УцIриля дуба
Ттадикада гал, нусса сухъ, 90-биль дусмажжид, щилля гьегъиб чинабкIа бухая шишлик бе̄цIий мусса ба̄ччиля дукIул. Ириллялжиля кIве сгIяхIятIлижиль чӣбидухъунзиб вахтде. Хьу инсан лидде нусса: гIагъв гIугъбуган, са дудиль вишсачибзив, юццекьайля адаме кIарахъан галъя. Нисси, дурӯсле гьаиб, хъгIямаквал беччибде идмӯтиль, ГIяле букIузив кIарахъанни буччуладе.
Багаттагъиб, бутIне дакьиб дуликйа либде, ква̄лла дигбея, де̄ччийжудъя, се̄же-ме̄же, кьай-май сикIабха̄я. ШампIуртея лидде, бага̄лили дукIул ягълавъя бишаба̄лчида, яхле дуликI буцIидаиль дукIул.
Са бахъвлас “симеркIа” бихве, ӯкIицIеакквал щильцциб бикъа-сабикъул батӯзиб, рулла гьегъив баратал машина бичи бӯссаухибзив, машиналла шӯпиръя.
Багажниккле далгъунжуд усулъя, буккинна сикIабхая, сикIалдищея динкаттищиб, тта̄дикада. Ссибта те “Вишкалла” титту каттижий дукIужудде, амма Каримля заправкIалщу читтигъулмутиль, йиштте букIай, бацIахъану, баракад дгIукье, каде пак муссне тид иттуда̄ну. Гьаттажида.
НикIалла дашибжиля, са хъгIямакквазиб мусса те̄сабжин.
- Нахаянид тташдицце, - укIай са.
- СивкIутну у? БацIахъаква, яниб кабигуйи, баракад бука гьаре, - букIай са̄лте.
Налттад дӣкьул, хIяхIя дукIул, масхъартад дахьул, дида̄гулда гал, бикIле се̄чIузиб муссали разийдӣхехул.
Даммӣкьеле итте мусналла дибалуме ахху, се муснедиль, амма щильциль гIяхле гьихъдичибдалла щаквикад. На иттий биккаххат тгIябгIяссин дихьв. СечIузиб, я мусса, я хьуне тесабильгуннасаб.
На̄ букIай йиштте, гьаре даше уцIриля дгIяяркIабущу дгIукье. Агь ищиля вагь валгъ, сижуб дгIяяркIабе, шишлик бецIий ттадичибжуд адай нусса?
- Абха̄ле, - укIул гьаъад, - нусса на̄хаянид хьунитад динӣкаттатаба̄ну, уща дгIукьина ищи биккумуссана. Бара тиниб са хвалаъаквазиб авлахъ бухузиб муссая тибну, наттуд дужилля нусса, шишликIйя буцIул.
- ГIяхссиб, гье абха̄ле - букIул, динӣкаттатул ГIяле ба̄ле дуя, диникаттищиб бьагажникIлиджуд сикIабхая сабъя, лак гьаттажий ильтте. Диля пикре хIясибле УцIриля щилий акссиб мусса де ид.
Улгу бингIябгIяссун дихьвйя либ, бара мигдути дидигул нуссая: гьанищӣлихьхьали, хъайиба дгIугIле бӣхул, дӣхьв тгIябгIяссун вгIязъя букIулдену, салхъинне дикьледе.
На̄ ча̄ра либаква, чукурда̄кьиб кIвише къакъа, ужагъйя бакьиб -ӯсул дагаттагъиб
хIядурреде - цIа бикIви мусса ба̄кьад. Чегьабиццид ягълав, ссибта хIюле бацIахъиб, гьиба дуликI бе̄цIиля ибле.
Гьараква, са кIалла бутIа либаква цIа чибикIвахъийциб, я де̄жуд ӯсул лидаква, дугъвле да̄кьи дис либакква. Бишабалчунзиб дис машиналла бардачукIлиб каттильгун бужиб саб, ба̄тта багажникIлиб.
