So'rovnoma natijalari

Demak, yaqinda o'tkazilgan so'rovnoma natijalari bilan tanishamiz. Ushbu so'rovnomada jami 1221 kishi qatnashdi.

Demografik tahlil

Yoshi bo‘yicha taqsimot: Eng katta yosh guruhi 26-35 yoshdagilar bo‘lib, ular respondentlarning 38% atrofini tashkil etdi. Keyingi yirik guruh – 18-25 yoshdagilar (34%). 36-45 yosh kategoriyasiga mansub respondentlar 20% ni, eng kichik ulush esa 46 yosh va undan kattalarga to‘g‘ri keladi (7.5%). Demak, so‘rovnoma asosan yosh va o‘rta yoshdagi qatnashchilar fikrini aks ettiradi.

Jinsi bo‘yicha taqsimot: So‘rovnomadada ishtirok etgan erkaklar soni ayollarga nisbatan ancha yuqori. Respondentlarning qariyb 84 foizi erkaklar, 16 foizi esa ayollar edi.

Ta’lim darajasi bo‘yicha taqsimot: Ishtirokchilarning yarmidan ko‘pi oliy ma’lumotli (50% bakalavr diplomi, 23% magistr yoki undan yuqori). Qolgan qismi o‘rta maxsus (taxminan 16%) yoki umumiy o‘rta ma’lumotli (taxminan 10%). Umuman olganda, 73% oliy ma’lumotli va 27% o‘rta ma’lumotli respondentlar jamlanmasi so‘rovnomada ishtirok etgan.

Erkak va ayollarning qarashlarini solishtirish

Jinsiy guruhlar bo‘yicha javoblarda ayrim qiziqarli tafovutlar kuzatildi. Ayol va erkak respondentlar sekulyarizm va diniy masalalarga o‘ziga xos yondashuvlarni bildirishgan:

Sekulyarizm tushunchasi: Erkak va ayollar sekulyarizmni deyarli bir xil tarzda tushunishadi – aksariyat har ikki jins vakillari uchun “dinning davlat ishlaridan ajratilishi” eng ko‘p tanlangan javob bo‘ldi (har ikki guruhda taxminan 50%). Ayollarning 12% va erkaklarning 12% ga yaqini “bilmayman” deb javob bergan, ya’ni tushunmovchilik darajasi past darajada va deyarli bir xil. Biroq, “dinsizlashish, din rolini cheklash” deb talqin qilganlar ulushi erkaklar orasida biroz kamroq (19%) bo‘lsa-da, ayollarda ham 20% atrofida bo‘ldi. “Dunyoqarash erkinligi” deb javob berganlar ulushi ham erkaklar (19%) va ayollar (17%) o‘rtasida deyarli teng. Demak, sekulyarizm mohiyatini tushunishda erkaklar va ayollar fikrida katta tafovut yo‘q – ko‘pchilik uni davlat va dinning ajralishi deb biladi.

Sekulyar tamoyillarga munosabat: Ayollar sekulyarizm tamoyillarini erkaklarga nisbatan biroz ko‘proq qo‘llab-quvvatlagan. Ayol respondentlarning 51,5% sekulyar tamoyillarni to‘liq yoki qisman qo‘llab-quvvatlashini bildirgan bo‘lsa (27% to‘liq, 24,5% qisman), erkaklarda bu ko‘rsatkich 50,9% (26,6% to‘liq, 24,3% qisman). Bunda katta farq kuzatilmasa-da, qarshi chiqqanlar ulushi erkaklarda yuqoriroq – erkaklarning 28% sekulyar tamoyillarga qarshi ekanini aytgan (ayollarda 19%). Aksincha, ayollar ko‘proq ikkilangan: ularning qariyb 30% “fikr bildirish qiyin” deb javob bergan (erkaklarda 21%). Bu shuni ko‘rsatadiki, erkaklar o‘z pozitsiyasini aniqroq bildirgan – ular orasida keskin qarshi fikrlar ko‘proq, ayollarda esa noaniq javoblar yuqori.

