So‘qir bo‘lsada ijod qilgan, futbolni yoqtirmagan, Nobelga “abadiy nomzod” bo‘lgan mashhur yozuvchi – Isidoro Luis Borxes haqida

Kirill alifbosida o'qish uchun pastroqqa tushing

O‘ziga xos bolalik

Borxes yoshligidan she’riyatga qiziqqan, 4 yoshida o‘qish va yozishni o‘rgangan. U 6 yoshida uy o‘qituvchisidan ingliz tilidan dasr oladi. 7 yoshida esa o‘zining ispan tilidagi “La visera fatal” nomli birinchi hikoyasini yozadi.
O‘qish-yozishni erta o‘rganganiga qaramay, yozuvchi maktabga kech, 9 yoshida chiqadi va to‘g‘ri 4 sinfdan o‘qishni boshlaydi. Bu bolakay Borxesning ruhiyatiga yomon ta’sir qiladi, chunki sinfdoshlari uni chiqishtirishmas, tinmay masxara qilishardi.
Borxes 10 yoshligidayoq Oskar Uayldning “Baxtli shahzoda” ertagini ingliz tilidan tarjima qilib atrofidagilarni hayron qoldiradi.

So‘qirlik qismati

Tug‘ilganidayoq otasidan o‘tgan kasallikdan aziyat chekkan yozuvchi 56 yoshida butunlay ko‘r bo‘lib qoladi. Ajablanarlisi, o‘shanda u endigina Argentina Milliy kutubxonasi direktori etib tayinlangandi.
Borxes umrining so‘nggi 30 yilini so‘qir o‘laroq yashaganiga qaramay, ishtiyoq bilan yozishda, ma’ruzalar o‘qishda davom etgan va shu davrda boshqa asarlari qatorida 10 ta she’riy, 3 ta nasriy kitobini nashr ettirgan.

U roman yozishni rad qilgan

Borxes nihoyatda boy adabiy maneraga molik yozuvchi. Bu ro‘yxatda nimalar yo‘q deysiz – ocherklar, tanqidiy maqolalar, hikoyalar, she’rlar... Biroq undan “Nega roman yozmaysiz?” deb so‘rashganda, u doim shunday javob qaytargan: “O‘ylashimcha, roman yozishni boshlasam, uning ma’nosizligini anglab qolaman va ishni yarmida to‘xtataman. Balki, bu dangasaligim uchun o‘ylab topilgan bir bahonadir, xolos”.
Yozuvchi hech qachon 14 betdan oshiq badiiy asar yozmagan va uni shunday izohlagan: “Bu ma’nosizlikka yetaklovchi ahmoqlikning o‘zi. 500 sahifadan iborat ulkan kitobdagi g‘oyani besh daqiqada og‘zaki tarzda, osongina tushuntirish ham mumkinku axir, to‘g‘rimi?”
Borxesning birinchi she’ri 20 yoshida Ispaniyaning “Gretsiya” jurnalida bosiladi. Oradan 4 yil o‘tib Yevropaga safari arafasida adibning 33 ta she’rdan iborat “Buyenos-Ayres jaziramasi” nomli birinchi she’riy kitobi nashr etiladi.
Borxesning “Ishchi”, “Soyalar sharafi”, “Yo‘lbarslar oltini”, “Oy bilan yuzma-yuz”, “Umidim o‘lchami”, “Argentinaliklar tili”, “San Martin kundaligi”, “Evaristo Karriyego”, “Abadiylik tarixi”, “Bobil kutubxonasi”, “Munozara”, “Alif”, “Qumsoat kitobi”, “Yetti oqshom”, “Yashirin atirgul”, “Fitnachilar” kabi she’riy va nasriy kitoblari nashr etilib, dunyo kitobsevarlarining javonidan munosib o‘rin egallagan.
Yozuvchining so‘nggi kitobi “Atlas” hisoblanib, unga Borxesning eng so‘nggi she’rlari, fantastik hikoyalar hamda sayohat kundaliklari kiritilgan.
Borxes asarlari asosida o‘ttizdan ortiq filmlar suratga olingan.