Гьареква гьаре, а̄гаиль укIул, чегьаттахъуб гIяргIяркьля шуша, ӯсуллиже чикатIиб кIвише, бикIви бихккулда, алгьуннасаб цIа гIяргIякьлидильйа. “ГIяхщщуд гIяргIякь дужиб сад” - ибт ухад, дисибзивля абая йишгьаттахъиб.
Испишккалла тIакьанад гIяб бидӣкIаласуна лидал.
Ихттея дагъвидāле цIа бикIвий духакквал, таман бухуб бихва къуллухъ. Итте уцIриля пирмалщу гьаттагӯжуб мӯт вӣсабагъилялиль Аллагьли бакIу, мигдетилялда янид.
Нāле дукIул салла-салце гъайдукIугьийа нусса, гьантасабче дамми, те нусса сгIякьгIунмутиль, хьурлидиль бара дӣхьв те̄бекъиб вахтла, хьунижиль чӣвидулхъун лак гьаттагул, асаб-саб гьаизиб, ӯчиля мӯттала къаларде те̄сабжинква, ибле.
- Иттий вагьаккватти? - укIудну ГIяльцце.
- Вагьакквад - укIай, - итти табагӯл бухилял саб.
- Аде, - укIул гьаъад, - уща гапдукIул чӣдидассул духилялде, даммийкьеле якьинне вахквад.
“Дукруш ухилялде”, ибле ӯкIильже сабе̄ххви. “Гьареква гьаре, гьихъле гIукьилляде ихну, вгIявкабе̄чIе гьаре, тIама бакьиб сахьаиль.
“Идиццибкьеле дис типпухилял саб, цIа бикIвийа ниссижи устазивъя ухилялну”, ибле вгIявкабе̄кIад ухубгьатте:
- Эй, земляяяк!.. Пастӯух! ..Чāбāн! - укIул ГIялея вгIвявукIе.
Ссибта се̄чIулла жуваб бухāхе На гьаттагул ухилял сав ибле бгIягIнадӣхьужуд нусса:
- Гьай! - укIул тIама сабакье чинāлдиль ахху хъайиль.
“Агь иля чāхарабāкь” ибле цгIихъчегьаттухуб:
- Яне ваш гьаре! - дукIул вгIявдукIулда.
- Себāкьий? - укIул тIама саб.
НикIалла духубжиля дакIвевикIул сав ӯчиже мӯттавижиб, кгIякьюн инсан.
- Уща чадан? Яне сагъунне аккаттан? - дарккван кубле укIай иль, нгIухъбе дусибжиля.
Дудиль гIугъбуган кубле жуваб бикьулда:
- БикIал шишликйа бецIий, ищиля яниджуд муснея дахкви сгIякьгIунжудде - укIул.
Иль вахтла кIарахъан кубле сав ГIяле:
- Щибилян эв? (СивкIайну иль?)
- Нуж киссан рачIарал чагIӣлян цIехулев вуго (Уща чинāл сгIякьгIунжудддан, чадан укIул хьайбигъул сав), - укIул кIарахъан кубле жуваб бӣкьулда дудиль.
ӮкIухъунзив дикьле вгIякьчивицци гал дукруш. “Дицце гIугъбуглада букIай, чула уччиб дикIежуд гъайле бахьулква йиштте”, ибле ухӣде.
Сухъ ниссиже, сухъ ниссиля ирамажалже чивхьул сав иль: “вещилля паке̄те сикIабхая лид, сабъ либ, я машӣна я ӯче, я хIямхIя сечIу либаква, сагъунне сакьиб бухий биккулну эляшуд ильтте”?
КутI-кутIзив гIюццив ГIяле, вегъуб-вегъубзив ду. Те китаблиццибжуб Дон Кихот бāле Санчо Панса дикьле духилялде нусса. ДгIяйлиживал гIульхIунде, нусса сеиляхху чгIягъя такаттицийля дукрушли.
