Lev Tolstoy. Uch o‘lim (hikoya)

I
Kuz payti edi. Katta yo‘lda ikkita yengil arava shiddat bilan yelib borardi. Oldindagi karetada ikki ayol o‘tirardi. Ularning biri oriq va rangsiz beka, ikkinchisi silliq, qip-qizil yuzli, semiz oqsoch ayol edi. Oqsoch xotinning kalta, quruq sochlari tussiz shlyapasi ostidan chiqib turar, u sochlarini dam o‘tmay yirtiq qo‘lqop kiygan lo‘ppi qo‘llari bilan to‘g‘rilab qo‘yardi. Shol ro‘mol ostidagi baland ko‘kraklari tirsillab turar, o‘ynoqi qora ko‘zlari goh derazadan lip-lip o‘tib turgan dalani kuzatar, goho bekasiga hadiksirovchi nazar tashlar, gohida besaranjomlik bilan kareta burchaklariga boqardi. Oqsoch ayolning ro‘baro‘sida bekasining setkaga tashlab qo‘yilgan shlyapasi tebranib turar, tizzasida esa kuchuk bola yotardi. Oyoq ostida quticha turgani sababli bir oz yuqori ko‘tarilgan oyog‘i ressorning silkinishi hamda oynaning shaqirlashiga jo‘r bo‘lib, qutichaga quloqqa chalinar-chalinmas dukillab urilib borardi.

Beka qo‘llarini qovushtirib, ko‘zlarini yumgancha orqasiga qo‘yilgan yostiqchaga suyanib ohista tebranib borar, yuzini sal burushtirib, kalta-kalta yo‘talardi. U boshiga chepchik[1] tang‘ib olgan, nozik, oppoq bo‘yniga esa havo rang durracha o‘ragan. Chepchik ostiga yo‘nalgan to‘g‘ri farq soch moyi surtilganidan g‘oyatda silliqlashgan malla sochini ikkiga bo‘lgan, keng farq oralig‘idagi terining oqligida murdanikiga o‘xshash allaqanday quruqlik bor. So‘lg‘in, xiyla sarg‘ish teri chehradagi noziklik va chiroyni salqitib, yuz va yonoqqa qizillik baxsh etgan.

Qovjiragan lablari dam-badam qimtilar, siyrak kipriklari to‘g‘ri o‘sgan, safarda kiyiladigan movut kapoti[2] botiq ko‘kragi atrofida qator-qator burmalar hosil qilgan. Ko‘zi yumuq bo‘lishiga qaramay, bekaning yuzida horg‘inlik, asabiylik va odat tusiga kirib qolgan iztirob namoyon bo‘lib turardi.

Xizmatkor o‘rindiqda tirsagiga tayanib, mudrab borar, yamshik ahyon-ahyonda orqasidagi qichqirib kelayotgan kolyaska yamshigiga qarab, baqirib-chaqirib, terlab-pishib ketgan to‘rtta otni haydab borardi. Oralig‘i keng yonma-yon g‘ildirak ohaksimon loy yo‘l bo‘ylab bir tekisda iz qoldirib borardi. Havo bulutli va sovuq, paykal va yo‘llarni nam tuman qoplamoqda edi. Kareta ichi dim, dimoqqa chang va atir hidi uriladi. Bemor boshini orqaga tashlab, ohista ko‘zini ochdi. Katta-katta shahlo ko‘zlari porlab turardi.

— Tag‘in-a, — deb u ijirg‘anib labini burdi, asabiy bir tusda nozik, chiroyli qo‘li bilan oyog‘iga salgina tegib turgan oqsoch ayol salopasining[3] etagini surib qo‘ydi. Matryosha ikki qo‘li bilan salopasini yig‘ishtirib darrov kuchli oyoqlarini bosib azot turdi-da, bekasidan o‘zini tortibroq yana o‘tirdi. Uning gul-gul ochilib turgan chehrasi qip-qizarib ketdi. Bemor ayolning shahlo ko‘zlari oqsochining xatti-harakatini suqlanib kuzatardi. Beka ikki qo‘lini o‘rindiqqa tiradi-da, ko‘tarilib yuqoriroq o‘tirib olmoqchi bo‘ldi-yu, ammo kuchi yetmadi. Labi qiyshayib ojizligidan xo‘rligi kelib, basharasi achchiq alamdan burushib ketdi. — Yordam ham beray demaydi!.. Hah! Keragi yo‘q! O‘zimning ham quvvatim yetadi, xudo xayringni bersin, faqat narsalaringni ustimga yuklamasang bo‘lgani!.. Qo‘lingdan kelmaganidan keyin tinch qo‘yganing ham ma’qul! — Beka ko‘zini yumdi-yu, tezda qaytadan kipriklari ko‘tarilib, oqsochiga nazar tashladi. Matryosha unga qaragancha pastki kelishgan labini tishlardi. Bemor ko‘kragini to‘ldirib xo‘rsindi, lekin bu xo‘rsinish oxirlamasdanoq yo‘talga aylandi. U aftini burushtirib, teskari o‘girildi-da, ikki qo‘li bilan ko‘krak qafasini ushladi. Yo‘tal bosilgach, ayol yana ko‘z yumib, qimir etmay o‘tiraverdi. Kareta bilan kolyaska qishloqqa kirib keldi. Matryosha lo‘ppi qo‘lini ro‘moli ostidan chiqarib cho‘qindi.

