasining yoshi to'qqizdan bir necha yil yuqori bo'lganligi haqida ko'plab versiyalar mavjud. Bular tarixiy ma'lumotlar, va biz ularning hech birini mustaqil, alohida dalil deb atay olmaymiz, lekin ularning hammasi aniq va kuchli dalil bo'lib, ularni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi.
Bu tarixiy ma'lumotlardan farqli o'laroq, Oisha r.a.dan olingan ma'lumotlarga ustunlik berishning imkoni yo'q. Chunki, agarda tarixiy dalillar belilangan darajaga yetsa (qachonki o'sha ma'lumotlar jiddiy bahslarga sababchi bo'lsa), aynan bahsga sabab bo'lgan va asoslantiriluvchilari yuqori bo'lgan hadislar, zaif deya ta'riflangan yoki hadisni ichida xatolari mavjud (boshqasi bilan solishtirganda tafovut) chiqqan holatda, bahsni keltirib chiqargan asoslari ko'proq hadis inobatga olinadi.
Ko'p sonli guvohliklarning mavjudligi va tasdiqlashlari, Oisha r.a.ning tavalludi, Payg'ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga vahiy kelishidan 4 yil ilgari bo'lganligiga ishonishimiz mumkinligini ko'rsatmoqda. To'rt yildan keyin emas. Bularning barchasi esa, aynan shu masala bo'yicha xato, chalkashliklar bo'lgani dalilidir.
Hadis kitoblari tarixiy kitoblarga qaraganda kuchliroq, ishonchliligi va haqiqiyligi jihatidan muhimroqdir, chunki ular uzatish zanjirining (isnad) haqiqiyligiga asoslangan. Shuningdek, ma'lumotlar bir kishi tomonidan yoki bir necha yo'llar (manbalar) bilan kelishi mumkin. Bu holatda ulamolarning fikrlari inobatga olinadi.
Bu holda muammo hadis kitoblarini tarix kitoblari bilan taqqoslashda emas, balki hadis kitoblarida bitta sahoba tasdiqlagan harakat bilan bog'liq hadisni, hadis va tarix kitoblaridan o'nta guvohlik bilan solishtirishda. Bunday holda, hadisda bitta sahoba o'rnatgan versiyadan ko'ra, guvohliklarning kombinatsiyasiga ustunlik berish kerak.
Munozaralar paytida, Oisha r.a. to'qqiz yoshda edi, degan taxminni qo'llab-quvvatlagan kishi: "Men Oisha r.a.ning xatosi va unutuvchanligidan gumon qilishdan oldin bu muammoni ko'rib chiqmoqchiman" deyishi hamda: "bu yoshda nikohga ruhsat bo'lganmi? Arab muhitida va boshqa barcha xalqlarda o'sha paytda va hatto bizning davrimizga yaqin bo'lgan davrda keng tarqalgan amaliyotmi?" degan savollarni qo'yishi lozim.
Va bunga javoban Salohiddin al-Idlibiy shunday javob beradi: "Agar kichkina qizlar bilan turmush qurish barcha xalqlar va millatlar tarixida keng tarqalgan bo'lsa ham, bu haqiqatan ham Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning foydasiga dalil emas. Bunga dalil keltirilmaguncha tasdiqning yo'qligi asosdir. Agar bu aniq dalil bilan tasdiqlansa, unda hech kim unga zid kelmaydi va biz unga bo'ysunamiz, aks holda bo'ysunmaymiz».
Yaqinlik paytida Oysha to'qqiz yoshda edi, degan rivoyatni qo'llab -quvvatlovchi hadis, Abdulloh ibn Safvonni Oyshaning o'zidan olib keladi, u aytadi: "Rasululloh sollallohu alayhi vasallam meni olti yoshimda uyladilar va ular meni oldiga olib kelishdi. Men to'qqiz yoshda bo'lganimda. " Shuningdek, u to'y kuni va uni Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamga ko'chirish haqidagi hadisni ham aytib o'tdi. Ushbu versiyani qo'llab -quvvatlovchi ma'lum miqdordagi afsonalarni nomladi, unda Oyshaning bir xil so'zlari keltirilgan.
Oisha r.a.ni 9 yosh vaqtlarida yaqinlik bo'lganini tasdiqlovchi hadisni Abdulloh ibn Savfon r.a. Oisha r.a.dan keltirib shunday degan: "Allohning elchisi Rasululloh ollallohu alayhi vasallam menga 6 yoshimda uylandilar, 9 yoshimda esa uylariga olib keldilar". U shuningdek, to'y kuni Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam hijrat haqidagi hadisni ham aytib o'tgan. Ushbu hadisni qo'llab - quvvatlovchilar Oisha r.a.dan keltirilgan bir nechta hadislarni ham aytishadi.
Bunga javoban Salohiddin al-Idlibiy: “Oisha r.a.dan rivoyat qilingan hadislar, undan aniqlangan narsani hech qanday to'ldirmaydi. Agar Oisha r.a.dan ikki, uch yoki undan ko'p hadislar kelgan bo'lsa va biz uning keksayganligi sababli so'zlarida xato bo'lgan deb aytgan bo'lsak, bu yangilik emas. Ammo, bu holda, mavzuda biz bir yoki bir nechta sahobalardan ishonchli zanjir bo'ylab uzatilgan hadislarning nusxalaridan foyda olishimiz mumkin, xuddi Oisha roziyallohu anhudan rivoyat qilinganidek, u to'qqiz yoshda edi... kabi. Lekin men bunday fikrlar va dalillarni shu kungacha topmadim.
Va endi bizda bir savol tug'iladi: bu mavzuda imonlilarning onasi Oisha r.a.dan rivoyat qilingan manbadan boshqa boshqa manba bormi? Agar kimdir undan boshqa versiyalarni keltirib, ijobiy javob bersa, u yuqoridagi asoslash usuliga o'xshaydi, chunki savol Oisha r.a.dan boshqa hikoyaning manbasi haqida edi. Va uning bayonoti yuqorida aytilganlarning bayonotidan boshqa narsa emas.
Hatto tabiinlardan biridan bo'lsa ham, Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam Oisha r.a. olti yosh vaqtida unga uylanganlar, yoki u to'qqiz yoshida unga yaqinlik qildilar, deydimi?! Agar biz hech bo'lmaganda bitta shunday hadis keltirgan insonni topgan bo'lsak, u falon tabiindan uzatilgan deb ayta olamiz. Bunday narsa yo'q ekan, biz buni ayta olmaymiz ".
Bu tadqiqot doktor Salohuddin al-Idlibiy tomonidan hijriy 1435 yilda zul-hijjaning 20-kuni o'tkazilgan, bu 2014 yil 14 oktyabrga to'g'ri keladi.