- Нāхе хьунижиль гIякьиттай? - укIай, сāл хьуне либзибдикьле.
Ид ӯхуччиб савла щакдичиб, нуссадилья масхъара бакьиля гьаре дукIул:
- Ада, титтул кгIякьида, - укIул гьаъад гIурус кубле, цIагу ахъгьабакьиб тIупъя.
Масхъара эгъегъай или. ВгIякьчивиццул кицций, се гьаидайиль аххалдикьле.
Дилякьеле беччибзиб гIяхле вибдичий либалдену гIяяб либаква, беччаквалихьали беччибзив ухузив ГIяльдиль кадея таманчибдакьай. ВгIякьагъиб улбея лаквиццузив дукрушицце укIай:
- Братуха, парашюты где можно закопать!
Битунне къагъухуб: - Се? - укIай дукруш
- Парашюты, парашюты, говорю, где тут можно закопать?
- Ахху, - укIай пакьир дукруш.
“Чищу аккадва ду, мицIель хвассайухи бикадиль сухь” ибле ухӣде.
ХIяхIя дукIул дижгвида ГIяле бāле ду.
- Маскарралладакьал, масхъарралла, - укIул гьāд. - Хе цIа бикIвий дӣхехулдихьле, удиль илляй вӣхутиль дукIул вгIявкабечIибжудде. Машӣналциля сгIякьида янемакьин. Ниссициляжуб сāлте УцIриль гьаттажий, нусса янид датӯл.
- Гьу, эгъад, - укIе нāлейа дукруш, эгъибзивлижея, вихчӣвидагузивлижея мишилькьеле аде ид.
На ужагълищу тавдиже иль. Бинӣгьабалчун кисанāл са хъгIӣбуган дисъя, де̄ль каттуцIиб ӯсул, вāтихьай ягълавлигу.
Гьиба ильдиль бакьибзибли, нāя ӯкIдулхъун лидалла валлагь нусса. Ризинна ахъщуд чакма чидледе идиля тгIюмяжжид. ЦIижудъя духелляде нāлейа, амма гьакал дӯкьжудъя аде.
Нā иттий биккаххат, те хъгIибуган дислицциля, хъайилькатталла ве̄кӣщиб, бухъӣн-бугьитIзиб эйтIала бухузиб бутIа бинигьабиччай ризинна чакмалла хъайлицциль.
КIена ниссий ярга сабагъе гал, ӯкIдухъий! Гьарбе йиттал цIа бикIваххан, бāкьибзиб āс чакма иссий чāтахъиллясабкква йилля?
Чидхьулда нā себикьуиль дукIул.
Нāте бишӣкабиччибзиб ризинна бутIалже цIа чибиччиб, ӯсуллигу вāбгай ильдиль.
БацIакьиб ягълавлиб хIюлея, пакле бе̄цIада дуликI, кIвише каттуцIибжуд се̄жея памидуртея дишхIяхиб.
Чӣкабиццул табе̄ле, къакъалже кабищиб ягълавъя нуссая, бишкабицул чӣгьаттахъубзиб гIярIякьля шушая румккабея, дукий каттижий дукIул хIядурдихулда. ДуликI буцIналли ГIяльдиль усӣбатталла бāле памидурталла салатъя хIядур бакьай. “Ваш, - дукIуда дукрушлице, - киже узикьар, ниссициля дгIяш гарамъя бакьиб, дуликIляя беквийдикьле!”
- Дамми буччадид, - укIул актасавихуласав, тин киццул.
- Иля чāхарабакь, - укIуд, - буччаччаххат, дициля бишбехиб квикабиций ажийну ваш. Ей диццилязивли буччуласав, даммиал беччий биккуладану!
- ГIяхссиб, бишбихмехит, иттий каттитIулада. ДуликI бе̄кви ваш, - укIул бусрав викьулда.
