Интровертлар кучи

- Мен илк бор ёзги оромгоҳга 9 ёшимда борган эдим. Ойим менга жомадонимни китоблар билан тўлдириб берди. Бу мен учун мутлақо одатий ҳол эди. Биз барча оила аъзоларимиз билан биргаликда китоб мутолаасига шўнғиб кетардик. Буни мулоқот қилишни истамаслик сифатида қабул қилиш мумкин, аммо бизлар учун айнан шу мулоқотнинг ўзи эди. Бунда сиз сизнинг ёнгинангизда турган яқинларингизнинг илиқ даврасида бўласиз, лекин шу билан бирга сиз ўзингизнинг тасаввур оламингизда бемалол кезиб юра оласиз ҳам. Ва мен оромгоҳда бундан-да яхши бўлишини тасаввур қилган эдим. Мен бир хил тунги кийим кийган 10 та қизнинг ўз уйчаларида қулайгина ўрнашиб китоб ўқиётганларини тасаввур қилган эдим.
Оромгоҳ эса кўпроқ ўткир ичимликларсиз пиволи кечки зиёфатга ўхшар эди. Биринчи куни тарбиячимиз ҳаммамизни йиғди ва бизга лагер руҳини сингдириш учун ёз охиригача ҳар куни такрорлашимиз керак бўлган шиорни ёдлаттирди. Шиор қуйидагича эди: "З-Ў-Р-А-В-О-Н-Л-А-Р", биз зўравонлар деб ёзардик. Зўравонлар, зўравонлар, биз ҳозир зўравонлармиз". Мана. Мен ҳеч тушуна олмадим, нега бу қадар шафқатсиз бўлиш керак эди ва нега бу сўзни бузиб кўрсатиш керак эди. Аммо ҳамма билан биргаликда қичқирардим. Мен бор кучим билан ҳаракат қилдим ва мутолаа учун пайт кутдим.

Ниҳоят китоб олишга муваффақ бўлганимда, оромгоҳдаги энг зўр қиз ёнимга келиб сўради: "Нега сен жим юрасан?" "Жим" - албатта бу зўравонликнинг аниқ тескариси. Кейинги сафар ҳам мутолаа қилишга ҳаракат қилганимда, бетоқат тарбиячимиз келиб, менга оромгоҳ руҳи ҳақида такрорлади. Унинг сўзларига кўра, ҳаммамиз иложи борича мулоқотчан бўлишга ҳаракат қилишимиз керак экан.
Шунда мен китобларимни қайтиб жомадонимга солиб қўйишга қарор қилдим. Жамадоним ёз охиригача каравот остида турди. Аммо айбдорлик ҳисси мени таъқиб қилар эди. Мен учун худди китобларим менга муҳтождек туюлар, улар мени чорлашар, мен эса уларга хиёнат қилаётгандек эдим. Бироқ, мен барибир уларга хиёнат қилдим ва ёз охирида уйга қайтиб келгунимча жомадонимни очмадим.

Мен сизларга ёзги оромгоҳ ҳақида гапириб бердиму лекин шунга ўхшаш 50 та воқеани ҳам айтиб беришим мумкин эди: Ҳар сафар менинг сокин ва ёпиқ ҳаёт тарзим унчалик ҳам тўғри эмаслигини, ўзгариб, экстровертга айланишим кераклигини уқтиришарди.
Мен доим кўнглимнинг туб-тубида бунинг нотўғри эканлигини – интровертлар ўзларича ажойиб эканлигини тушунар эдим. Бироқ, йиллар давомида мен ўз ички овозимга ишонмас эдим. Тасаввур қилинг, мен гарчи бутун умр ёзувчиси бўлишни орзу қилган бўлсам-да, Уолл Стритда юрист бўлдим – чунки, қисман мен ҳам жасур ва ғайратли бўла олишимни ўзим учун исботлашга уриндим. Мен гарчи дўстларим билан тинчгина кечки овқат қилишни афзал кўрсам ҳам шовқинли барларга борардим. Мен ўзимни механик равишда синдирардимки, ҳатто буни сезмадим ҳам.