Nobelning “abadiy nomzod”i

Yozuvchi xizmatkorining so‘zlariga ko‘ra, har yili Nobel mukofoti sohibi nomi e’lon qilinishidan oldin jurnalistlar Borxes eshigi oldida tizilishgan. Lekin, bari behuda. Har safar mukofotni ololmagani haqidagi xabar adibga qattiq ta’sir qilgan.
Borxes unga nisbatan bu munosabatni yarim hazil va yarim jiddiy tarzda shunday izohlagan: “Menga Nobel mukofotini bermaslik, menimcha, skandinaviyaliklarning an’anasi. Ular tug‘ilganimdan buyon menga Nobel bermaslikka harakat qilishadi”.
Ehtimol, ushbu oliy adabiyot mukofotiga “abadiy nomzod”likning sababi Borxesning siyosiy qarashlaridir. Ma’lumotlarga ko‘ra, yozuvchining rafiqasi ham shunday fikrda bo‘lgan.

“Alif” yaralishiga turtki bo‘lgan muhabbat

Borxes 1944 yil Bioy Kasares va Silvina Okampoga tashrif buyurganida bir paytlari ko‘ngil qo‘ygan qizi – Estella Kanto bilan uchrashib qoladi. Onasining qarshiligiga qaramay yozuvchi Estellaga turmush qurishni taklif qildi, ammo ular oila qura olishmaydi. Ularning munosabatlari 8 yildan so‘ng nihoyasiga yetadi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Estella Borxesni eng yaxshi asarlaridan biri hisoblangan “Alif” qissasini yozishga ilhomlantirgan.
Oradan ko‘p yillar o‘tgach Borxes yoshlikdagi do‘sti, beva Elza Estete Milan bilan oila quradi. Ammo oradan uch yil o‘tgach ular ajrashishadi.
Borxes Yevropaga sayohatlari davomida, o‘limidan 1 yil oldin Mariya Kodamaga uylangan.

Qorovullikdan Yozuvchilar uyushmasi raisligigacha

Borxes birinchi ishini o‘z shahridagi kutubxonada qorovullik bilan boshlaydi. Keyinchalik esa kutubxonachi o‘laroq faoliyat yuritadi. Yozuvchi kutubxonachi bo‘lib ishlagan o‘sha 1937-1946 yillarni, garchi ilk durdona asarlari shu yillar oralig‘ida yaratilganiga qaramay, “to‘qqizta o‘ta baxtsiz yil” deb atadi.
Adib umri davomida ko‘plab joylarda turli lavozimlarda, jumladan, gazeta va jurnallar tahririyatlarida, turli kutubxonalarda, hatto universitetlarda ham ishlaydi. Masalan, Buyenos-Ayres universitetining nemis adabiyoti bo‘limida dars beradi, AQSHga sayohat qilib, u yerdagi ko‘plab universitetlarda ma’ruzalar qiladi.
Yozuvchi 51 yoshida Argentina Yozuvchilar uyushmasining raisi etib saylanadi va bu lavozimda 3 yil ishlaydi.

20 ga yaqin mamlakatda 50 dan oshiq mukofotlar olgan

Borxes qator milliy va xalqaro adabiy mukofotlar bilan taqdirlangan.
Argentina Yozuvchilar uyushmasining Gran-prisi, adabiyot bo‘yicha Argentina davlat mukofoti, “Formentor” xalqaro nashriyot mukofoti, Argentina Milliy san’at jamg‘armasi mukofoti, Milanning Madonnina mukofoti, Lotin Amerikasi adabiy mukofoti, Quddus adabiy mukofoti, Alfonso Ris mukofoti, Edgar Allan Po mukofoti kabi bir qator mukofotlar shular jumlasidan.
Borxes 4 marotaba Italiyada adabiyot ordeniga sazovor bo‘ladi. Shuningdek, Fransiyaning “San’at va adabiyot”, Peruning “Peru quyoshi”, Chilining “Bernardo”, Germaniyaning “Buyuk xizmatlari uchun”, Islandiyaning “Islandiyalik lochin”, Britaniyaning “Risar”, Ispaniyaning “Avliyo Alfonso”, Portugaliyaning “Santiyago” ordenlari bilan taqdirlangan. Shuningdek, Fransiya akademiyasi yozuvchiga oltin medal taqdim etgan.
Borxes Amerika san’at va fanlar akademiyasining a’zosi hisoblanadi. Hatto 1990 yilda asteroidlardan biriga Borxes nomi berilgan.