— Bu nimasiydi?

— Bekat, xonim.

— Nega cho‘qinyapsan, deb so‘rayapman? — Cherkov, xonim.

Bemor deraza tomonga o‘girildi-da, katta-katta ko‘zlarini kareta chetlab o‘tayotgan qishloq cherkoviga tikib, ohista cho‘qina boshladi.

Kareta bilan kolyaska bekat oldida baravar to‘xtadi. Bemor ayolning eri bilan doktor kolyaskadan tushishib kareta yoniga kelishdi.

— Qalay, tuzukmisiz? — deb so‘radi doktor bemorning tomirini ushlab.

— Xo‘sh, azizim, charchamadingmi? — deb so‘radi eri frantsuzchalab, — tushging bormi?

Matryosha ularning suhbatiga xalaqit bermaslik uchun tugunchasini ushlab olgancha bir burchakda siqilib o‘tirardi.

— Bir nav, o‘sha-o‘sha, — deb javob berdi bemor. — Tushmayman.

Eri bir oz turgach, bekatdagi uyga kirib ketdi. Matryosha karetadan sakrab tushdi-da, oyoq uchida loy kechib, darvoza tomonga yurdi.

— Menga qaramanglar, bemalol nonushta qilib olaveringlar, — dedi bemor kulimsirab deraza oldida turgan doktorga.

«Hech qaysisining men bilan ishi yo‘q, — deb ko‘nglidan o‘tkazdi bemor, doktor uning oldidan sekin-asta odimlab borib, bekat zinasidan yugurib chiqib ketgach. — Ularning qayg‘usi yo‘q, parvoyi falak. Oh! Xudoyim!»

— Xo‘sh, Eduard Ivanovich, — dedi ayolning eri doktorni qarshi olarkan, xushchaqchaq tabassum bilan qo‘lini qo‘liga ishqalab, — oziq-ovqat olib kelishlarini buyurdim, siz nima deysiz?

— Mayli, — deb javob berdi doktor.

— Uning ahvoli qalay? — deb xo‘rsinib so‘radi bemorning eri, past tovushda qoshini kerib.

— Italiya u yoqda tursin, Moskvaga yetib olsa ham xudoning yorlaqagani demabmidim. Ayniqsa shunaqangi havoda.

— Bo‘lmasa nima qildik? Ey xudo, xudoyim-ey! — deb bemorning eri ko‘zlarini qo‘li bilan yashirdi. — Bu yoqqa olib kel, — deb qo‘shib qo‘ydi u oziq-ovqatli qutichani ko‘tarib kelgan kishiga.

— Yo‘lga chiqmaslik kerak edi, — dedi doktor yelkasini qisib.

— O‘zingiz ayting-chi, ilojim bormidi? — deb e’tiroz bildirdi ayolning eri, — uni olib qolish uchun qo‘limdan kelgancha harakat qildim, mablag‘ masalasini ham, tashlab ketishimiz lozim bo‘lgan bolalarni ham aytib ko‘rdim, hamma ishlarimni o‘rtaga soldim, hech qanday gapni eshitgisi ham kelmadi. Xuddi soppa-sog‘ odamday xorijiy mamlakatlarda hayot kechirish rejasini tuzib yuribdi. Ahvolini o‘ziga tushuntirish, o‘ldirish bilan teng-ku!

— Ha, uning kuni bitgan, buni siz tushunishingiz kerak, Vasiliy Dmitrich. Kishi o‘pkasiz yashay olmaydi, o‘pka qaytadan o‘sib chiqmaydi. Odamning yuragi eziladi, og‘ir, lekin nachora? Siz bilan bizning vazifamiz, qo‘ldan kelgancha uning osoyishtalik bilan jon berishiga imkon tug‘dirish. Endi bu yog‘iga tavba-tazarru qildiradigan ruhoniy kerak.

— Ey xudoyim-ey! Hayotining so‘nggi daqiqalarida yashayotganini eslatish menga naqadar og‘irligini tushunsangiz-chi. Nima bo‘lsa bo‘laru, lekin bu gapni unga men aytolmayman. Uning qanchalik ochiqko‘ngil ayol ekanini bilsangiz edi…

— Qanday bo‘lmasin, uni qishga qadar qoldirishga harakat qilib ko‘ring, — dedi doktor ma’noli bosh chayqab, — aks holda yo‘lda bir kori hol ro‘y berishi mumkin.

— Aksyusha, hey Aksyusha! — deb qichqirdi nazoratchining qizi boshiga katsaveyka[4] tashlarkan, hovlidan uyga kiraverishdagi pillapoyada depsinib, — yur, shirkinlik xonimni tomosha qilamiz, o‘pka kasali bilan chet elga olib ketishayotgan emish. Sil bo‘lganlarni hali hech ko‘rmaganman.

