Пахта мавсуми бошланди, мажбурий меҳнатга йўл қўйилмайдими?

Собиқ шўро ҳукумати ўйлаб топган пахта сиёсати Ўзбекистон мустақилликка эришгач ҳам халқимизнинг елкасини яғир қилди. Ташкилоту муассасалар ходимлари, айниқса, шифокорлар, ўқи­тувчилар ўзларининг зарурий иши қолиб, мажбурий тарзда далага ҳайдалди. Юқори синф ўқувчилари кўп йиллар мактаб очилиб тўрт-беш кун ўқир-ўқимас, терим майдонларига йўл олишарди. Пахтанинг нима са­бабдан барча муҳим ишлардан-да муҳим дея кўрилганини бугунги кунгача бирон-бир киши тушунтириб бера олгани йўқ. Лекин шу баҳона мамлака­тимиз узоқ йиллар мажбурий меҳнат тамғасидан қутулолмагани ҳақиқат.

Кейинги йилларда давлатимиз раҳбарининг қатъий иродаси туфайли вазият бутунлай бошқа томонга ўзгаргани барчага аён. Бу халқаро даражада ҳам эътироф этилаётир. Шунга қарамай, бу борада айрим камчиликларга йўл қўйилаётир, аҳамиятлиси, ушбу қонунбузилишлар яширилмай, уларни содир этганларга чора­лар кўрилмоқда. Шу кунларда терим мавсуми бошланди. Хўш, бу жараёнда мажбурий меҳнатга йўл қўймаслик учун кўриладиган чораларда ўтган йилларга нисба­тан ўсиш кузатиладими? Бу бора­даги муаммолар қандай бартараф этилади?

Ҳеч бир кўнгилли ишчи шартномасиз далага чиқмайди

— Жорий йилги пахта йиғим-те­рими мавсумини ташкил этишда муҳим ўзгариш жорий этиляпти, — дейди Бандлик ва меҳнат муноса­батлари вазири ўринбосари Баҳо­дир Умрзоқов. — Янгилик шундан иборатки, ёлланма теримчилар билан тегишли шартнома тузилади, ҳеч бир кўнгилли ишчишартнома­сиз далага чиқмайди. Бунинг учун Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги, Касаба уюшмалари фе­дерацияси, Савдосаноатпалатаси ўртасида қўшма ҳужжат имзоланди ва унга асосан низом ишлаб чиқил­ди. Энди пахта терими мавсумига ҳашар сифатида қараш эскирди.

Бунга қандай эришилади? Албат­та, моддий рағбат ва қулай шароит яратиш орқали. Иш берувчи ва ёлланма пахта терувчи ўртасида тенг ҳуқуқли муносабат белгилан­ган. Ёлланма ишчилар икки гуруҳга — яшаш жойидаги пахта теримида қатнашувчилар ва бошқа вилоят, туманларга бориб жараёнда ишти­рок этувчи теримчиларга бўлинади. Барча маълумотлар янги ташкил қилинган terim.uz сайтига жойлаш­тириб борилади. Ҳар бир гуруҳ 50- 70 теримчидан иборат бўлади. «Ўз ҳудудимда пахта тераман», деган­ларга алоҳида молиявий муносабат, «Йўқ, бошқа узоқ вилоятга бориб тераман», дегувчиларнинг ҳар бирига 500 минг сўмдан молиявий ёрдам берилади. Терган пахтасига эса алоҳида белгиланган нархда пул олади.

Мамлакатимизда бу йилги мав­сумда асосий эътибор мажбурий меҳнатга умуман йўл қўймаслик, ихтиёрий меҳнатни рағбатланти­ришга қаратилади. Хусусан, кеча эълон қилинган «2020 йил пахта ҳосилини йиғиб-териб олиш иш­ларини уюшқоқлик билан ташкил этиш чора-тадбирлари тўғриси­да»ги Ҳукумат қарорига асосан, жорий мавсумда машинада те­рилган 1 тонна пахта учун — 920 000 сўм, қўлда терилган 1 кг пахта учун биринчи теримда — 1000 сўмдан, иккинчи теримда 1400 сўмдан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўлаш, шунингдек, пахта-тў­қимачилик кластерлари ва коопе­рациялари ушбу нархлардан кам бўлмаган ҳолда мустақил нарх белгилашлари, пахта хомашёси учун меҳнат ва хизмат ҳақини ҳар 5 кунда, зарурат бўлганда, ҳар куни тўлаш тавсия этилди.