Futboldan nafratlanish

Adib futbol milliy g‘ururi hisoblangan mamlakat– Argentinada tug‘ilgan bo‘lsa-da, bu sport turini yoqtirmagan, ko‘plab intervyularida bu boradagi fikrini aytishdan tortinmagan ham. Bir safar u shunday deydi: “Futbol – hamma ahmoqona narsalar mashhurligi sababli mashhur. Fikrimcha, o‘n bir kishining o‘n bir kishiga qarshi koptok quvlashi go‘zal manzara emas”.
U bu o‘yinni “estetik xunuklik” deya izohlagan bir suhbatida. Yozuvchining ta’kidlashicha, futbol odamlarda millatchilik kabi o‘ta xavfli tuyg‘uni uyg‘otishi mumkin.

O‘lim intiho emas

Adib 1986 yilda ayoli bilan Jenevaga ko‘chib o‘tadi va u yerda 14 iyun kuni – 86 yoshida jigar saratoni va amfizemdan vafot etadi hamda Jon Kalvindan unchalik uzoq bo‘lmagan Jeneva qirollik qabristoniga dafn etaladi.
2009 yil fevral oyida yozuvchining qabrini Buyenos-Ayresdagi Rekoleta qabristoniga qayta dafn etish taklif etiladi, biroq yozuvchining bevasi buni rad qiladi.
Hozirda Borxes arxivi Texas universitetining Garri Ransom markazida saqlanmoqda.
Yozuvchi olamdan o‘tganiga 40 yilcha bo‘lib qoldi, biroq aminmizki, uning bizga qoldirgan xazinasi – betakror she’rlari, hikoyalari, qissalari hali asrlar osha ko‘ngillardan ko‘ngillarga, kitoblari javonlardan javonlarga ko‘chib yashayveradi.

Rahmat BOBOJON tayyorladi

Сўқир бўлсада ижод қилган, футболни ёқтирмаган, Нобелга “абадий номзод” бўлган машҳур ёзувчи – Исидоро Луис Борхес ҳақида

Ўзига хос болалик

Борхес ёшлигидан шеъриятга қизиққан, 4 ёшида ўқиш ва ёзишни ўрганган. У 6 ёшида уй ўқитувчисидан инглиз тилидан даср олади. 7 ёшида эса ўзининг испан тилидаги “La visera fatal” номли биринчи ҳикоясини ёзади.
Ўқиш-ёзишни эрта ўрганганига қарамай, ёзувчи мактабга кеч, 9 ёшида чиқади ва тўғри 4 синфдан ўқишни бошлайди. Бу болакай Борхеснинг руҳиятига ёмон таъсир қилади, чунки синфдошлари уни чиқиштиришмас, тинмай масхара қилишарди.
Борхес 10 ёшлигидаёқ Оскар Уайлднинг “Бахтли шаҳзода” эртагини инглиз тилидан таржима қилиб атрофидагиларни ҳайрон қолдиради.

Сўқирлик қисмати

Туғилганидаёқ отасидан ўтган касалликдан азият чеккан ёзувчи 56 ёшида бутунлай кўр бўлиб қолади. Ажабланарлиси, ўшанда у эндигина Аргентина Миллий кутубхонаси директори этиб тайинланганди.
Борхес умрининг сўнгги 30 йилини сўқир ўлароқ яшаганига қарамай, иштиёқ билан ёзишда, маърузалар ўқишда давом этган ва шу даврда бошқа асарлари қаторида 10 та шеърий, 3 та насрий китобини нашр эттирган.