- Баркалла, ккушле ада, дигля батъя букакад, - укIул гьаиб, ӯкIагъай нусса ильдиль. Киццул гьакIвикуласав.
“Синна ӯскул, гIядатли ухилял сав” укIул, ахъиццул, хъāчIала бусиб ягълавищува синсӣкьулда, айюх, гьакIвикуласав: “буччаччид”, “ккушле ада” укIул.
- Ягъариб, ниссий кумакли цIа бикIви иля чакмая балгъунжиля, кIена ккушле ада укIул кабиццуи? Ваш бара бисмилля бухая бāкьа, салат-малат, нисса тIлутI бухая бе̄квин! - дукIулихьали, актасавхахъий духахада.
Себикьузиб бихвану, чивгьийхъул ихйа каттижиб дукунжуддай?
Се ибт ухиль ахху, “на ду вашийдихьсаб” укIул, аъдахъун нуссая датӯл, мӯттавижиб ӯчиже, гьаттажий гал иль.
Себикьузибну гье, гужле укӣхъи вихваи абичче укIузив инсан дукIул, дуликI буцIель тибалле пакле дукида нусса. ГIяльциля бишбехиб, са румкка беччад даммия, бара гьамкIгьавхи укIул.
Дукун, гапдукIул цIгIябгъ духе багьлал. Ниссициляжуб либакква. Щала дикадāже дгIяяркIабащуб бугули нā, сесабну дукIул маскхъартад дахьумуссана, машинталла тIамне.
ДгIяш-кIве дгIящ митирра гьатте гьикьле дикIубжуд машӣнналла фарабе актасаттӣхул тид. Агъв-хьу машина садла дгIульхIун сад, се машинтеиль дгIульхIуннāда фāрабе улгу вгIякьдиндиццул.
На са гIяб-агъв митIирра тинид тIашагъиб, бинӣкабулхъун саб ве-кка-вицI инсан. “ХIяйтра” букIул, вгIвцIитIбукIул, хIяхIя букIул, актасабӣхул са бикIа ӯла либ. “Йиштте часабва” дукIул каттиццул нуссая лидда. Те̄вахьузив вгIявукIул сав гIурус кубле:
“Агь ищиля вагь валгъ, сибкIайну йиштте”, “Ниссий бумцIули, яра чийкIа-бухая сāлтадди“?
Иль укIул киццул мусса, бихкулда, ниссиля “симеркIая” биштибле бужиб саб ильттациля. Машӣналиль бинӣсабулхъун тибде ниссициляжуб, пирмал дгIукьилля букIул гьаттагужуб гуле.
- Вот он! - укIул, ГIяльже тIуп чибдусад. Те̄вахьузив тгIяркьгIягъиб нгIухъбея ГIяльщу вгIякьгIун, гъючIквивикьул гьаххе гал сухъ иттий биккаххат.
- Видишь, - укIай ГIялцце, - эту гору? - Я тебе е̄ дарю, как гостю! Я глава сельсовета Ицари. Это теперь будет твоя гора!
- Кагъат хъваян абе эссда (кIа кабга гьаъа ильцце) - укIуд ГIяльцце, хIяхIяукIул кIарахъан кубле.
Идижиля хвалле вахтъя бидагӯл бӣхубле, идиля дибāла гьанлибалаква, амма якьинне УцIриля сильсавитI ужиб сав ид те̄вахьузив.
Нā сикIаллидиль ниссиля нгIухъбея дусибжиля, гьабильгвин ильттадиль. УцIриля “день села” бужиб саб ид бе. Пирмал дгIяяркIабащу дгIюкьилля букIужуб ниссиля, мар-мар ильтталла кIампIания тибмуссана чибдачIиб саб.
Букун буччул бужибжиля, нуссая гьантаддичиб бухӣде, нисициля пулан уйа либде букIул гьабильгун, гьаре “давай” даше бахккви букIул уцIриля, сгIякьюнде ильтте.
