Ibn Xaldun
Abu Zayd Abdurahmon ibn Muhammad al-Xadramiy (ibn Xaldun) (1332-1406) – arab faylasufi, tarixchi va jamiyatshunos mutafakkir.
U 1332-yil 27-mayda Tunisda tavallud topgan (Shimoliy Afrika). Ota-bobosi Ispaniya Andalusiyasidan. Ona shahrida Qur'on, hadis, fiqh, sarf-nahv ilmlarini o'rgangach, sulton Abu Inon huzurida xizmat qilgan. Saroy fitnalari sabab 1362-yili u yerni tark etib, Granada amiri huzurida ish boshlagan.
1382-yildan Qohira shahrida qozikalon mansabida ishlagan. 1400-yilda Amir Temur bilan uchrashgan. Temur buyrug'i bilan u o'z lavozimida qolgan.
O'zining "Muqaddima" asarida ibn Xaldun mamlakatlar tanazzuli va rivojlanishi sabablarini tahlil qiladi. O'sha davrda u armiya uchun sarflanayotgan mablag' keskin qisqartirilishi lozimligini va savdo-ishlab chiqarish sohalariga katta soliq qo'ymaslik kerakligini ta'kidlagan. Savdo va ishlab-chiqarishga davlat aralashgan yerlarda iqtisodiy bo'hronlar sodir bo'lishini asoslagan.
Ibn Xaldun bugungi iqtisodiyotning ko'plab fundamental tamoyillarini ochib ketgan.
U iqtisodiyot funksiyalarini tizimlashtirgan, texnik baza muhimligiga e'tibor qaratgan. Mehnat bo‘linishining qadri va ahamiyatini Adam Smitdan oldin ochib bergan, iqtisodni stabillashtirishda davlar rolini Jon Keynsdan avval ko'rib chiqqan.
Ibn Xaldun millatlarning ko'tarilish va qulashida biologik nazariyani taklif qildi. Unga qadar hech kim tamaddunlar, davlatlar va imperiyalarning ko'tarilish va qulashini izohlaydigan bunchalik izchil umumiy iqtisodiyot nazariyasini kiritmagan edi. Uning ta'limoti u yoki bu davlat naqadar chidamli ekanini oldindan ko'rsata oladi, shuningdek, ishlab chiqarish va savdoda davlat siyosatining oqibatlarini nazariy jihatdan asoslagan.
Makiavelli, Gegel kabi olimlar Ibn Xaldundan ruhlanganlar.
Ibn Xaldun (1332-1406) faoliyati haqida umumiy tushuncha va fikrlar
Ibn Xaldun (1332-1406) jamiyat, suverenitet yoki asabiylik (ijtimoiy birdamlik) asoslari, davlatlarning yuksalishi va qulashi haqidagi nazariyalarni tadqiq qildi. Ota-onasi 1349-yilda vabodan vafot etgan Tunisda tug'ilgan Xaldun hayotining ko'p qismini Shimoliy Afrika va Ispaniyada o'tkazdi. Uning oilasining kelib chiqishi Andalusiya edi, bu esa Xaldunga Shimoliy-G'arbiy Afrika va Sharqdagi musulmonlarning asosiy oqimidan farqli bo'lgan nuqtai nazarni taqdim etganligini ko'rsatadi. Xaldun musulmon dunyosi tarixidagi eng muhim shaxslardan biridir. Muqaddimaning muhim asar sifatidagi obro'si Xaldunga nisbatan e'tiborni ortishiga sabab boʻladi. Xaldun oʻz nazariyalarini jamiyat, suverenitet yoki asabiylik asoslari, davlatlarning yuksalishi va qulashi va Muqaddimada keltirilgan boshqa mavzularda koʻtaradi. Xaldun ijtimoiy hodisalarni tasvirlab, ularni tarixiy voqealar oqimi va istiqbolida qoʻyadi.
Ibn Xaldunning “Yangi fan”i (ilm al-umran) insonning ijtimoiy tashkiloti haqidagi fan sifatida talqin qilinadi, odatda sotsiologiya deb talqin qilinadi. Xaldun ta'kidlaganidek, bu fanning "o'ziga xos obyekti, ya'ni insoniyat sivilizatsiyasi va ijtimoiy tashkiloti bor. Uning o'ziga xos muammolari ham bor - ya'ni sivilizatsiyaning mohiyatiga bog'langan shart-sharoitlarni birin-ketin tushuntirish. Xaldun nazarida sivilizatsiya odamlarning o'zaro ta'siri mahsulidir. Darhaqiqat, madaniyat o'z-o'zidan bir narsa emas. Insonning asosiy qobiliyati uning fikrlash va mulohaza yuritish qobiliyatidir; bundan tashqari, insonlar boshqa odamlar bilan munosabatlarini tartibga solish qobiliyatiga ega. Yangi fanning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
"(1) yangi fanning predmeti - insonlar birlashmasi,
(2) uning muammolari - madaniyatning muhim usullari,
(3) uning usulini ko'rsatish, tarixiy manbalarni yolgʻondan chiqarish va asl holatga keltirish va
Xaldun quyidagi sohalardan tashkil topgan yangi fanni taqdim etayotganini bildirgan: insoniyat sivilizatsiyasi, ibtidoiy jamiyatlar, davlatlar, shaharlar, hunarmandchilik, kasblar va fanlar.