Sekulyarizmning amalda tatbiq etilishi (O‘zbekistonda): Har ikki jins vakillari orasida O‘zbekistonda sekulyarizm tamoyillari “juda oshirib yuborilmoqda” degan fikr eng ko‘p tarqalgan. Erkaklarning 43% va ayollarning 38% sekulyar siyosat oshirib yuborilgan deb hisoblaydi. Bunda erkaklar biroz ko‘proq tanqidiy (ular orasida “zaif, kuchaytirish lozim” deb hisoblovchilar ham 22% bo‘lib, ayollarnikidan sal yuqori). Ayollar esa nisbatan ko‘proq “o‘rtacha, bir maromda” deb baho berishgan (22% ayol, 20% erkak) yoki javob berishga qiynalgan. Ya’ni, erkaklar orasida keskin fikrlar (juda oshirilgan yoki aksincha kuchaytirish lozim) ko‘proq uchrasa, ayollar orasida vaziyatni o‘rtacha deb baholash yoki aniq fikr bildirmaslik hollari ko‘proq kuzatildi.

Davlat boshqaruvida diniy dunyoqarashning o‘rni: Bu savolda jinslar o‘rtasida sezilarli tafovutlar bor. Erkaklarning qariyb 31% fikricha, “davlat siyosatida diniy dunyoqarash yetakchi bo‘lishi kerak”, ya’ni ular diniy qarashlarning davlat ishlarida kuchli bo‘lishini istashgan. Ayollarning esa atigi 23-24% bu fikrni qo‘llab-quvvatlagan, lekin 35% ayol “diniy dunyoqarash mutlaqo alohida bo‘lishi, aralashmasligi lozim” deb javob bergan (erkaklar orasida bu ko‘rsatkich 29% atrofida). Shunday qilib, ayollar ko‘proq sekulyar – din va davlatning ajralganligini qo‘llab-quvvatlovchi pozitsiyada, erkaklar esa ko‘proq diniy boshqaruv tarafdori bo‘lishga moyil. Biroq, har ikki jinsdagi eng katta ulush mo‘tadil yondashuvni tanlagan: taxminan 36-37% erkak va ayol “muayyan darajada diniy ta’sir bo‘lishi mumkin”, ya’ni diniy qarashlar davlatga to‘liq aralashmasin, lekin ma’lum darajada inobatga olinishi mumkin degan pozitsiyani bildirishgan. Demak, erkaklar orasida diniy yetakchilik tarafdorlari ayollarga nisbatan ko‘proq, ayollar esa to‘liq ajratish g‘oyasini ko‘proq ma’qullashgan, ammo ko‘pchilik mo‘’tadil fikr – din davlatga qisman ta’sir qilishi mumkin degan nuqtai nazarda birlashadi.

Sekulyarizmning jamiyat barqarorligiga ta’siri: Ikkala jins vakillari ham sekulyar davlat tamoyillarini ko‘proq ijobiy baholaydi. Ayollarning 39% va erkaklarning 37% fikricha, sekulyarizm jamiyat barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, salbiy ta’sir haqida erkaklar ko‘proq og‘ziga olgan: erkaklarning 28% bu tamoyillar barqarorlikka salbiy ta’sir qiladi desa, ayollarda bu ko‘rsatkich 25%. Neytral (betaraf) ta’sir deydiganlar har ikki guruhda taxminan teng (18-19% atrofida). Bilmaslik yoki fikr bildirishga qiynalish darajasi ham o‘xshash (ayollarda 17%, erkaklarda 16%). Xulosa qilib aytganda, ayollar biroz ko‘proq optimistik ruhda – ularda ijobiy baho ulushi balandroq, erkaklar orasida esa tanqidiy qarash (salbiy baho) nisbatan ko‘proq uchraydi. Shunga qaramay, umumiy tendensiya sifatida har ikki jins vakillarining eng ko‘p qismi sekulyarizm barqarorlikka ijobiy yoki hech bo‘lmaganda neytral ta’sir qiladi deb hisoblaydi.