Де̄цIиб тидалжуд дигбея, гьамкIабакьиб дуликIйа, динӣсакъиб шушнея, нуссая, дукун дуччул, гапдукIул каттигада.
ГьанчIу акквал, ид “диг букāкад”, “гIяргIякь буччāччид” укIузив дукрушъя виштивде ильттациля. Нā кьеле хъямакквал бе̄ччия, бе̄квийя буццара бӣкьулде, ильдиль, синна вагь валгъ. Якьинне ӯхуччиб ужиб сав, савлмутиль ниссициля укий кижий.
Нā гьиба дукунжудъя де̄кун, дуччужудъя деччибжиля, букIай ильтте:
- Гьаре даше УцIриль, сухIбат цIичибакьиляну!
- Баркалла! - ДукIул гьаъада, - Кьанне саб на, нусса чардидухийдихь саб, дашилля. Гьибая бабкье сгIяхIятI гьасиб бидажи, нгIюхъбе дӯсул, салла салдиль гъючIквибикьул. Сагъунне бихвану бе̄ччибжуб уй?
Нā сагъуннекIа бухая гье, динкаттижиб ниссиля “симеркIал” каттажида.
Иттуб уцIриля щильцид агӯжуд гьалугун, хIяхIя букIул либ йиштте, вгIрхъяр-тгIярхъяр букIӣхъул, чампгьаттикьул нуссая, гьайбакьиб машӣна, шӯпиръя лив.
Са манзилля ахтарде бāкьад, машинналла спидумитIирра титтуб сикъиль итIинзиб чāгъ бӣкIул саб.
- Иль чāгъ силий бикIулну? - укIудну шупиррицце. - Аххукьал, - укIай, - дамми себакIуну? Дамми бичий аккважиля, ильтте чӯгъе-мӯгъе седихваиль ахху.
Даммия беччибдекьа, гIяхле те̄сабильгуннада се чāгъиль ид бӣкIубзиб.
- Гье турмуз буццулий, гье?- укIул хьайбагъадну шупирицциль. - Ахху, - укIай, - турмуз гъючIикабакьилле, каде бидIяхиб бахьан бӣхул саб машина.
ӯхабуччиб бгIягIнабище гал сикIал.
- Ручник бухая буццули гье? - дукIудану. - Буццул бухий, - укIай, - дудиль сукъучIу буццулиль буццуласабиль бахккубзиб асаб.
“Агь иля вагь валгъ, гье сили гьайбакьибдин, тIашагъа гьаре машина, видгIяхену!” дукIул вгIявдукIи каттигада нусса.
Абихваи гье? ЦгIябгъ дучче саб, тгIябгIясун дихьв саб, дуччудухуб нуссая, турмуз акква машиналид, бикIакква шупирридиль дукул.
Масхъарайи яхле, сизибкIа бухая кьгIячгIяглижид къатта дахьудāле машӣна чилягутте бухуб?
Сагъунне тIашагъаиль ахху, тIашагъай машӣна. Ахъабакьиб капут, бахквада турмузла бачукIлид шин хидиль. БачукI бацIлесаб!
Багажниклиб бабкьильжий кам бицIиб турмузла шинна шуша бāчче “симеркIалла” вахьла.
ЧикатIиб бачукIле дажийгьашуд шинная, бе̄ччаквазив ГIялея рулла гьегъекатул нуссая каттажида динкаттижиб. Багьлал саибиль искурустлижиб бикулде машина ГIяльдиль. Нā силийиль ахху масхъарте камдухе йиштталла. СикIал спидумитIирриже вгIякьчибиццул саб.
НикIалла, са вицI-вицIнухьва мулутилля башибжиля, гьибая турмузла чāгъ бӣкIван бухе. ТIашагъай гьибая машӣна.