Aksyusha eshikdan otilib chiqdi. Ikkovlari qo‘l ushlashib yugurgancha darvozadan chiqib ketishdi. Ular qadamlarini sekinlashtirib kareta yonidan o‘tishar ekan, pardasi ochiq derazaga nazar tashlashdi. Bemor ularga qaradi-yu, qizlarning ermaktalab bo‘lib kelganlarini bilgach, qovog‘ini solib, teskari o‘tirildi.

— Voy o‘lmasam! — dedi nazoratchining qizi birdan qayrilib qarab. — Qanday chiroyli edi-ya, endi ahvolini qaragin! Odam qo‘rqadi-ya. Ko‘rdingmi, ko‘rdingmi, Aksyusha?

— Ha, ozib ketganini qara! — deb uning gapini ma’qulladi Aksyusha, — yur, quduqqa ketayotganday bo‘lib yana qaraymiz. Qaragin, o‘girilib oldi, men yana ko‘rdim. Kishining rahmi keladi-ya, Masha.

— Yerni pilchillab ketganini-chi! — Masha shunday deb javob berdi-yu, ikkovlari yugurgancha darvoza tomonga qarab ketdilar.

«Odam ko‘rsa qo‘rqadigan holatga kelibman-da, — deb o‘yladi bemor, — faqat, tezroq, tezroq xorijga o‘tib keta qolsam edi, u yerda tez sog‘ayib ketardim».

— Xo‘sh, ahvoling qalay, azizim? — dedi eri karetaga yaqinlashar ekan, nimanidir chaynab turib.

«Yana o‘sha-o‘sha savol, — degan gapni xayoldan o‘tkazdi bemor, — o‘zi bo‘lsa kavshanib turibdi».

— Bir nav, — dedi ayol ensasi qotib.

— Bilasanmi, azizim, bunday havoda yo‘l yurib charchab qolarmikansan deb qo‘rqaman. Eduard Ivanovich ham shunday deyapti. Orqaga ketsakmikan-a?

Ayol jig‘ibiyron bo‘lib, indamay o‘tirardi.

— Havo yurishib ketadi, balki yo‘l ham ochilar; o‘ziig ham bir oz sog‘ayib qolarding; keyin hammamiz birga borardik.

— Qulluq. Ilgariroq o‘z bilgimcha ish qilganimda, hozir Berlinda yurardim, allaqachon sog‘ayib ham ketgan bo‘lardim.

— Nima qil deysan, farishtam, hamma gapdan xabaring bor, hech iloji bo‘lmadi-da. Bordi-yu, mana hozir bir oy qolib turganingda, binoyidek bo‘lib qolarding; men ham ishlarimni tugatardim, keyin bolalarni ham birga olib ketardik.

— Bolalar soppa-sog‘, mening bo‘lsa tobim yo‘q.

— Tushunsang-chi azizim, bordi-yu, yo‘lda sog‘liging yomonlashib qolgudek bo‘lsa, shu havoda yo‘lda nima qilib bo‘ladi… Loaqal uyda bo‘larding.

— Nima, uyda nima bo‘lardi?.. Uyda o‘laymi? — tutaqib javob berdi bemor. Biroq ko‘rinishdan o‘lim so‘zi uni vahimaga soldi shekilli, u yolvorish va savol nazari bilan eriga boqdi. Eri indamay boshini quyi soldi. Bemorning labi xuddi bolalarnikiga o‘xshab burushdi-yu, ko‘zidan marjon-marjon yosh oqdi. Eri yuzini ro‘molcha bilan yashirib, indamay karetadan uzoqlashdi.

— Yo‘q, men ketaman, — dedi bemor, — u fazoga boqib qo‘llarini ko‘ksiga qo‘ydi-da, pichirlab bir-biriga bog‘lanmaydigan so‘zlar aytdi. — Xudoyim-ey! Gunohim nima? — dedi u yum-yum yig‘lab. U uzoq vaqt bajonidil xudoga iltijo qildi, lekin osmon, dalalar va yo‘llar qanchalik noxush, nam bo‘lsa, yuragi ham shunchalik g‘ash, ko‘ngli chiroq yoqsa yorimasdi, xuddi shuningdek kuz qorong‘isi ham asta-sekin yo‘ldagi baliqchilarga, tomlarga, karetaga, bir-birlari bilan baland, xushchaqchaq ovozda gaplashib, kareta moylayotgan va ot qo‘shayotgan yamshiklar po‘stini ustiga bir xilda o‘z chodirini yopmoqda edi…

II
Karetaga ot qo‘shilgan; lekin yamshik imirsilab yurardi. U yamshiklar kulbasiga kirdi. Kulba issiq, havosi buzuq, qorong‘i, ter, yopilgan non, karam va cho‘chqa go‘shti hidlari anqib turardi. Xonada bir necha yamshiklar bo‘lib, oshpaz ayol pech oldida g‘ivirlab yurar, pech ustidagi po‘stakda esa bir bemor yotardi.

— Xvedor amaki, ho‘, Xvedor amaki! — dedi bemorga uyga kirib kelgan po‘stinli, beliga qamchi qistirib olgan yamshik.

— Hey, chuvrindi, Fedkani nima qilasan? — dedi yamshiklardan biri, — axir seni karetadagilar kutib turishibdi-ku!