O‘zbekistondagi diniy erkinlik darajasi bahosi: Erkaklar va ayollar fikri bu masalada deyarli uyg‘un – ko‘pchilik diniy erkinlikni “past” yoki “o‘rtacha” deb baholashgan. Ayol respondentlarning 52% ga yaqini (41% past, 11% nihoyatda past) O‘zbekistonda diniy erkinlik cheklangan deb hisoblaydi. Erkaklarda ham taxminan 53% shunday fikrda (37,6% past, 15,6% nihoyatda past). “O‘rtacha” deb baholaganlar ulushi ham juda yaqin: ayollarda 40%, erkaklarda 35%. Diniy erkinlik “yuqori” deb baholaganlar juda oz – ayollarning atigi 7-8% (5,6% yuqori, 2% nihoyatda yuqori), erkaklarda ham 11% atrofida xolos. Ya’ni, har ikki jins vakillari O‘zbekistonda diniy erkinlik yetarli emas, ko‘proq cheklangan degan fikrga kelishadi. Biroq erkaklar orasida “nihoyatda past” deb aytuvchilar ayollarga qaraganda biroz ko‘proq (16% vs 12%), ayollarda esa “o‘rtacha” deb hisoblovchilar sal baland.

Sekulyarizm va diniy qarashlar muvozanatiga erishish yo‘li (yechimlar): Ushbu masalada erkaklar va ayollar orasida ustuvor ko‘rilgan yo‘llar biroz farqlanadi. Erkak respondentlar eng ko‘p “mustahkam qonunchilik orqali” muvozanatga erishishni belgilashgan – erkaklarning 37,5% qonunlar va siyosiy chora-tadbirlar bilan yechim ko‘rsa, ayollarda bu ulush 31,6% ni tashkil etdi. Ayollar esa eng ko‘p “ta’lim orqali” yechimga urg‘u berishgan – ayollarning deyarli 40% bu variantni tanladi, erkaklar orasida esa 35% atrofida. “Ijtimoiy muhokamalar (dialog) orqali” muvozanatga erishishni aytganlar ulushi ham ayollarda biroz yuqori (ayollar 19,9%, erkaklar 16,4%). Shu bilan birga, “bu qarashlar o‘rtasida kelishuv mumkin emas” deb hisoblagan pessimistlar erkaklar orasida sal ko‘proq (taxminan 11%, ayollarda 8-9%). Ushbu ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, ayollar jamiyatda ma’rifiy yo‘l va muloqotga ko‘proq ishonch bildirayotgan bo‘lsa, erkaklar qonuniy choralarga tayanishga va biroz ko‘proq keskin pozitsiyaga ega bo‘lishga moyilroq. Har ikki jins ham, baribir, asosiy yechim sifatida qonunchilik va ta’limni ko‘rsatmoqda, bu sohalarda fikr birligi bor.

Xulosa: Gender guruhlari o‘rtasidagi farqlar unchalik keskin bo‘lmasa-da, ayol respondentlar umumiy jihatdan sekulyarizmga moyillikni biroz ko‘proq namoyon etgan: ular orasida qarshi chiqishlar kamroq, diniy-ta’limiy yechimlarga ishonch balandroq. Erkaklar orasida esa diniy boshqaruvni qo‘llab-quvvatlash va sekulyar siyosatni tanqid qilish ulushi nisbatan yuqori. Shunday bo‘lsa-da, ikkala guruh ham asosiy masalalarda qisman o‘xshash fikrlarni bildirmoqda – masalan, ko‘pchilik sekulyarizmning ijobiy tomonlarini ko‘ra oladi va diniy erkinlik darajasi yetarli emas deb hisoblaydi.

