КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШИШ – ДОЛЗАРБ ВАЗИФА

Коррупция дунё миқёсида ҳал этилиши лозим бўлган глобал муаммолардан биридир. Ушбу иллат ҳар қандай давлат ва жамиятнинг сиёсий-иқтисодий ривожланишига жиддий путур етказади, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг поймол бўлишига олиб келади. Шу боис унга қарши кураш халқаро аҳамият касб этиб, жаҳон сиёсатининг муҳим масалалари қаторидан жой олган.

XXI аср 2 декадасида мамлакатимизда коррупция жиноятига қарши курашиш мақсадида кўплаб Қонун ва қонун ости ҳужжатлари қабул қилиниб, бир қанча ижобий ишлар амалга оширилиб келинмоқда.

2017 йил 3 январда Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонуни қабул қилингани бу йўлда муҳим қадам бўлди. Шу билан бирга, халқ фаровонлигини ошириш, коррупцияга қарши курашиш соҳасида давлат сиёсатининг самарали амалга оширилишини таъминлаш ҳамда коррупция кўринишларининг сабаб ва шарт-шароитларини бартараф этиш бўйича янги тизимли чоралар кўриш мақсадида 2019 йил 27 майда “Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Президент Фармони имзоланди.

Шу кунгача коррупцияга қарши курашиш соҳасида давлатимизда бир қатор ижобий ишлар ташкил килинишига қарамасдан мамлакатимиз ҳам коррупция муаммосидан халос бўлмаган. Дунёдаги коррупция даражасини ўрганувчи Transparency International халқаро ташкилоти индексида Ўзбекистон 2019 йилдагига нисбатан 5 (158 пағонадан - 153 пағонага https://transparency.org.ru/research/indeks-vospriyatiya-korruptsii/rossiya-v-indekse-vospriyatiya-korruptsii-2019-28-ballov-i-137-mesto.html) поғонага кўтарилган бўлса-да, ҳали бу иллат барҳам топмаган.

Халқаро тажрибадан маълумки, давлат хизматчилари учун стандарт тақиқлашлар, чеклашлар ва низомлар барча ривожланган мамлакатлар қонунларида мавжуд. Биз қуйида бир неча давлатларнинг коррупцияга қарши курашиш борасидаги чора ва услублари ҳақида тўхталамиз.

Мисол учун Голландия коррупция даражаси паст бўлган мамлакатлардан биридир. Голландияда коррупцияга қарши курашиш ва олдини олиш тизими қуйидагича шакилланган:

Ички ишлар вазири ҳар йили парламентга коррупция фактлари ва коррупцияга алоқадор шахсларни жазолаш чоралари тўғрисида ҳисобот тақдим этади.
Коррупция учун жазонинг асосий чораси давлат ташкилотларида ишлашни тақиқлаш ва барча ижтимоий имтиёзлардан маҳрум қилишдир. Жазолар кўлами жарималар ва хизматдан четлаштиришни ҳам ўз ичига олади.
Коррупция нуқтаи назаридан хавфли лавозимларга шахсларни танлаш тизими ташкил этилган.
Коррупция билан боғлиқ барча материаллар, агар улар миллий хавфсизлик тизимига таъсир қилмаса, эълон қилиниши керак.
Барча даражадаги мансабдор шахслар ўзларига маълум бўлган коррупция ҳолатларини қайд этишлари шарт, бу маълумотлар тегишли каналлар орқали ички ишлар ва адлия вазирликларига юборилади.
Коррупцияга қарши курашда коррупция ҳолатларини кенг ёритадиган ва кўпинча тергов ишларини олиб борадиган оммавий ахборот воситалари катта рол ўйнайди.

