Дүниежүзілік шаруашылық модельдері

Қазіргі заманда елдер экономикалық байланыстарға жиі қосылатынына қарамастан, елдер арасындағы айырмашылық өте үлкен. Осыған байланысты дүниежүзілік шаруашылықтың бірнеше моделі пайда болды.

Дүниежүзілік шаруашылықтың екімүшелі моделі

Бұл теорияға сәйкес, барлық елдерді екі топқа бөлу қажет:

-      Экономикалық дамыған;

-      Дамушы.

Бөлу экватор арқылы жүргізіледі: Солтүстік – дамыған, динамикалық, бай; Оңтүстік – артта қалған, кедей. Бірақ, дүниежүзіндегі жағдай бойынша Оңтүстік жарты шардың көптеген елдері экономикалық дамудың жаңа деңгейіне көтеріліп, бұл бөлу түрі актуалды емес болды.

Дүниежүзілік шаруашылықтың үшмүшелі моделі

Дүниежүзілік шаруашылықтың үшмүшелі моделіне ауыспалы экономикалы елдерді қосады. Бұл модельді жетілдіріп, қазір келесі бөлуді ұсынады:

-      Бірінші топ (Орталық) – бұл Солтүстіктің 2 елі, олар экономикалық жағынан дамыған болып келеді. Бұл топқа Шетелдік Еуропа, АҚШ, Жапония елдері жатады. Аталған елдер қазіргі ғылым, техника, ҒТР-ның қозғаушы күші (локомотив) болып табылады.

-      Екінші топ (Периферия) – бұл қарқынды дамып жатқан Оңтүстік елдері (жаңа индустриалды мемлекеттер, мұнайдың экспортерлері). Олардың саны 100-ден астам.

Мұнайды экспорттаушы елдерге жан басына шаққандағы табыстың өте үлкен деңгейі тән. Бұл Катар (жылына 60,7 мың доллар), Бруней (26,4 мың доллар), Кувейт (26,0 мың доллар), Бахрейн (24,1 мың доллар), Сауд Арабиясы (20,1 мың доллар).

-      Жартылай периферия – қалған кедей және экономикалық жағынан нашар дамыған елдер

Басқа теориялар

Дүниежүзілік шаруашылықтың негізгі модельдеріне онмүшелік модельді де жатқызады.

19-ғасырдың аяғына дейін барлық көрсеткіштер бойынша Еуропа көшбасшы болды, одан кейін дүниежүзілік көшбасшы рөліне АҚШ үміткер болды.

Екі дүниежүзілік соғыс аралығында дүниежүзілік масштабтағы жаңа орталықтар пайда болды – Кеңес Одағы мен Жапония. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Қытай, Үндістан, Оңтүстік-Батыс Азияның мұнайөндіруші елдері, Бразилия, Канада және т.б. елдер сияқты дүниежүзілік шаруашылықтың орталықтары пайда болады.

Соңғы 20 жылда дүниежүзілік аренаға «төрт азиялық жолбарыс» жататын жаңа индустриалды елдер шығады: Корея Республикасы, Тайвань, Гонконг, Сингапур.

Төмендегі сұрақтарға жауап бер:

1. Дүниежүзілік шаруашылықтың екімүшелі моделін түсіндіріңіз.
2. Дүниежүзілік үшмүшелі модельдің ерекшелігі қандай?
3. Орталық, перифериялық, жартылай перифериялық елдер ұғымдарын түсіндіріңіз.
4. Онмүшелі модельдің қалыптасу кезеңдері қандай?