“Buyuk shaxmat taxtasi” — Amerikaning geosiyosiy qarashlari aksi
Amerikalik politolog Zbignev Bjezinskiyning “Buyuk shaxmat taxtasi” kitobi yozilganidan 25 yil o‘tib nihoyat o‘zbek tiliga o‘girildi. Kitob AQSHdagi geosiyosat strateglarining fikrlash yo‘sinini yaqqol ochib bergani bilan juda tez mashhurlikka erishgan.
Amerikalik sotsiolog, siyosatshunos Zbignev Bjezinskiy 1928-2017 yillarda yashab o‘tgan. U nafaqat nazariyachi, balki Amerika siyosatidagi taniqli amaliyotchi ham edi. Buni 1977-1981 yillarda AQSH prezidenti Jimmi Karterning milliy xavfsizlik masalalari bo‘yicha maslahatchisi bo‘lib faoliyat yuritganida ham ko‘rish mumkin.
Bjezinskiyning siyosiy faoliyati yillari AQSH–Xitoy munosabatlarining normallashuvi, AQSH va SSSR o‘rtasida II Strategik qurollarni cheklash shartnomasi tuzilgani, Eronda inqilobning boshlanishi, AQSHning Afg‘onistonda mujohidinlarni SSSRga qarshi qo‘llab-quvvatlashi va sovet-afg‘on urushi kabi voqealar bilan yodda qolgan.
Bjezinskiy 1997 yilda chop etilgan "Buyuk shaxmat taxtasi" kitobini “ertangi kun qiyofasini shakllantirishga yordam berish maqsadida” o‘z talabalariga bag‘ishlaydi. Bugun mana shu asar haqida so‘zlaymiz.
Kitob Amerikadagi strateglarning geosiyosiy qarashlarini yaxshi ifodalagan. Bunda asosiy e’tibor Yevrosiyoga qaratilgan. Unga ko‘ra, AQSH shunday tashqi siyosat yuritishi kerakki, toki Yevropa va Osiyoda yagona dominant kuch paydo bo‘lib, AQSHning global boshqaruvdagi eng yuqori roliga daxl qilmasin.
"Geostrategiya – geosiyosiy manfaatlarni strategik shaklda boshqarishni shaxmat o‘yini bilan taqqoslash mumkin. Farqi – Yevrosiyo shaxmat taxtasida bir vaqtning o‘zida ikkita raqib emas, balki bir necha raqiblar o‘ynaydi va ularning har qaysisi turli darajadagi kuchlarga ega”, deya yozadi u.
Kitobda mana shu har qaysi raqibning siyosiy yo‘li alohida qilingan. Asarni o‘qish jarayonida o‘quvchi o‘zini geosiyosatning chigal va qiziqarli to‘riga ilinib qolganday his qiladi. Undan chiqishni istamaydi.
Shu kecha-kunduzda Ukraina va Rossiya o‘rtasidagi vaziyat, uning ro‘y berish ehtimoli va kelib chiqish sabablari ham kitobda aniq ko‘rinadi. Bjezinskiy Rossiya Ukrainasiz yanada ko‘proq darajada Osiyo davlati bo‘lib qolishi va Yevropadan uzoqlashishini yozadi. Asardagi jumlani aynan keltirishni o‘rinli topdim:
“Mustaqil Ukraina davlatining paydo bo‘lishi nafaqat hamma rossiyaliklarni o‘zlarining siyosiy va etnik mansubliklarini qayta idrok etishga undadi, balki Rossiya davlatining geopolitik jihatdan juda katta muvaffaqiyatsizlikka uchraganini ham anglatar edi. Ukrainaning mustaqilligi Rossiyani Qora dengizdagi ustuvorlik holatidan ham mahrum etdi”.