Афсуски, кўп интровертлар шундай қилишади, бу эса бизнинг йўқотишимиз. Бироқ бу ҳамкасбларимиз ва жамиятимиз учун ҳам катта йўқотишдир. Ва шунингдек, бутун дунё учун ҳамдир. Чунки, ижодкорлик ва раҳбарлик ҳақида гап кетганда, ҳаммадан яхшироқ уддалай оладиган интровертларга муҳтожмиз. Аҳолининг 30-50%ини интровертлар ташкил этишади. Бу сизнинг дўстларингизнинг ҳар иккинчиси ёки учдан бир қисмига тўғри келади. Ҳаттоки сиз экстроверт ёки бу сизнинг ҳамкасбларингиз, турмуш ўртоғингиз, фарзандларингиз ва кейинги стулда ўтирган киши бўлса ҳам - уларнинг барчасига жамиятимизда чуқур илдиз отган нохолислик билан муносабатда бўлишади. Биз уларга нисбатан бундай муносабатни болалигимиздан ўрганамиз, гарчи биз хатоимиз нимадалигини айта олмаймиз ҳам.
Бунинг нотўғри томонини аниқ кўриш учун интроверсия нима эканлигини тушуниш керак. Бу уятчанлик эмас. Уятчанлик - бу жамоатчилик томонидан қораланишдан қўрқишдир. Интроверсия бу - инсоннинг ташқи муҳитдан қабул қилган сигналларига, шу жумладан, одамлар билан алоқа қилишида қандай муносабатда бўлишининг хусусиятларидир. Экстровертлар жуда кўп стимулларга муҳтож, интровертлар эса тинч ва ортиқча шовқинларсиз муҳитда ўзларини жуда яхши ҳис қилишади ва янада ғайрат билан ишлашади. Ҳар доим ҳам эмас - буларнинг ҳаммаси нисбий - лекин кўп ҳолларда шундай. Шунинг учун, қобилиятларимизни максимал даражада рўёбга чиқариш мақсадида ҳар биримиз ўзимиз учун энг мақбул муҳитда бўлишимиз керак.
Аммо бу ерда биз стереотипларга дуч келамиз. Бизнинг энг муҳим муассасаларимиз - мактаблар ва иш жойлари – асосан экстровертлар ва уларнинг кўп миқдордаги стимулли эҳтиёжларини қондиришга қаратиб тузилган. Айни дамда мен янгича жамоавий фикрлаш деб атайдиган ишонч тизими мавжуд. У санъат ва меҳнат унумдорлиги фақатгина ишлар пухта гуруҳлаштирилган ҳоллардагина рўёбга чиқишини таъкидлайди.
Одатдаги замонавий синфхонани тасаввур қилиб кўринг. Мен мактабда ўқиган пайтим қаторларда ўтирардик. Парталар қатор турарди, шундай қилиб биз кўпгина топшириқларни мустақил бажарардик. Лекин замонавий синфларда парталар гуруҳлар шаклида 4,5,6,7 ўқувчилар юзма юз ўтирадиган ва бир қанча гуруҳий машқларини бажарадиган ҳолатда туради. Ҳаттоки шахсий фикрлар учун имкон бўлиши лозим бўлган математика ёки иншоларда ҳам болалар ўзларини ҳудди комиссия аъзоларидек тутишлари керак. Синфдан кетиб якка тартибда ишламоқчи бўлган болалар кўпинча ноқобил ёки янада баттарроқ - тарбияси оғир болалар сифатида қаралади. Кўпчилик ўқитувчилар идеал ўқувчи сифатида интровертларни эмас экстровертларни кўрсатишади, гарчи турли тадқиқотлар интровертлар яхшироқ ўқиб ўрганишини тасдиқласа ҳам.