У роман ёзишни рад қилган

Борхес ниҳоятда бой адабий манерага молик ёзувчи. Бу рўйхатда нималар йўқ дейсиз – очерклар, танқидий мақолалар, ҳикоялар, шеърлар... Бироқ ундан “Нега роман ёзмайсиз?” деб сўрашганда, у доим шундай жавоб қайтарган: “Ўйлашимча, роман ёзишни бошласам, унинг маъносизлигини англаб қоламан ва ишни ярмида тўхтатаман. Балки, бу дангасалигим учун ўйлаб топилган бир баҳонадир, холос”.
Ёзувчи ҳеч қачон 14 бетдан ошиқ бадиий асар ёзмаган ва уни шундай изоҳлаган: “Бу маъносизликка етакловчи аҳмоқликнинг ўзи. 500 саҳифадан иборат улкан китобдаги ғояни беш дақиқада оғзаки тарзда, осонгина тушунтириш ҳам мумкинку ахир, тўғрими?”
Борхеснинг биринчи шеъри 20 ёшида Испаниянинг “Греция” журналида босилади. Орадан 4 йил ўтиб Европага сафари арафасида адибнинг 33 та шеърдан иборат “Буенос-Айрес жазирамаси” номли биринчи шеърий китоби нашр этилади.
Борхеснинг “Ишчи”, “Соялар шарафи”, “Йўлбарслар олтини”, “Ой билан юзма-юз”, “Умидим ўлчами”, “Аргентиналиклар тили”, “Сан Мартин кундалиги”, “Эваристо Карриего”, “Абадийлик тарихи”, “Бобил кутубхонаси”, “Мунозара”, “Алиф”, “Қумсоат китоби”, “Етти оқшом”, “Яширин атиргул”, “Фитначилар” каби шеърий ва насрий китоблари нашр этилиб, дунё китобсеварларининг жавонидан муносиб ўрин эгаллаган.
Ёзувчининг сўнгги китоби “Атлас” ҳисобланиб, унга Борхеснинг энг сўнгги шеърлари, фантастик ҳикоялар ҳамда саёҳат кундаликлари киритилган.
Борхес асарлари асосида ўттиздан ортиқ филмлар суратга олинган.

Нобелнинг “абадий номзод”и

Ёзувчи хизматкорининг сўзларига кўра, ҳар йили Нобел мукофоти соҳиби номи эълон қилинишидан олдин журналистлар Борхес эшиги олдида тизилишган. Лекин, бари беҳуда. Ҳар сафар мукофотни ололмагани ҳақидаги хабар адибга қаттиқ таъсир қилган.
Борхес унга нисбатан бу муносабатни ярим ҳазил ва ярим жиддий тарзда шундай изоҳлаган: “Менга Нобел мукофотини бермаслик, менимча, скандинавияликларнинг анъанаси. Улар туғилганимдан буён менга Нобел бермасликка ҳаракат қилишади”.
Эҳтимол, ушбу олий адабиёт мукофотига “абадий номзод”ликнинг сабаби Борхеснинг сиёсий қарашларидир. Маълумотларга кўра, ёзувчининг рафиқаси ҳам шундай фикрда бўлган.

“Алиф” яралишига туртки бўлган муҳаббат

Борхес 1944 йил Биой Касарес ва Силвина Окампога ташриф буюрганида бир пайтлари кўнгил қўйган қизи – Эстелла Канто билан учрашиб қолади. Онасининг қаршилигига қарамай ёзувчи Эстеллага турмуш қуришни таклиф қилди, аммо улар оила қура олишмайди. Уларнинг муносабатлари 8 йилдан сўнг ниҳоясига етади.
Маълумотларга кўра, Эстелла Борхесни энг яхши асарларидан бири ҳисобланган “Алиф” қиссасини ёзишга илҳомлантирган.
Орадан кўп йиллар ўтгач Борхес ёшликдаги дўсти, бева Элза Эстете Милан билан оила қуради. Аммо орадан уч йил ўтгач улар ажрашишади.
Борхес Европага саёҳатлари давомида, ўлимидан 1 йил олдин Мария Кодамага уйланган.