Германияда, аниқ вазифалардан қатъи назар, давлат хизматчилари ўз вазифаларини холисона ва адолатли равишда бутун жамият манфаати учун бажаришлари шарт. Давлат хизматчиси ўз хизмат вазифаларини бажаришда ўз хатти-ҳаракатларининг қонунийлиги учун тўлиқ жавобгар бўлади. Коррупцияга қарши курашнинг долзарб муаммоси - расмий сирларга риоя қилиш. Германияда давлат хизматчиси ва хизмат муддати тугагандан сўнг, унга маълум бўлган маълумотлар ва фактларни сир тутиши шарт. Давлат хизматчисининг рухсатисиз бундай ҳолатлар (ишлар) тўғрисида, ҳатто судда ҳам гувоҳлик беришга ёки кўрсатма беришга ҳақли эмас.

Германияда давлат хизмати билан боғлиқ ортиб бораётган талаблар ва чекловлар тегишли давлат маоши ва бошқа тўловлар билан қопланади, иш жойининг барқарорлиги ва лавозимнинг кўтарилишини, шунингдек муносиб турмуш даражасини кафолатлайди.

АҚШ қонунлари давлат хизматини "қарзни виждонан бажаришга халақит берадиган ҳар қандай шахсий ёки бошқа молиявий манфаатлардан маҳрум қилувчи фаолият соҳаси" деб билади.

Давлат хизматчилари "молиявий операцияларда иштирок этмасликлари керак, улар давомида ҳукуматнинг махфий маълумотларидан фойдаланиш ёки бундай маълумотлардан шахсий мақсадларда фойдаланиш кўзда тутилган." Ходимларга бирон-бир шаклда расмий таклифларни рағбатлантириш ёки улардан бирон-бир расмий ҳаракатлар талаб қиладиган, улар билан бирон бир умумий иш олиб борадиган ёки ўзи фаолият юритадиган орган томонидан тартибга солинадиган совғаларни қабул қилиш тақиқланади. бу ходимлар ишлайди. Ходимларнинг вазифаси "эътиборга олинган барча суиистеъмолликлар ва коррупция ҳолатлари тўғрисида" тегишли органларга хабар беришдир.

Анъанавий равишда асосий ("карьерной") иш ҳақидан юқори қўшимча даромад олиш имкониятлари чекланган. Америка Қўшма Штатлари Президенти томонидан тайинланган мансабдор шахслар одатда "хизмат муддати давомида ўзларининг бевосита вазифалари доирасидан ташқарига чиқадиган хизматлар ва фаолият турлари учун даромад ололмайдилар".

АҚШда юқори даражадаги ҳукумат амалдорлари мажбурий полиграфия синовидан ўтишади. Кўпинча бу шарт меҳнат тавсифида ёки меҳнат шартномасида тасдиқланган. Агар амалдор ёки ходим детектор синовидан ўтмаса, улар ҳатто шартномани бекор қилиши мумкин.

АҚШ расмий ахлоқий идораси ўз веб-сайтида ижро этувчи органларда ходимлар учун зарур ахлоқий фазилатларга эга бўлиш ҳақида маълумот беради. Деярли барча АҚШ федерал органларида мунтазам равишда (одатда йилига бир марта) коррупцияга қарши кураш бўйича тренинглар ўтказилади.

Кўпгина идораларда суиистеъмолликни аниқлаш учун ички назорат хизмати (Internal Revenue Service) каби махсус бўлинмалар ташкил этилган бўлиб, доимий равишда расмий мувофиқлик масалалари бўйича масъул ходимлар ишлайди, уларга ёрдам ёки маслаҳат учун мурожаат қилинади. Агар расмий шахс нотўғри иш қилган бўлса-да, бунинг учун ички назорат хизмати ходими томонидан олдиндан кўрсатма берилган бўлса, у жазоланмайди. Ушбу қоида бехосдан хатога йўл қўядиган ҳалол ходимларни рағбатлантиришга қаратилган.

Хитойда яратилган порахўрликка қарши механизмнинг асоси 1978 йил декабр ойидан бери мамлакатда фаолият юритиб келаётган Хитой Коммунистик партиясининг интизом назорати бўйича Марказий комиссияси ҳисобланади.