Иш жойларида ҳам худди шу муносабат кўрсатилади. Аксариятимиз аралаш ҳолда очиқ жойда деворларсиз, шовқин ва ҳамкасблар кузатувида бўламиз. Бошқарув соҳаси. Эҳтиёткорлик ва ортиқча таваккалга йўл қўймаслик каби бугунги кунда ниҳоятда қўллаб-қувватлананиши керак бўлган ҳислатларга интровертлар эга бўлишса ҳам камдан-кам ҳолларда бошқарув лавозимлари топширилади.

Уортон бизнес мактабидан Адам Грантнинг қизиқарли изланишида аниқланишича, интроверт-бошқарувчилар экстровертларга қараганда кўпроқ яхши натижаларга эришишади. Чунки, экстроверт-бошқарувчилар ўз ғояларидан мамнун ҳолда бошқаларга эркин юриш қилиш таклифини бермайдиган бир пайтда, интроверт-бошқарувчилар қўл остидагиларга ғояларини амалга ошириш имконини бера олишади.
Энг нуфузли етакчиларнинг аксари интровертлар эди. Масалан: Элеонора Рузвельт, Роза Паркс, Ганди - уларни барчаси ўзларини мулойим ва ҳатто уятчан деб ҳисоблашган. Барчалари шахсий истакларига зид равишда омма эътибори марказига тушишди. Бу айниқса шуниси билан қизиқарли эдики, улар мансабга, буйруқ беришга ёки уларни яхши кўришларига мойилликлари борлиги учун эмас балки, бошқа танловлари бўлмаганликда, ҳақ иш учун ҳаракат қилишга мажбур бўлдилар.
Ўйлашимча, мен экстровертларни ёқтиришимни айтиш вақти келди: бир қанча дўстларим экстроверт, масалан севимли турмуш ўртоғим. Ҳаммамиз албатта бироз интроверт, ҳам бироз экстровертмиз. Ҳаттоки бу атамаларни биринчилар қаторида оммага тақдим этган психолог Карл Юнг айтгандики, тўлиқ интроверт ёки тўлиқ экстровертлар мавжуд эмас. Агар мавжуд бўлганда эди, аллақачон руҳий касалликлар шифохонасида бўлар эди. Баъзилар интроверт ва экстроверт спектрининг ўртасида жойлашган бўлиб улар амбиверт деб аталади. Менга баъзан бу идеал ҳолатдек туюлади. Кўпчилигимиз баъзан у ёки бу турга тегишли бўламиз.
Мен жамиятимизда бу икки тур ўртасида кўпроқ уйғунлик, кўпроқ мувозанат керак деб ўйлайман. Бу айниқса ижод ва меҳнат самарадорлиги учун муҳим. Психологлар моҳир ижодкорларнинг таржимайи ҳолини ўрганаётганда улар бу инсонлар бир-бири билан фикр алмашиши ва уларни ривожлантиришларини аниқлашади. Бироқ уларни характерида кўпгина интровертликка хос хусусиятлар мавжуд.