Oliy va o‘rta ma’lumotli respondentlarning javoblari

Ta’lim darajasi bo‘yicha, ya’ni oliy ma’lumotlilar va o‘rta (o‘rta-maxsus) ma’lumotlilar o‘rtasida sekulyarizm va diniy masalalarga munosabatda sezilarli tafovutlar mavjud. Umuman olganda, oliy ma’lumotli qatnashchilar sekulyar g‘oyalarni ko‘proq qo‘llab-quvvatlab, tushunchalarni yaxshiroq anglab berganlari kuzatildi; o‘rta ma’lumotlilar esa diniy qarashlarga moyillik va sekulyarizmga tanqidiy yondashuvga ko‘proq ega ekanliklarini bildirishdi:

Sekulyarizm tushunchasini anglash: Oliy ma’lumotli respondentlar orasida “dinning davlat ishlaridan ajratilishi” degan to‘g‘ri tushuncha eng ko‘p tarqalgan – ularning 52% sekulyarizmni shunday tariflagan (o‘rta ma’lumotlilarda bu ko‘rsatkich 43% atrofida). O‘rta ma’lumotli guruhda “dinning jamiyatdagi rolini cheklash, dinsizlashish” deb noto‘g‘ri yoki salbiy talqin qilganlar ulushi biroz yuqoriroq (21% o‘rta ma’lumotli, 19% oliy ma’lumotli). Shuningdek, “bilmayman” deb javob berganlar o‘rta ma’lumotlilar orasida ko‘proq uchradi – ularning 17% sekulyarizm nimani anglatishini aniq bilmasligini aytgan (oliy ma’lumotlilarda atigi 10%). “Dunyoqarash erkinligi” deb javob berganlar ulushi har ikki guruhda deyarli bir xil (taxminan 18-19%). Bu raqamlar ta’lim darajasi oshgani sayin sekulyarizm tushunchasi yaxshiroq anglashilishini ko‘rsatadi: oliy ma’lumotlilar orasida notanishlik va noto‘g‘ri tushuncha kamroq.
Sekulyar tamoyillarni qo‘llab-quvvatlash darajasi: So‘rov natijalariga ko‘ra oliy ma’lumotli respondentlar sekulyarizm tamoyillarini ancha ko‘proq qo‘llab-quvvatlaydi. Ularning yarmidan ko‘prog‘i (taxminan 55%) bu tamoyillarni yaxlit yoki qisman qo‘llab-quvvatlashini bildirgan (30% to‘liq, 25% qisman). O‘rta ma’lumotli qatnashchilar orasida esa qo‘llab-quvvatlash darajasi ancha past – atigi 38% (17% to‘liq, 21% qisman). Aksincha, qarshilik ko‘rsatganlar ulushi o‘rta ma’lumotlilarda yuqoriroq: bu guruhning qariyb 33% sekulyar tamoyillarga qarshi ekanini aytgan (oliy ma’lumotlilarda 24%). Fikr bildirish qiyin degan javob ham o‘rta ma’lumotlilar orasida ko‘proq uchraydi (29% o‘rta, 20% oliy). Demak, oliy ma’lumotli fuqarolar sekulyarizmni ko‘proq ma’qullashadi, o‘rta ma’lumotlilar esa ko‘proq ikkilanadi yoki qarshi chiqadi.
O‘zbekistonda sekulyarizm tamoyillariga amal qilinishi (hozirgi holatga baho): Bu borada ham ta’lim darajasi bo‘yicha qarashlar turlicha. Oliy ma’lumotlilar fikrida biroz muvozanatli yondashuv seziladi: ularning 40% ga yaqini mamlakatda sekulyarizm tamoyillari “juda oshirib yuborilmoqda” deb hisoblaydi, 23% esa “o‘rtacha, bir maromda” deb baholaydi va yana 22% “zaif, kuchaytirish lozim” deydi. O‘rta ma’lumotli guruh esa ko‘proq tanqidiy: ularning deyarli yarmi – 46% – sekulyarizm oshirib yuborilgan deb o‘ylaydi, faqat 14% bu