Қоровулликдан Ёзувчилар уюшмаси раислигигача

Борхес биринчи ишини ўз шаҳридаги кутубхонада қоровуллик билан бошлайди. Кейинчалик эса кутубхоначи ўлароқ фаолият юритади. Ёзувчи кутубхоначи бўлиб ишлаган ўша 1937-1946 йилларни, гарчи илк дурдона асарлари шу йиллар оралиғида яратилганига қарамай, “тўққизта ўта бахтсиз йил” деб атади.
Адиб умри давомида кўплаб жойларда турли лавозимларда, жумладан, газета ва журналлар таҳририятларида, турли кутубхоналарда, ҳатто университетларда ҳам ишлайди. Масалан, Буенос-Айрес университетининг немис адабиёти бўлимида дарс беради, АҚШга саёҳат қилиб, у ердаги кўплаб университетларда маърузалар қилади.
Ёзувчи 51 ёшида Аргентина Ёзувчилар уюшмасининг раиси этиб сайланади ва бу лавозимда 3 йил ишлайди.

20 га яқин мамлакатда 50 дан ошиқ мукофотлар олган

Борхес қатор миллий ва халқаро адабий мукофотлар билан тақдирланган.
Аргентина Ёзувчилар уюшмасининг Гран-приси, адабиёт бўйича Аргентина давлат мукофоти, “Форментор” халқаро нашриёт мукофоти, Аргентина Миллий санъат жамғармаси мукофоти, Миланнинг Мадоннина мукофоти, Лотин Америкаси адабий мукофоти, Қуддус адабий мукофоти, Алфонсо Рис мукофоти, Эдгар Аллан По мукофоти каби бир қатор мукофотлар шулар жумласидан.
Борхес 4 маротаба Италияда адабиёт орденига сазовор бўлади. Шунингдек, Франсиянинг “Санъат ва адабиёт”, Перунинг “Перу қуёши”, Чилининг “Бернардо”, Германиянинг “Буюк хизматлари учун”, Исландиянинг “Исландиялик лочин”, Британиянинг “Рицар”, Испаниянинг “Авлиё Алфонсо”, Португалиянинг “Сантияго” орденлари билан тақдирланган. Шунингдек, Франция академияси ёзувчига олтин медал тақдим этган.
Борхес Америка санъат ва фанлар академиясининг аъзоси ҳисобланади. Ҳатто 1990 йилда астероидлардан бирига Борхес номи берилган.

Футболдан нафратланиш

Адиб футбол миллий ғурури ҳисобланган мамлакат– Аргентинада туғилган бўлса-да, бу спорт турини ёқтирмаган, кўплаб интервюларида бу борадаги фикрини айтишдан тортинмаган ҳам. Бир сафар у шундай дейди: “Футбол – ҳамма аҳмоқона нарсалар машҳурлиги сабабли машҳур. Фикримча, ўн бир кишининг ўн бир кишига қарши копток қувлаши гўзал манзара эмас”.
У бу ўйинни “эстетик хунуклик” дея изоҳлаган бир суҳбатида. Ёзувчининг таъкидлашича, футбол одамларда миллатчилик каби ўта хавфли туйғуни уйғотиши мумкин.

Ўлим интиҳо эмас

Адиб 1986 йилда аёли билан Женевага кўчиб ўтади ва у ерда 14 июн куни – 86 ёшида жигар саратони ва амфиземдан вафот этади ҳамда Жон Калвиндан унчалик узоқ бўлмаган Женева қироллик қабристонига дафн эталади.
2009 йил феврал ойида ёзувчининг қабрини Буенос-Айресдаги Реколета қабристонига қайта дафн этиш таклиф этилади, бироқ ёзувчининг беваси буни рад қилади.
Ҳозирда Борхес архиви Техас университетининг Гарри Рансом марказида сақланмоқда.
Ёзувчи оламдан ўтганига 40 йилча бўлиб қолди, бироқ аминмизки, унинг бизга қолдирган хазинаси – бетакрор шеърлари, ҳикоялари, қиссалари ҳали асрлар оша кўнгиллардан кўнгилларга, китоблари жавонлардан жавонларга кўчиб яшайверади.

Раҳмат БОБОЖОН тайёрлади