Ёлғизлик – ижодкорликнинг асосий компоненти. Масалан, Дарвин ёлғиз ўрмонда сайр қилишни хуш кўрган ва тушлик таклифларини қатъиян рад этган. Доктор Сьюз номи билан машхур Теодор Гейзел кўпгина ажойиб персонажларни бир ўзи Калифорния штати Ла-Хоя шаҳридаги уйи орқасидаги ҳовлида ёлғиз ўзи ўйлаб топган. У ҳатто ўзининг китобларини ўқиган болалар билан учрашишдан ҳам чўчир эди. У ўзини болалар уни худди Санта-Клаусдек сахий деб тасаввур қилишади деб ўйлар ва уларни ўзининг жиддий қиёфаси билан ҳафсалаларини пир қилишни истамас эди. Стив Возняк Apple'нинг биринчи компютерини ўша вақтда ишлаган ўзининг Hewlett-Packard компанияси кабинетида ёлғиз ўтириб ихтиро қилган. Унинг сўзларига кўра, болалигида интроверт ва уй боласи бўлмаганида у ҳеч қачон ҳозиргидек билимдон бўлмас экан.
Албатта, биз ҳамкорликни тўхтамаслигимиз лозим – ўша Стив Возняк Apple компьютерига асос солиш учун Стив Жобс билан бирлашади, бироқ ёлғизликда бўлиш жуда ҳам аҳамиятли ва баъзилар учун жуда ҳам муҳимдир. Одамлар танҳоликнинг ғаройиб кучини асрлар давомида билишган. Фақатгина яқин вақтгача, ғалати бўлсада биз у ҳақда унутяпмиз. Кўпгина машҳур дунё динларида ҳақиқат изловчилар мавжуд – Мусо, Исо, Будда, Муҳаммад – улар ёлғиз саҳрога, ёввойи жойларга борадилар, чуқур ваҳий ва тушунчаларни бошдан ўтказадилар, кейинчалик халқларга еказадилар. Табиатсиз ваҳий мавжуд эмас.

Замонавий психология томонидан бунинг шундай талқин қилиниши ажабланарли эмас. Кейин билишимча, одамлар орасида кўпчиликнинг фикрига инстинктив тарзда тақлид қилмасдан яшашнинг иложи йўқ. Сиз ҳатто ўзаро муносабатлар ва яқинликларда ҳам ўзингизни муҳим тутишни бошлайсиз ва ўзингиз билмаган ҳолда атрофингиздагилар ҳатти-ҳаракатларини такрорлашни бошлайсиз.
Маълумки, жамоалар анчайин ёрқин ёки жозибали вакил таъсирига тушадилар. Хаттоки, у инсондаги нотиқлик ва ғояларининг муҳимлиги ўртасидаги боғлиқлик нолга тенг бўлса ҳам. Шундай экан, балки ажойиб режаларга эга лидер ортидан эргашарсиз. Балки йўқ. Сиз бундай имконият кучига ишониб қолишингиз тўғрими? Балки ҳар бирининг тарқалиб, гуруҳ таъсиридан ҳоли болган равишда ўз онги билан фикрлаб, кейин бир жойга келиб ҳотиржам шароитда ўз ғояларини айтиб, ундан кейингина бир қарорга келгани ҳамма учун яхшироқдир?
Агар ҳаммаси мантиқли бўлса, нима учун биз ҳалигача хато қиламиз? Нега бизнинг мактабларимиз ва иш жойларимиз бундай ташкиллаштирилган? Нега интровертларни қандайдир вақтда ёлғизликка интилишганларида муҳокама этамиз? Жавобни тарихимизнинг тубидан олишимиз мумкин. Ғарб жамиятлари айниқса АҚШда ҳар доим ўйчан инсондан, айниқса ўйчан эркакдан кўра ҳаракатчан инсонни афзал кўришган. Америка тарихининг бошида раҳбарнинг феъл-атвори катта аҳамиятга эга эди ва биз бой ички дунёси ва юксак ахлоқи бўлган одамларни қадрлар эдик. Агар ўша даврнинг шахсий ривожланишга доир китобларига қарасак унда “характер бу дунёдаги энг буюк нарсадир”. Бундай китоблар ўзининг соддалиги ва донолиги билан машҳур бўлган Авраам Линколндек инсонларни ибрат қилиб кўрсатган. Ралф Уолдо эмерсон уни “бошқаларнинг устунлигидан норози бўлмаган одам” деб атаганд эди.
Бироқ кейинчалик ХХ аср бошланди ва тарихчилар “шахс маданияти” деб атаган янги маданият пайдо бўлди. Асосий ўзгариш қишлоқ хўжалиги иқтисодиётидан катта бизнесга оламига ўтиш бўлди. Одамлар бирданига кичик шаҳарлардан катта шаҳарларга кўчиб ўтишларига тўғри келди. Одамлар бутун умр таниган кишилар билан бирга ишлашнинг ўрнига, нотаниш одамлар орасида қуёш остида жой олишлари керак эди. Шунинг учун жозиба ва харизма ҳаёт учун янги муҳим фазилатларга айланганлиги мантиқийдир. Шундан сўнг шахсий ривожланишга доир китоблар ҳам ўзгарди: улар “Қандай қилиб дўстлар орттириш ва одамларга қандай таъсир қилиш керак” каби номларга эга бўлиб, муваффақиятли савдогарларни ўрнак қилишди. Бу биз ҳозир яшаётган дунё. Бу бизнинг маданий меросимиз.
Бу мулоқот қобилиятлари мутлақо кераксиз дегани эмас. Мен сизларни жамоавий ишлардан бутунлай воз кечишга чақирмайман. Ёлғиз тоғ чўққиларига кетган донишмандларнинг динлари ҳам бизга муҳаббатни ва ишончни ўргатади. Замонавий дунё бугунги кунда дуч келаётган фан ва иқтисодиётдаги муаммолар шу қадар катта ва мураккабки, биз кўп одамларни бирлаштиришимиз ва уларни биргаликда ҳал қилишимиз керак. Аммо агар биз интровертларга ўзлари билан бўлиш эркинлигини берадиган бўлсак, унда улар ушбу муаммоларнинг ўзига хос ечимларини топишлари мумкин.