— Etigini so‘ramoqchi edim; o‘zimniki yirtilib ketdi, — deb javob berdi yigitcha boshini orqaga tailab sochini to‘g‘rilarkan, belbog‘iga qistirilgan qo‘lqopini tuzatib. — Yo, uxlayaptimi? A, Xvedor amaki? — deb takrorladi u pechga yaqinlashib.

— Ne deysan? — degan past ovoz eshitilib, pech ustidan sarg‘ish, ozg‘in yuzli bemor pastga qaradi. U uzun, oriq, tuk bosib qoni qochgan qo‘llari bilan kir ko‘ylagi ustidagi choponini qoqsuyak yelkasiga tortib qo‘ydi. — Ichgani biron narsa ber, ukajon, ne ishing bor edi?

Yigit unga cho‘michda suv uzatdi.

— Haligi, Fedya, — dedi u, goh u, goh bu oyog‘ini bosib, — balki endi senga yangi etik darkor emasdir; o‘zingga kerak bo‘lmasa, menga bera qol.

Bemor darmonsiz boshini cho‘michga tiqdi-da, siyrak mo‘ylovini loyqa suvga botirib, zo‘rg‘a, ammo ochko‘zlik bilan suv ichdi. Bemorning paxmoq soqoli kirlab ketgandi, u kirtaygan nursiz ko‘zlari bilan zo‘r-bazo‘r yigitga boqdi. Suvni ichib bo‘lgach, qo‘lini ko‘tarib ho‘l labini artmoqchi bo‘ldi-yu, lekin holi kelmay chakmonining yengiga artib qo‘ya qoldi. U indamay burni bilan nafas olar, bor kuchini to‘plab yigitning aftiga tik qarab turardi.

— Balkim biron kishiga tekinga beraman, deb va’da qilib qo‘ygandirsan, — dedi yigit. — Gap shundaki, tashqari loy, pilchillab yotibdi. Men bo‘lsam ish bilan ketayotgan edim, o‘ylab-o‘ylab: kel, Fedkaning etigini so‘rab ko‘ray-chi, balkim o‘ziga kerak emasdir, dedim. Balkim o‘zingga kerakdir, ochig‘ini aytaver…

Bemorning ko‘ksiga bir narsa quyulib kelib, g‘ulduradi; u engashgan edi, qo‘qqisdan yo‘tal tutib, qiynala boshladi.

— Keragi chiqib qolibdi-ku, — dedi to‘satdan oshpaz ayol jahl bilan butun kulbani boshiga ko‘tarib. — Pechdan tusholmay qolganiga bir oydan oshdi. Entikayotganini ko‘rdingmi, kishining yuragi achiydi. Etikning unga nima keragi bor? Yangi etik kiydirib ko‘mishning hojati yo‘q. Joni ham toshdan ekan, o‘zing kechir, e xudo. Ana qara, entikyapti. Boshqa bir kulbagami yoki biron yergami ko‘chirish kerak edi-da! Shaharda shunaqangi kasalxonalar bor deb eshitaman. Shu ham ish bo‘ldimi. — Shuncha paytdan beri bir burchakni egallab yotibdi, yetar endi. Joyning o‘zi yetishmaydi. Yana tozalik ham talab qilishadi.

— Hey, Seryoga! Qani bor, xo‘jayinlar kutib qolishdi, — deb qichqirdi bekat boshlig‘i eshikni ochib.

Seryoga bemorning javobini ham kutmay chiqib ketmoqchi bo‘lgan edi, lekin u yo‘talayotib ko‘zi bilan ketmay tur, gapim bor, degandek ishora qildi.

— Etikni ola qol, Seryoga, — dedi bemor yo‘talini bosib, bir oz nafasini rostlagach, — menga qara, shart shuki, faqat o‘lganimdan keyin qabrimga tosh qo‘ygin, — deb qo‘shib qo‘ydi u xirillab.

— Rahmat, amaki, toshni bo‘lsa, albatta sotib olib qo‘yaman.

— Ana yigitlar guvoh, — deyoldi bemor, shu choq u yana engashdi-yu, nafasi siqa boshladi.

— Bo‘ldi, bo‘ldi, guvohmiz, — dedi yamshiklardan biri. — Bor, Seryoga, aravaga chiq, boshliq yana shu tomonga chopib kelyapti. Shirkinlik xonimning tobi yo‘q axir.

Seryoga o‘zining behad katta, yirtiq etigini darhol yechib, skameyka tagiga uloqtirdi. Fyodorning yangi etigi uning oyog‘iga roppa-raso keldi-yu, Seryoga unga zavq bilan boqib, uydan chiqib ketdi.

— Uho‘, etik juda ajoyib-ku! Moylab qo‘yaymi, — dedi qo‘lida bo‘yoq cho‘tka ushlab turgan yamshik Seryoga tizginni ushlab kareta ustiga chiqayotgan choqda. —Tekinga berdimi?