siyosatni o‘rtacha deyilgan darajada ko‘rmoqda, 19% esa aksincha zaif, kuchaytirish kerak deb hisoblaydi. Fikr bildirishga qiynalganlar ulushi ham o‘rta ma’lumotlilarda balandroq (21% vs oliydagilar orasida 15%). Bu shuni anglatadiki, o‘rta ma’lumotli respondentlar orasida sekulyar siyosatning ortiqchaligi haqida xavotir kuchli, oliy ma’lumotlilar esa nisbatan ko‘proq bo‘lingan fikrga ega (ularning sezilarli qismi vaziyatni o‘rtacha deb baholaydi yoki kuchaytirishni taklif qiladi).
Davlat boshqaruvida diniy dunyoqarashning o‘rni: Ta’lim darajasiga qarab, bu eng keskin farq qilgan masalalardan biridir. O‘rta (to‘liq yoki maxsus) ma’lumotli respondentlar ko‘proq teokratik qarashga moyil: ularning 40-41% davlat boshqaruvida diniy dunyoqarash yetakchi bo‘lishi kerak deb hisoblagan. Oliy ma’lumotlilar orasida bu fikrni qo‘llab-quvvatlaganlar ancha kam – atigi 25-26%. Aksincha, oliy ma’lumotli guruhning 33% ga yaqini “diniy dunyoqarash mutlaqo aralashmasligi lozim, davlat ishlaridan chetda bo‘lsin” degan qat’iy sekulyar pozitsiyani tanlagan (o‘rta ma’lumotlilarda bu ulush atigi 22%). Muayyan darajada diniy ta’sir bo‘lishi mumkin degan mo‘tadil fikr har ikkala guruhda ham sezilarli bo‘lsa-da, oliy ma’lumotlilarda bu ulush yuqoriroq (38,5% oliy, 30,7% o‘rta). “Fikr bildirish qiyin” degan javob o‘rta ma’lumotlilarda bir oz ko‘proq (7% vs 3%). Barcha shu ko‘rsatkichlar oliy ma’lumotli odamlar sekulyar davlat tamoyillarini ko‘proq qo‘llab-quvvatlab, dinni davlatdan ajratishga moyilligini, o‘rta ma’lumotlilar esa dinga ko‘proq o‘rin berishni istashini ko‘rsatadi. Ya’ni, jamiyatning savod darajasi yuqori qatlami ko‘proq dunyoviylik tarafdori, pastroq ta’limli qatlami orasida esa diniy qadriyatlarni siyosatga integratsiya qilish tarafdorlari ko‘proq.
Sekulyar davlat tamoyillarining jamiyat barqarorligiga ta’siri: Bu savol bo‘yicha ham oliy va o‘rta ma’lumotli guruhlarning fikrlari farqlanadi. Oliy ma’lumotli respondentlarning 39% sekulyarizm jamiyat barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi deb ishonadi (o‘rta ma’lumotlilarda 33% ijobiy). O‘rta ma’lumotlilar orasida esa salbiy ta’sir haqida aytuvchilar ko‘proq: ularning 33% sekulyar tamoyillar barqarorlikka salbiy ta’sir qiladi deb hisoblagan (oliy ma’lumotlilarda 26-27%). Neytral ta’sir bo‘ladi deganlar ulushi har ikkala guruhda bir xil darajada (taxminan 16-19%). Bilmayman degan javoblar ham deyarli teng (oliy 15,8%, o‘rta 17,7%). Bu farqlar shuni ko‘rsatadiki, oliy ma’lumotli aholi sekulyarizm foydasini ko‘proq ko‘ra oladi, o‘rta ma’lumotlilar esa biroz ko‘proq xavotirda – ularda sekulyarizm barqarorlikni izdan chiqarishi mumkin degan tushuncha kengroq tarqalgan.