Гьаре турмузла ишлянгте дахви дукIул, испишка бидичIиб дахквада ишлангтену - агъваннищалжуд ишлянгте, де̄кьиб тгIякьюбе чилле дāчче. Таладжуд улбалла ишлянгте дукIулде ахьне чикаттухъун. Ма ищий!
Турмузла бачукI бахквада - бацIле саб. Шин диниддугайи гье, ишлянгте дāквдеттиб духале?
- Гьаре бильзин тидāлиль дахквиля, гьаре - укIул, испичка бидичIиб бильзинна бакле кгIякьвинкитIи чикӯххул тIама саб, са ниссицилязив тгIюмгIяжже кицций вӣхехузив багьадур.
- Агь иля вагь валгъ, удильйа тамāндакьий пикреи!?” - дукIул, бакла бӯтая квисабеттиб, испишкая бгIяххиб, машӣнал гъгIючIвинакьада, нахаянив уже дукIул.
Сизибиль ахху изалинталла бутIне дāчиб, духубдикьле агӯдикьле чидаттажида титте ишлянгтажже, бара бухая дугаиль дукIул. Дугаи? Турмуз гъючIикабикьугаьтте, динидахьулде шин.
БӣкIул турмузла чāгъ - чикаттитIул кIвише “турмузла шин”, нāлта никIалла дахьада.
Ильтте гьададигъул, сикьиль саибиль искурустлижиб бикул бӣхул машина(кIвеибиллиже кабати ухккулде, гьиба тIашагъи духеллядану дукIул), матIур гьакал бумччан бӣхул, юччий бидӣгул либ. Юччийдикь бухāдиль, бара бгIягIадаже тташигъул, налттад дикьул каттāгулда, на сикIа агая дукIул.
- Иля чāх арабакьабкьанну, машӣнали айчибӣцеццуйи, турмузла ишлянгте сагъуннеиль дигьеккуи? Вāбала асаби иля машина?- дукIуда машиналла вагьлиццену. - Хьунулли бāле машӣнали ӯкIицIе дулхъунжуд адихва! - укIай, хIяхIяукIул.
- Хьунулликьеле кашке, иля гIяе саб, удиль суна юццикьулде, машӣнал уй бинкабатулдену, айчивицций биккай, - дукIуда нуссая.
Налттад дӣкьул дахьул дугада никIалла кад, нā шушанаджуд шинъя гьаттехви, турмузла бачукIйа бацIбухе.
ТIашкаттицул лидда. Нā себикьузиб бихвану?
Гьибая ниссиля икьбалли дикьле, хIякьгIюн машӣна балбиче. ТIашагъиб машиная, бинисабхъин - гIугъбуган гуле. “УцIре сухIбат беквий дгIюкьгIунда” букIул.
“На либиль гIугъбугла ще УцIриль гьайбухубли сесабну” ибле угад.
- Уща абдалжуддай седан? - букIул ӯкIбухъун буже ильттея, нуссадиль гьабильгунзибли.
- Бухъинзиб кат тибзиб саб, - букIай, - ущаддиль ильттазиб машиналциля ахъий духеллядакьанну, сагъунне бакьилява?
Гьиба, сабāтаддиль талащал таппусул, сабāтаддиль гьилящал бишбӯсул, те катициль машина каттагъада сагъуннекIа бухая.
- На гьиба дӣкьа сабну, саибиль исккурустижиб батāну, багьлал бука, - букIул, гьаттажий ильтте гIугъбуган гулея.
Налттад дӣкьул читтагъибжудде гье, щильцце.
КIена-кIеная хьайбигъу ГIяльдиль: - Как там моя гора? - укIул.
- Ицце гьāдкква титтуāл сильсаветIлицциль кIа сабāлчин укIул, - хIяхIяукIул вӣхуд ду. - На ид сильсаветIйа тивāлухеллясав, иля дубая сāлтадди виассиб бухилял саб.
Нāле ищий хабар. Биккахаттале дихчийдидага, абиккахаттале диммадӣгутта, амма агӯзиб хабар саб.