Xaldun jamiyatlarni dualistik tipologiyaga ajratdi, G'arb sotsiologlari tushunganidek, Badava (qishloq) va Hadara (shahar) jamiyatlarini o'z ichiga oladi. Qisqacha taʼriflaydigan boʻlsak, Qishloq jamiyati (Badava Umran) koʻchmanchi yoki qishloq “choʻl yashovchisi” degan maʼnoni anglatadi, shahar esa “shahar aholisi”ni bildiradi. Xaldun o'zining tipologiyasida Badava tushunchasini tushuntirish uchun ibtidoiy odamlar dehqonchilik turmush tarzi tufayli cho'l bilan bog'langanligini ta'kidladi. Oʻtroq joylarda hayvonlar uchun keng dala va yaylovlar boʻlmagani uchun ularning ijtimoiy tashkil topishi koʻchmanchilik asosida tashkil etilgan.
Shahar jamiyati (Hadara Umran). Shahar jamiyati tushunchasi ijtimoiy tashkilotning ikkilamchi bosqichini nazarda tutadi. Odamlar davlatlarni tashkil etuvchi shaharlarda to'planib yashaydilar. Jamiyatning iqtisodiy tuzilishi qishloq xo'jaligi va chorvachilikdan tashqari savdo va hunarmandchilikka asoslangan. Qishloq jamiyatidan farqli o'laroq, unda qulaylik va hashamat nuqtai nazaridan hayotning yuqori darajasi kuzatiladi.
Xaldunning konfliktlar nazariyasi
Xaldun ijtimoiy birdamlik (Asabiya) jamiyatlar va sivilizatsiyalarning yuksalishi va qulashida asosiy rol o'ynashini tushuntirdi. Shuning uchun ijtimoiy birdamlik "konstruktiv" yoki "buzg'unchi" funksiyalarni bajaradi. Xaldunning konflikt nazariyasi konsepsiyasi ijtimoiy hamjihatlikka (asabiyaga) asoslangan edi. Bir tomondan, ijtimoiy birdamlik ijtimoiy guruhlarning moslashuvining kuchayishiga olib keladigan oqibatlarga yoʻl ochadi. Boshqa tomondan, ijtimoiy birdamlik (asabiya) ijtimoiy guruhlarni yo'q qiladigan salbiy dinamikani keltirib chiqaradi.
Xaldunning ijtimoiy birdamligi (asabiya).
Xaldunning ta'kidlashicha, ijtimoiy birdamlik (asabiya) ijtimoiy o'zgarishlarning siklik nazariyasini tushuntirishda hayotiy funksiyadir. U bu atamani inson ijtimoiy tashkilotini o'rganish bilan bog'liq universal nazariy asosni ko'rsatish uchun kengaytirdi. Xaldun asabiylikning zaruriy jihatlarini tavsiflar ekan, quyidagi xususiyatlarni qayd etgan. “Assotsiativ tuyg‘ular, maqsad birligi, ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlar hamjamiyati, his-tuyg‘ular va hissiyotlarning yakdilligi." Bu xususiyatlarni hisobga olgan holda, u jamiyatni o'zgartirishda katta rol o'ynagan, yangi dinamik harakatlantiruvchi kuch bilan bog'liq bo'lgan yangi muhim g'oyani ilgari surdi. Har bir jamiyat ibtidoiy bosqichlardan sivilizatsiyaning ilg'or bosqichlariga, qishloqdan shaharga o'tadi.
Ijtimoiy birdamlik (asabiya) insoniyat sivilizatsiyasining yuksalishi va qulashida katta rol o'ynaydi, u jamiyatning tug'ilishi, o'sishi, yetukligi, tanazzulga uchrashi, qarishi va halokati haqida gapiradi, bu "o'zgarishlar" ni tashkil qiladi.
U jismoniy tabiatga ega va qaysidir ma'noda materialning to'xtovsiz harakatini aks ettiradi, cheklangan borliq uning tinimsiz intilishida va doimiy ravishda o'zgarmaslik va mukammallikka erisha olmaslikda aks etadi."
Xaldun jamiyatni empirik tahlil qilgan. Bundan tashqari, u ijtimoiy hodisalarni ijtimoiy taraqqiyotning evolyutsion tamoyili bilan izohladi. U jamiyat taraqqiyotini shaxsning hayot bosqichlari: tug'ilish, yetuklik va o'limga parallel ravishda konsepsiyalashtirgan. Bundan Xaldun ibtidoiy hayotdan sivilizatsiyalashgan shahar hayotiga o'tishni tasvirlaydigan spiral ijtimoiy evolyutsiya nazariyasini ishlab chiqdi. Xaldun sulolaviy sikl "ikki dunyo o'rtasidagi o'z-o'zini yo'q qiladigan, lekin doimo qayta tiklanadigan ko'prik" deb hisoblagan. Xaldun “sulolalar ham alohida shaxslar kabi tabiiy muayyan umrga ega” deb ta’kidlagan. Munajjimlar va shifokorlarning fikriga ko'ra, insonning tabiiy umri 120 yilni tashkil etadi, bu davlatlar uchun ham maksimal vaqt davridir. Xaldun sulola uch avloddan ortiq davom etmaydi, deb hisoblagan. Bir avlodning umri bir kishining qirq yil umriga to'g'ri keladi. Bu davr insonga kamolot va o'sishga erishish imkonini beradi. Xaldun siklning uch avlod davom etishini va besh bosqichda sodir bo'lganini tushunganini xulosa qildi: (1) muxolifatni ag'darish (muvaffaqiyat bosqichi), (2) hukmdorning o'z xalqi ustidan to'liq nazoratga ega bo'lishi (to'liq nazorat), (3) xordiq va osoyishtalik bosqichi (4) qanoat va osoyishtalik bosqichi va (5) isrof, isrofgarchilik va parchalanish bosqichi.
Maqola va tahlil mualliflari: Muhammad Dovud Asadov, Odilxon Orifjonov