— Ha, havasing kelyaptimi, — deb javob berdi Seryoga karetaga chiqib o‘tirar ekan, choponining etagini qayirib. — Qani, chu! Jonivorlar! — deb qichqirdi u otlarga qamchi o‘ynatib; shundan so‘ng kareta ham, kolyaska ham o‘zining yo‘lovchilari, chamadonlari va bo‘lak ashqol-dashqollari bilan kuzgi ko‘kimtir tuman ichiga kirib pilchillab yotgan yo‘ldan jadal yelib ketdi.

Bemor yamshik dim kulbadagi pech ustida qolaverdi, yo‘tala-yo‘tala arang u yonboshidan-bu yonboshiga o‘girilib oldi-da, jim bo‘lib qoldi.

Kulbada kechgacha keldi-ketdi bo‘lib turdi, tushki ov-qat o‘tsa ham bemor hamon ovoz chiqarmasdi. Tunash oldidan oshpaz ayol pech ustiga chiqib, uning oyog‘i osha po‘stinini oldi.

— Mendan achchig‘lanma, Nastasya, — dedi bemor, — yaqin orada burchaging bo‘shab qoladi.

— Hechqisi yo‘q, parvo qilma, — deb to‘ng‘illadi Nastasya, — o‘zi qayering og‘riyapti, amaki? Aytsang-chi?

— Ichlarim og‘riydi. Nima bo‘lganini yolg‘iz xudoning o‘zi biladi.

— Yo‘talganingda tomog‘ing ham og‘risa kerak-a?

— A’zoyi badanim qaqshaydi. O‘limim yaqinlashgan — vassalom. Voy, voy, vo-ey, — deb ingradi bemor.

— Oyog‘ingni mana bunday qilib yopib yotgin, — dedi Nastasya pechdan tushayotib, uning choponini ustiga tortib qo‘yar ekan.

Tuni bo‘yi jinchiroq xira nur sochib turdi. Nastasya va o‘nga yaqin yamshik yerda hamda skameykalarda rosa xurrak otib uxlashdi. Yolg‘iz bemor oh chekib yo‘talib pech ustida to‘lg‘anib yotdi. Tongga yaqin u butunlay jimib qoldi.

— Bugun juda ajoyib tush ko‘rdim-da, — dedi oshpaz ayol, ertasi erta bilan g‘ira-shira paytda kerishib, — Xvedor amaki pechdan tushib, o‘tin yorgani chiqib ketganmish. Kel, Nastasya, senga ko‘maklashay, dermish: men bo‘lsam unga: o‘tin yorish senga yo‘l bo‘lsin degan edim, u boltani qo‘liga olib o‘tinni shunday yorib tashladiki, og‘zim ochilib qoldi. Ie, dermishman men, kasal eding-ku, axir desam, yo‘q, men kasal emasman, deb bolta ko‘tardi-da, bir hamla qilib qolgan edi, jon-ponim chiqib ketdi. Chinqirib, uyg‘onib ketdim. O‘lib qolmaganmikan? Xvedor amaki! Ho‘, Xvedor amaki!

Fyodor javob bermadi.

— Rostdan ham o‘lib qolmadimikan? Xabar olib ko‘rish kerak, — dedi uyg‘ongan yamshiklardan biri.

Pech ustidan osilib yotgan, sarg‘ish tuk bilan qoplangan oriq qo‘l muzdek va rangsiz edi.

— O‘lganga o‘xshaydi, borib nazoratchini xabardor qilish kerak, — dedi yamshik.

Fyodorning qarindosh-urug‘lari yo‘q edi — u musofir edi. Ertasi kuni uni chakalakzor orqasidagi yangi mozorga eltib ko‘mishdi. Nastasya esa bir necha kungacha o‘sha kuni ko‘rgan tushi va Xvedor amakining o‘lganini gapirib yurdi.



III
Bahor keldi. Pilchillab yotgan shahar ko‘chalarida qorayib qolgan muz oralaridan shildirab suv oqa boshladi. Kishilarning ovozlari quvnoq, kiyimlarining tusi ochiq edi. Devor bilan o‘ralgan bog‘lardagi daraxtlar kurtak chiqargan, novdalari esayotgan mayin shabadada asta shitirlab, tebranardi. Hamma yoqda ariq-ariq suv oqar, daraxtlardan tiniq suv tomchilari tomchilab turardi… Chumchuqlar o‘zlarining jajjigina qanotlarini qoqib, beo‘xshov chirqillashardi. Oftobro‘ya devorlar, uylar va daraxtlardagi barcha narsalar harakatda hamda yaraqlab turardi. Samo ham, yer ham, kishi qalbi ham quvonchga to‘lgan edi.

Katta ko‘chada turadigan barinning dang‘illama uyi oldiga yangi poxol to‘shab qo‘yilgan, shoshilib xorijga ketayotgan, o‘lar holatga kelgan bemor ayol shu uyda edi.

Xonaning yopiq eshigi yonida bemorning eri bilan o‘rta yoshlardagi ayol turishardi. Pop qo‘lida o‘rog‘liq ridosini ushlab, divanda yerga boqib o‘tirardi. Burchakda suyanchig‘i baland, o‘rindig‘i chuqur kresloda bir kampir — bemorning onasi ho‘ngrab yig‘lab yotardi. Uning yonida xizmatkor, kampirning so‘rashini kutib toza ro‘molcha ushlab turardi; ikkinchi xizmatkor nima bilandir kampirning chakkasini artar va chepchigi ostidan oq sochlari orasiga puflardi.