Бундан ташқари, бир қатор вилоят ва туманларда қўлда те­рилган ҳар бир килограмм пахта хомашёси учун тавсия этилган тариф ставкасига давлат бюд­жетининг қўшимча манбалари ҳисобидан 200 сўмдан устама ҳақ тўланади.

Тегишли ташкилот вакиллари муносиб меҳнат шароитларини яратишга эътиборни кучайтиради. Касал бўлиб қолиш, шикастланиш каби ҳолатларнинг олдини олиш чоралари кўрилади. Пахта тери­мига сафарбар этилган фуқаро­ларнинг 100 нафарига битта ҳам­шира бириктирилади. Уларнинг махсус хонаси бўлиб, барча зарур дори-дармон берилади.

Бошқа ҳудудга борадиган теримчилар учун барча шароит яратилади.

Қанча муддат пахта териш ҳар кимнинг ўз ихтиёрида

Теримчилар ўзи истаган муд­датга шартнома тузиши мумкин. Хоҳласа, бир ҳафта, хоҳласа, 15 кун, хоҳласа бир ой. Ҳеч ким қан­чадир муддатга шартнома тузиш­га мажбурланмайди.

Шартномаларни расмийлашти­риш жараёни маҳаллий бандлик марказлари, маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш бўлимлари ҳам­да маҳалла вакиллари иштирокида амалга оширилади. Шунингдек, пахта теримига чиқишидан олдин ҳар бир ишчининг тана ҳарорати ўлчанади. Бу масала санитария- эпидемиология ходимларига топширилади.

Меҳнат ҳуқуқи бузилса, қаерга мурожаат қилинади?

Йиғим-терим жараёнида меҳнат ҳуқуқини таъминлаш қатъий эъти­борда бўлади. Хусусан, болаларни мажбурий меҳнатга жалб қилиш ҳо­лати, шунингдек, меҳнат ҳуқуқлари поймол этилаётган ёки иш берувчи томонидан ваколати ва мажбурия­тига кирмайдиган ишга мажбурла­наётган фуқаролар вазирлик томо­нидан Telegram мессенжерида ишга туширилган «@mehnathuquq» боти ҳамда dm.mehnat.uz га мурожаат этишлари мумкин. Мурожаат қил­ган шахс сир сақланиши кафолат­ланади. Ижтимоий тармоқлардаги маълумотлар ҳам таҳлилий-танқи­дий ўрганилади.

Қўрқитиш эмас, рағбат кўзда тутилган

Одамлар теримга жалб этиш билан боғлиқ турли босимлардан чўчиши ёки асоссиз ваъдалар­га ишониб қолиши керак эмас. Мисол учун, баъзи бир ҳудудларда маҳалла ходимлари томонидан 2 ёшдан 16 ёшгача бўлган болалари бор оилаларга моддий ёрдам пули пахта йиғим-теримида қатнашган фуқароларга берилиши ҳақида ёлғон ташвиқот, яъни «Чиқсанг, мана шу ёрдам пулини чиқариб берамиз, чиқмасанг, ёрдам пулини узиб қўямиз», деб мажбурлаётган ҳолатлар кузатилаётган экан. Бу нотўғри, албатта. Бундай ҳолларга дуч келган фуқаролар юқоридаги Telegram мессенжерига ва теле­фон рақамига мурожаат қилиши мумкин. Қонунчилигимизда бун­дай талаб белгиланмаган.

Ҳукумат қарорига кўра, Қора­қалпоғистон Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва туманлар ҳоким­ликлари таълим, соғлиқни сақлаш ташкилотлари ва бошқа бюджет ташкилотлари ходимларини ҳамда таълим муассасалари ўқувчилари ва талабаларини пахта хомашё­си йиғим-теримига жалб қилиш ҳолатларининг олдини олиш ва бунга чек қўйиш юзасидан шахсан масъул эканликлари белгиланди. Қолаверса, кўнгилли равишда пах­та тераман деган одамларнинг ҳар бирига олдиндан 500 минг сўмдан берилади. Аҳолини мавсумга маж­бурлаш эмас, моддий рағбатлан­тириш тизими орқали жалб этиш асосий мақсад-муддаодир.

Тўлқин ШЕРНАЕВ

«Mahalla»