Ҳозир эса мен сизларга жамадоним нима борлигини кўрсатмоқчиман. У ерда нима бор экан? Китоблар. Менда китоб тўла жамадон. Мана “Мушук кўзлари” Маргарет Этвуд. Мана Милан Кундернинг романи. Бу эса Маймониданинг “Адашганларга кўрсатма” китоби. Бироқ ҳечам менинг китобларим эмас. Мен уларни ўзим билан олиб келдим, чунки булар бобомнинг севимли ёзувчилари томонидан ёзилган китоблар эди.
Менинг бобом раввин эди (Яҳудий диний жамоасида диний ишчи). Бобом бева бўлиб Бруклиндаги кичкина квартирада яшарди. Болалигимда унинг квартираси менинг дунёдаги энг севимли жойим эди. Чунки ундаги муҳит бобомнинг феъл-атворига ўхшаб жуда юмшоқ ва бепарво эди ва китоблар билан тўлдирилган эди. Квартирадаги стол ва стул ўзининг бирламчи маъносни йўқотиб китоблар учун хизмат қилаётган эди. Бувамнинг ва бошқа барча оила аъзоларимиз сингари севимли машғулоти мутолаа эди.

Аммо бобом феъл-атворининг ўзига хос хусусияти шундан иборат эдики, у жуда камтар ва эҳтиёткор инсон эди. У ваъз қилганида, 62 йилдан бери кетма-кет гапирган оддий қавмдошларининг кўзларига қараш қийин эди. Ҳатто руҳоний минбаридан ташқарида ҳам, у билан саломлашишга чақирилганида, у суҳбатдошидан кўп вақт олишдан қўрқиб, суҳбатни тез-тез тўхтатиб турарди. Аммо у 94 ёшида вафот этганида, политсия унинг таъзияси учун кўпчиликнинг йиғилишини кутиб олиш сабабли у яшаган туман кўчаларини тўсишга мажбур бўлган. Энди мен бобомдан ибрат олишга ва унинг ҳаёт тарзини ўзимга қўллашга ҳаракат қиляпман.
Яқинда менинг 7 йил давомида интроверсия ҳақида ёзган китобим чиқди.
Мен учун бу 7 йил мутлақ бахтиёрлик йилига айланди, чунки мен ўқидим, ёздим, мулоҳаза қилдим, тадқиқ қилдим. Мен ҳам бобом каби, китобблар билан ёлғиз ўтирдим. Аммо энди менда мутлақо бошқа иш бор. Мен саҳнага чиқиб, бу ҳақда гапиришим керак. Интроверсия ҳақида. Бу мен учун анча мушкулроқ, чунки ҳозир сиз билан гаплашиш мен учун катта шарафдир, бу эса умуман ўрганган нарса эмас.
Шу сабабли мен шундай чиқишларга тайёрланиш учун қўлимдан келганича ҳаракат қиламан. Ўтган йили мен ҳар қандай имкониятдан фойдаланиб омма олдида чиқиш қилишни ўргандим. Мен бу йилни "таваккал суҳбатлар йили" деб номладим. Бу мен учун жуда фойдали бўлди. Яна бу кўникма менга соғлом фикримни мустаҳкамлаш, омманинг интровертликка муносабати, сокинлик ва ёлғизлик тез орада сезиларли даражада ўзгаришига умид уйғотишимга ёрдам берди. Мени бунга ишончим комил. Агар мени қарашларимни баҳам кўрмоқчи бўлсангиз, мен ҳеч бўлмаганда сизга буни амалга ошириш учун 3 кўрсатма беришни истардим.