— Xo‘p, xudo yor bo‘lsin, azizim, — dedi bemorning eri o‘zi bilan birga eshik oldida turgan o‘rta yosh ayolga gap uqtirib, — u sizga juda ham ixlos qo‘ygan, siz ham uning ko‘ngliga yoqadigan gaplar topa olasiz, uni ko‘ndiring, azizim, boring. — U ayolga eshik ochib bermoqchi bo‘lib turgan edi, lekin xolavachchasi uni to‘xtatdi-da, ro‘molcha bilan bir necha marta ko‘z yoshini artib, o‘zini o‘nglab oldi. Qeyin u:

— Ana endi meni yig‘lamagan desa ham bo‘ladi, — dedi-da, eshikni o‘zi ochib ichkariga kirib ketdi.

Bemorning eri chuqur hayajonda, xuddi es-hushini yo‘qotib qo‘ygandek edi. U to‘g‘ri kampirning yoniga bormoqchi bo‘lib bir necha odim tashladi-yu, burilib, uyning u boshidan-bu boshiga yurib popning yoniga bordi. Pop unga boqdi-da, osmonga qarab xo‘rsindi. Qalin mosh-guruch soqoli ham yuqori ko‘tarilib, pastga tushdi.

— E, xudo! Xudo! — dedi ayolning eri.

— Nachora! — dedi uh tortib pop, u yana osmonga qarab, yerga boqdi.

— Onamiz ham shu yerda! — deyarli umidini uzib dedi ayolning eri, — u bunga bardosh berolmaydi: uni shunday yaxshi ko‘radi, biram yaxshi ko‘radiki, u qanday qilib… bilmadim, endi. Otaxon, hech bo‘lmasa siz uni tinchlantirishga va bu yerdan ketishga ko‘ndirish uchun bir harakat qilib ko‘rsangiz-chi.

Pop o‘rnidan turib, kampirning yoniga bordi.

— Rostini aytganda, ona qalbiga hech kim tushunib yetolmaydi, — dedi u. — Lekin xudo rahm qilib qolar.

Kampirning yuzi birdan titrab, uni asabiy holatda hiqichoq tuta boshladi.

— Xudo rahm qilar, — deb davom etdi pop, kampir bir oz o‘zini bosib olgach. — Men sizga aytsam, muridlarim orasida Mariya Dmitriyevnadan ham battar bir bemor bor edi. Uni oddiy meshchan oz fursat ichida giyohlar bilan davoladi. O‘shal meshchan ayni choqda Moskvada istiqomat qilib turibdi. Men Vasiliy Dmitriyevichga Mariya Dmitriyevnani o‘sha kishiga bir ko‘rsatib ko‘ring, degan edim. Hech bo‘lmaganda, bemorni tinchlantirardi. Xudoning qudrati zo‘r.

— Yo‘q endi, umri tugay deb qoldi, — dedi kampir, — xudoyim uning o‘rniga mening jonimni ola qolsa bo‘lmasmidi. — Asabiy hiqichoq ortiq darajada zo‘rayib, kampir hushdan ketdi.

Bemorning eri qo‘llari bilan yuzini bekitgancha yugurib uydan chiqib ketdi.

Koridorda u singlisini jon-jahdi bilan quvib ketayotgan olti yoshlardagi bolani ko‘rdi.

— Nega bolalarni onasining oldiga kirishga da’vat etmayapsiz? — deb so‘radi enaga.

— Keragi yo‘q, ularni ko‘rishni istamayapti. Bolalar kirsa xunobi oshadi.

Bola bir daqiqa to‘xtab, otasining yuziga tikilib boqdi-da, birdaniga hakalak otib, hayqirib-chaqirib chopib ketdi.

— U-chi, dada, juda ham chopqir! — deb qichqirdi singlisini ko‘rsatib bola.

Bu vaqt narigi xonada xolavachchasi bemorning yonida o‘tirar ekan, gapni aylantirib, uni o‘lim haqida o‘ylashga hozirlamoqda edi. Doktor deraza yonida dori qorishtirardi.

Tevarak-atrofi yostiq bilan o‘ralgan bemor kapot kiyib to‘shakda xolavachchasiga tikilgancha indamay o‘tirardi.

— Oh, azizim, — dedi u qo‘qqisdan xolavachchasining so‘zini bo‘lib, — meni hozirlamay qo‘ya qoling. Meni yosh bola qilmang. Xristianman. Hammasiga aqlim yetadi. Yaqin orada o‘lishimni ham, erim avvalroq gapimga quloq solganda, Italiyada bo‘lishimni ham, balki, sog‘ayib ketishim mumkinligini ham bilaman. Unga hamma shunday degan edi. Ammo nima ham qilib bo‘lardi, xudoning xohishi shu ekan-da. ammamizning ham gunohimiz ko‘p, buki bilaman; lekin xudoning marhamatiga ishonaman, gunohimizdan o‘tsa ajab emas, gunohimizni kechiradi. Bundoq o‘ylab qarasam, azizim, ko‘p gunoh qilgan ekanman. Lekin ajrini tortdim. Boshimga tushgan azobni chidam bilan yengishga harakat qildim…

— Hazratimni chaqiraymi, azizim? Tavba-tazarru qilsangiz ancha yengil tortasiz, — dedi xolavachchasi.