Muallif kitobiga Yelsinning 1990 yil 19 noyabr kungi Kiyevdagi nutqini kiritadi va uning fikrlarini keyinchalik ukrainlar va chechenlar Yelsinning o‘ziga qarshi qaratishlari mumkinligini aytadi. Yelsin nutqida shunday degandi:
“Rossiya biron bir yangi imperiyaga o‘xshagan markazga aylanishga intilmaydi. Rossiya bunaqa rolning halokatli ekanini boshqalardan ko‘ra yaxshiroq biladi, negaki, ayni Rossiya uzoq zamonlar davomida shu rolni o‘ynab kelgan. Bu unga nima berdi? Ruslar erkinroq bo‘lib qoldilarmi? Baxtliroq bo‘ldilarmi? Tarix bizga o‘rgatadiki, boshqalarga hukmronlik qiladigan xalq hech qachon baxtiyor bo‘lolmaydi!”
O‘zbekiston – mintaqaviy yetakchilikka asosiy nomzod
Bjezinskiy Markaziy Osiyoda O‘zbekistonning roliga alohida to‘xtalib o‘tadi. Uning muhim ahamiyatini quyidagicha asoslaydi:
“Amalda O‘zbekiston – O‘rta Osiyoda mintaqaviy yetakchilik roliga asosiy nomzod. Garchi O‘zbekiston hududlari jihatidan kichikroq bo‘lsa-da va uning tabiiy boyliklari Qozog‘istonnikichalik ko‘p bo‘lmasa-da, uning aholisi ko‘proq – 25 mln kishi atrofida. Lekin bundan ham muhimi shundaki, bu aholi Qozog‘iston aholisiga qaraganda ancha ortiq darajada yakrangdir. O‘zbeklarda bola tug‘ilishining sur’atlari kattaroq ekanini va avvallari ustuvor o‘rin tutgan ruslarning mamlakatdan asta-sekin chiqib ketayotganlarini hisobga olsak, yaqin orada mamlakat aholisining 75 foizini o‘zbeklar tashkil qiladi deb bemalol aytish mumkin bo‘ladi. Shunisi ham borki, bu yerda ozchilikni tashkil qiluvchi kam miqdordagi ruslargina qoladi”.
Bjezinskiy 1998 yildayoq Amerika O‘zbekistonga alohida e’tibor qaratishi lozimligini ta’kidlagan. Buni yuqorida keltirilgan jihatlar bilan tushuntirgan.
“Buyuk shaxmat taxtasi”ni o‘zbek tiliga to‘liq ravishda “Sharqshunos tahlilchilar” jamoasi tarjima qilgan. Uning Ozod Sharafiddinov tarjima qilgan va “Jahon adabiyoti” jurnalida chop etilgan qismlari o‘z holida qoldirilgan. Tarjimaning sifati tarozining bir pallasida bo‘lsa, uning qachon tarjima qilingani ham ikkinchi pallada teng yuk bosadi. Siyosiy, ilmiy kitoblarda ayniqsa. Dunyoning 25 yil oldingi geosiyosati yuzi bo‘lgan kitob o‘zbek kitobxoniga endi taqdim etildi. Albatta, bu anchagina kech. Ammo tarjima qilinganining o‘zi ham katta narsa. Siyosatshunos Hamid Sodiq bu kitob haqida aytganidek, “Siyosatni alifbo deb tasavvur qilsak, “Buyuk shaxmat taxtasi” kitobi uning bir harfi. Va qachon bo‘lsa ham biz uni o‘rganishimiz kerak”.
Asarni faqat shu yo‘nalishda tahsil olayotgan talabalar emas, katta jamoatchilik ham o‘qishi kerak deb hisoblayman. Bu kimningdir manfaati uchun o‘zgartirilgan zerikarli tarix emas. Bu – katta siyosiy kurash. Va bu ulkan shaxmat taxtasi ustida biz ham bor ekanimizni, undagi toshlar harakati bizning ham taqdirimizga chambarchas bog‘liqligini ko‘proq yurtdoshlarimiz his qilishini xohlar edim.
© Manba: Muhiddin Nido, kitobxon | @mutolaa_sehri