Биринчиси: доимий жамоада ишлаш билан одамларни қийноққа солишни тўхтатинг. Шунчаки бас қилинг, тамом. Раҳмат. Мен ўз фикрларимга аниқлик киритмоқчиман. Мен иш жойларида енгил ва мажбуриятсиз мулоқот усулларини кенг йўлга қўйиш кераклигига теран амин бўлдим - шунда одамлар шунчаки йиғилиб биргаликда ақлларига келган мувафгаққиятли фикрларни алмашишади. Бу ҳам интроверт, ҳам экстровертлар учун жуда яхши ечим.
Аммо бизга шахсий ҳаётни кўпроқ ҳурмат қилиш, иш жойида кўпроқ эркинлик ва мустақиллик керак. Мактабда ҳам худди шундай қилиш керак. Шубҳасиз, биз болаларни кўпчилик билан ишлашга ўргатишимиз керак, аммо шу билан бирга улар мустақил ишлашга ҳам кўникма ҳосил қилишлари лозим. Экстроверт болалар учун айниқса бу муҳим. Улар ўзлари ишлашга ўрганишлари керак, чунки шунда улар масалаларни моҳиятига кириб боришни ўрганишади.

Иккинчиси: табиат билан ёлғиз қолинг. Будда каби бўлинг, ва сизга ўз хабарларингиз кела бошлайди. Мен барчамиз дунёдан узилиб ўрмонда кулбалар қуришимиз ва бир-биримиз билан ортиқ мулоқот қилмаслик ҳақида эмас, балки баъзида ташқи дунёдан чекиниб, ўз мулоҳазаларимиз қуршовида бўлиш ҳақида гапиряпман.

Учинчиси: жамадонингиз ичидаги нарсаларга яхшилаб қаранг ва у ерга нима учун айнан шу нарсаларни жойлаганизни эслаб кўринг. Экстровертлар балки сизнинг ҳам жамадонингиз китоблар билан тўлдирилгандир. Балки унда шампан бокаллари ёки сувда сузиш анжомлари бордир. Қандай бўлмасин, умид қиламанки, сиз ҳар қандай имкониятдан фойдаланиб, бизга куч ва қувонч бағишлайсиз. Бироқ, интровертлар одатда жамадонларининг таркибини эҳтиёткорлик билан сақлашга мойил. Бу одатий ҳолат. Бироқ мен умид қиламанки, сиз барибир баъзида жамадонингизни бошқалар уни ичида нима борлигини кўришлари учун очасиз, чунки сиз ва сизнинг нарсаларингиз дунё учун жуда ҳам муҳим.
Мен Сизларга энг яхши саёҳатлар ва паст овозда гапира олиш учун жасорати тилайман.

Маърузани таржима этганлар:
Шаҳло Саидова
Ҳилола Мирзаева
Садриддин Шамс

@PsixoBLOGuz