Bemor bosh qimirlatib rizo ekanligini bildirdi.

— Xudoyim! Gunohkor bandangni o‘zing kechir, — deb pichirladi u o‘zicha.

Xolavachchasi chiqib, popni imlab chaqirdi.

— Farishta-ya, farishta! — dedi u ayolning eriga ko‘zi jiqqa yoshga to‘lib.

Eri yig‘lab yubordi, pop uyga kirib ketdi. Kampir hamon hushsiz yotar, shuning uchun ham berigi uy suv quyganday jimjit edi. Oradan besh minut o‘tgach, pop uydan chiqdi-da, ridosini yechib, sochini to‘g‘riladi.

— Xudoga shukur, bir oz tinchlandilar, — dedi u. — Sizni ko‘rish istagidalar.

Xolavachchasi bilan eri kirishdi. Bemor ikonaga tikilib yum-yum yig‘lardi.

— Tabriklayman, azizim, — dedi eri.

— Minnatdorman! Juda yengil tortdim, qandaydir huzur his qilyapman, — dedi bemor, uning xushbichim labida yengil tabassum o‘ynardi. — Xudoyim mehribon-da! Uning o‘zi mehribon ham har ishga qodir, shunday emasmi? — U yana o‘kinch bilan yoshga to‘lib turgan ko‘zlarini ikonaga tikdi.

Keyin birdan nimanidir eslaganday bo‘ldi-da, imo-ishora bilan erini chaqirdi.

— Hech qachon mening aytganimni qilging kelmaydi, — dedi u ohista, norozi ohangda.

Eri bo‘ynini cho‘zib, itoat bilan uning gapiga quloq solardi.

— Nima deysan, azizim?

— Bu doktorlar hech narsani bilmaydi, davolash qo‘lidan keladigan oddiy tabiblar bor, deb necha martaba aytdim… Hazratim aytdilarki… Meshchan… Unga odam yubor.

— Kimga, azizim?

— E xudoyim-ey! Hech narsani tushungisi kelmaydi!.. — Bemor yuzini burushtirib, ko‘zini yumdi.

Doktor kelib, uning tomirini ushladi. Tomir urishi borgan sari sekinlashib borardi. Doktor bemorning eriga ko‘z qisib qo‘ydi. Bemor buni sezib qolib, jon holatda alangladi. Xolavachchasi teskari o‘girilib, yig‘lab yubordi.

— Yig‘lama, o‘zingni ham, meni ham qiynama, — dedi bemor yig‘lab, — oxirgi daqiqalardagi oromimni buzma.

— Farishtasan, jonim! — dedi xolavachchasi uning qo‘lini o‘pib…

— Yo‘q, qo‘limni o‘pma, murdalarninggina qo‘lini o‘padilar. E, xudo! E, tangrim!

O‘sha kuni kechqurunoq bemor qazo qildi, uning jasadi katta xonadonning zal uyida, tobutda yotardi. Eshiklari berk katta xonada bir dyachok[5] o‘tirib olib, zabur oyatlarini qiroat bilan ping‘illab o‘qirdi. Yuqoridagi kumush shamdon marhumaning peshonasi, qotib qolgan sap-sariq qo‘llari va uning ustiga yopilgan, tizzasi hamda oyoq barmoqlarining uchi ko‘tarilib turgan sarg‘ish choyshab ustiga yog‘du sochib turardi. Dyachok o‘z og‘zidan chiqayotgan so‘zlarining ma’nisiga yetmay, bir ohangda o‘qir, jimjit xonada so‘zlar allaqanday ajoyib jaranglab, yana tinardi. Ahyon-ahyonda uzoqdagi xonalardan bolalarning tovushi, tapir-tupur oyoq ovozi eshitilib qolardi.

«Yuzingni berkitsang — betinchlanadi, — deyilgandi zaburda, — undan ruh ketgach, jon chiqib xokka aylanadi. Ruhing borib narigi dunyoda qaytadan jonlanadi. To abad parvardigorga hamdu sanolar bo‘lsin».

Marhumaning chehrasi xotirjam va mag‘rur edi. Top-toza muzdek peshonasida ham, gilosdek lablarida ham hech narsa qimir etmasdi. Uning butun vujudi diqqatga aylangan edi. Biroq u loaqal shu tobda bo‘lsa ham o‘sha buyuk so‘zlarni tushunayotganmikan?

IV
Bir oydan so‘ng marhumaning qabriga toshdan daxma o‘rnatildi. Yamshikning qabriga esa, hanuz tosh o‘rnatilmay, bir vaqtda allaqanday shaxs yashab o‘tganidan dalolat beruvchi do‘nglik ustida och yashil ko‘katlar o‘sib yotardn.