2007 йилда Коррупциянинг олдини олиш бўйича давлат идораси ташкил этилди, унинг раҳбари Назорат вазири Ма Вен этиб тайинланди. Бўлимнинг вазифалари коррупция сабабларини ўрганиш, уни йўқ қилиш усулларини таҳлил қилиш, мансабдор шахсларнинг ўз ваколатларидан фойдаланишини мониторинг қилиш, маъмурлар ва пора берувчиларнинг жазодан қутулишларига имкон берадиган бўшлиқларни бартараф этиш учун мавжуд қонунларни ўрганиш.

Амалда ўзининг самарадорлигини исботлаган коррупцияга қарши кураш усулларидан бири бу Хитойнинг барча давлат органларида кадрларни алмаштиришдир.

Буюк Британияда коррупция фактларини аниқлаш бўйича махсус дарслик бор. Халқаро тараққиёт вазирлиги ва Буюк Британия савдо ва инвестициялар агентлигининг қўшма лойиҳаси доирасида коррупция фактларини аниқлаш бўйича махсус дарслик чоп этилди, бу мажбурий равишда хорижий мамлакатлардаги савдо ваколатхоналари ва элчихоналарга юборилади.

Буюк Британияда коррупцияга қарши курашнинг бош органи — катта миқдордаги фирибгарлик бўйича кураш бошқармаси (СФО, Serious Fraud Office) ҳисобланади

4 таклиф ва 4 ташаббус

Хорижий мамлакатлар тажрибасини ўрганиб, айтиш мумкинки, коррупцияга қарши курашиш жараёни аҳолининг ҳуқуқий саводхонлигини ошириш билан боғлиқ.

Биринчидан, одамлар онгида ҳуқуқий тушунча, тасаввур, баҳолаш, фикр юритиш каби жараёнларгина шаклланиб қолмасдан, балки ҳуқуқий тизимнинг турли соҳалари (ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқий амалиёт, суд, суд жараёни, жазо тайинлаш, адлия органлари хизмати, прокуратура ва бошқалар) ҳақида ҳам тушунча бўлиши зарур.

Иккинчидан, давлат хизматчиларини қисқартириш масаласида ҳам аниқ кўрсаткичлар ва мақсадлар белгилаб олишимиз ва ихчам ҳукумат тушунчаси бутун давлат бошқаруви тизимига татбиқ этилиши керак. Дарвоқе, қисқартиришларни ўтган даврдаги каби фақат шифокорлар ва ўқитувчилар ҳисобига бўлмаслиги керак. Ушбу тадбирнинг мақсади давлат органлари самарадорлигини оширишдир. Шунингдек, қисқартириш эвазига тежалган қўшимча маблағлар ишлаётган ходимлар маошини оширишга қаратилади.

Учинчидан, нодавлат секторни кучайтириш орқали, хусусий сектор бажариши мумкин бўлган соҳаларда умуман давлат идораларини ташкил қилмаслик ва борларининг ваколатларини ҳам белгиланган аниқ муддатларда хусусий секторга ўтказиб юбориш мақсадга мувофиқ.

Тўртинчидан, давлат хизматчиларининг касбий маҳоратини ошириш, коррупция ва хизмат мавқеини суиистеъмол қилиш ҳолатларини олдини олиш йўли билан давлат бошқарувини самарадорлигига эришиш мақсадида ротация (алмаштириш) усулидан фойдаланиш ва давлат хизматчиларини ротациянинг ҳуқуқий асослари ва молиявий-иқтисодий механизмларини яратиш, яъни:

коррупцияга таъсирчанлик даражасини ҳисобга олган ҳолда ротация қўлланадиган лавозимларни аниқлаш;

ротациянинг қўйилган мақсадларга эришиш имконини берадиган оптимал муддатини белгилаш;

давлат идораларида синов сифатида ротация усулини қўллаш.

Андижон вилоят адлия бошқармаси Ҳуқуқий тарғибот ва маърифат бўлими бошлиғи – У.Хакимов