— Xvedorning qabri ustiga tosh qo‘ymasang, — dedi kunlarning birida bekatdagi oshpaz ayol, — gunohga botasan, Seryoga. Qish o‘tsin, qish o‘tsin deb yurding, endi nega so‘zingning ustidan chiqmaysan? Axir mening oldim-da so‘z bergan eding-ku! Bir marta arvohi kelib esingga solib ketdi, tosh sotib olib qo‘ymasang, endi kelib bo‘g‘adi.

— Nima, men so‘zimdan qaytyapmanmi, — deb javob berdi Seryoga, — tosh qo‘yaman dedimmi, qo‘yaman, bir yarim so‘lkavoyligidan sotib olib qo‘yaman. Yodimdan chiqqani yo‘q, uni olib kelish kerak-da. Shaharga bordim deguncha olib kelaman.

— Hech bo‘lmaganda but qo‘yib tursang ham bo‘lardi, — dedi bir qari yamshik, — rostdanam yaxshi emas-da. Etigini kiyib yuribsan-ku.

— Butni qayerdan olaman? Palyondan yo‘nib bo‘lmaydi-ku?

— Shu ham gapmi? Palyondan yo‘nib bo‘lmasa, ertaroq turib boltani ol-da, daraxtzorga bor, ana o‘sha yerdan yo‘nib kela qolasan. Bir shumtolni ag‘darsang, bo‘ladi-qo‘yadi. Bo‘lmasa, o‘rmon qorovuliga aroq puli berish kerak bo‘ladi. Huda-behudaga aroq olib beraversang, pul chidaydimi. Mana, men tunov kuni ko‘tarmani sindirib qo‘ygan edim, o‘rniga yangisini qirqib olib kelib qo‘ydim, birov g‘ing degani yo‘q.

Ertalab tong yorishishi bilan Seryoga boltani olib, o‘rmonga ketdi.

Hamma yoqni hali quyosh nuri ko‘rishga ulgurmagan jilosiz tungi shudring qoplagan. Sharq tomon osmon gumbazidagi yupqa bulut pardasini yorib asta ravshanlashmoqda. Na yerdagi bironta giyoh, na daraxt uchidagi yaproq qimir etadi. Goh-goh daraxtning quyuq yaproqlariga urilgan qushlarning qanot qoqishlari-yu, yerdagi shatir-shutur sharpalargina o‘rmon tinchligini buzadi. Qo‘qqisdan allaqanday g‘ayri tabiiy tovush taraldi-yu, o‘rmon etagiga borib so‘ndi. Biroq yana shu ovoz eshitilib, bu safar, tek turgan daraxt tanasining tagida bir me’yorda qaytarilib turdi. Daraxt uchidagi shoxlardan biri ajib silkinib, uning qalin barglari shitirlab ketdi. Shu daraxtning boshqa bir shoxiga qo‘nib turgan tog‘chumchuq u shoxdan-bu shoxga o‘tdi-da, dumini silkitib, boshqa daraxtga borib qo‘ndi.

Bolta tobora ichkarilab, undan chiqayotgan ovoz pasayib borar, oppoq nam payrahalar shudring bosib ketgan maysalar ustiga uchib tushar va boltaning zarb bilan urilgani eshitilib turardi. Daraxt butun vujudi bilan qaltirab engashdi-yu, o‘z ildizi ustida chayqalib tezda yana qomatini rostlab oldi. Bir daqiqa hamma yoq-da jimlik hukm surdi-da, keyin daraxt engashib, uning tanasi yana qarsillab, shoxlarini sindirgan, barglarini to‘kkan holatda gursillab nam yerga quladi. Bolta va qadam tovushlari tindi. Tog‘chumchuq chug‘illab, «pir» etib yuqoriroqqa qo‘ndi. U tegib ketgan kichkinagina shox yaproqlari bir oz silkinib turdi-da, o‘zining barcha shoxchalari qatori u ham tindi. Daraxtlar tek turgan yaproqlarini ko‘z-ko‘z qilganday, yangidan ochilgan joyda ilgarigi holatlaridan ham chiroyliroq bo‘lib barq urib turardi.

Quyoshning dastlabki nurlari bulutlarni yorib o‘tib, ko‘kda charaqlab yer va osmonga yoyildi. Pag‘a-pag‘a tuman jarlikni qoplay boshladi. Shudring maysa ustida yaltirab, oq bulutlar tezlik bilan ko‘m-ko‘k fazo bo‘ylab tarqala boshladi. Qushlar bir yerga to‘planib, mast bo‘lib sho‘x sayrar, nobud bo‘lgan daraxt tepasida nam yaproqlar quvonch va xotirjamlik bilan shitirlar, ko‘karib turgan daraxtlarning shoxlari esa, ohista va mag‘rur tebranardi.

Ruschadan M.Aliyev tarjimasi

____________________

[1] Chepchik, chepets — sarandon.

[2] Kapot — ayollarning uy ichi yoki safarda kiyadigan yaktak bichim ko‘ylagi.

[3] Salopa — o‘sha vaqtlarda moda bo‘lgan keng palto.

[4] Katsaveyka — ayollarning mo‘yna tutib tikilgan kamzuli.

[5] Dyachok — pravoslav cherkovida unvonga ega bo‘lmagan ruhoniy.

@kitob_kerak

@Ibrat_kutubxonasi