O‘zbekistonda diniy erkinlik darajasini baholash: Ikkala ta’lim guruhi ham ko‘proq tanqidiy baho bergan bo‘lsa-da, o‘rta ma’lumotli qatnashchilar diniy erkinlikning ahvolini yana ham pastroq deb ko‘rsatishga moyil. O‘rta ma’lumotli respondentlarning deyarli 60% diniy erkinlik past yoki juda past deb hisoblaydi (42% “past”, 18% esa “nihoyatda past” deb baholagan). Oliy ma’lumotlilar orasida ham tanqidiy fikrlar ustun bo‘lsa-da, ulushi biroz kamroq – taxminan 51% erkinlikni past darajada deb biladi (37% “past”, 14% “nihoyatda past”). “O‘rtacha” deb baholash oliy ma’lumotlilarda kengroq (38% oliy, 32% o‘rta), “yuqori” deb baholovchilar esa har ikkala guruhda kam (oliyda ~9%, o‘rtada ~7%). Bu shuni anglatadiki, ta’limdan qat’i nazar ko‘pchilik diniy erkinlik chegaralanganini tan oladi, ammo oliy ma’lumotlilar biroz yumshoqroq baholashadi (ko‘proq “o‘rtacha” deyishadi), o‘rta ma’lumotlilar esa keskinroq fikrda (ko‘proq “juda past” deyishadi).
Sekulyarizm va diniy dunyoqarash muvozanatiga erishish yo‘llari: Yechim borasida har ikkala guruhning fikri to‘g‘ri kelsa-da, ayrim tafovutlar kuzatiladi. Oliy ma’lumotli respondentlar nisbatan qonunchilikka ko‘proq urg‘u berishdi – ularning 38,5% “mustahkam qonunchilik orqali” muvozanatga erishish mumkin deb hisoblaydi (o‘rta ma’lumotlilarda bu ulush 31,3%). O‘rta ma’lumotlilar esa “ta’lim orqali” hal etishni eng ko‘p tanlashgan – bu guruhda 36,5% ta’lim yo‘lini ko‘rsatgan (oliy ma’lumotlilarda 35,5%, ya’ni deyarli teng). Shuningdek, ijtimoiy muhokamalar (jamoatchilik orasida ochiq muloqot) varianti o‘rta ma’lumotlilar orasida bir oz ommabroq (18,6% o‘rta, 16,4% oliy). “Kelishuv mumkin emas” deb mutlaqo qarama-qarshi pozitsiyada bo‘lganlar ulushi ham o‘rta ma’lumotlilarda sal katta (taxminan 13-14%, oliy ma’lumotlilarda 9-10%). Demak, oliy ma’lumotli guruh qonuniy-institutsional choralarni ko‘proq qo‘llash tarafdori bo‘lsa, o‘rta ma’lumotlilar orasida ta’lim va ijtimoiy muloqotga ishonch bir oz ko‘proq. Baribir, har ikkala guruh ham yechim sifatida asosan qonunchilik va ta’limni tilga olgan bo‘lib, bu sohalarda fikr birligi mavjud.

Xulosa: Ta’lim darajasi oshgani sayin sekulyarizmga ijobiy munosabat kuchayadi. Oliy ma’lumotli respondentlar sekulyarizmni yaxshiroq tushunadi, ko‘proq qo‘llab-quvvatlaydi va uning jamiyatga foydasiga ko‘proq ishonadi. Ular, shuningdek, din va davlatni ajratish tarafdori bo‘lishga moyilroq. Bunga qarama-qarshi ravishda, o‘rta ma’lumotli fuqarolar orasida diniy boshqaruvni xohlash, sekulyar siyosatga qarshilik bildirish va sekulyarizmni noto‘g‘ri tushunish (dinsizlashish deb baholash) holatlari ko‘proq uchramoqda. Bu guruh sekulyarizmni jamiyat barqarorligiga tahdid deb ko‘rish ehtimoli yuqoriroq va diniy erkinlik borasida ham ko‘proq norozilik bildiradi. Shunday ekan, jamiyatda ta’lim darajasi sekulyar dunyoqarash va qadriyatlarga munosabatda muhim omil ekani ko‘rinib turibdi – oliy ma’lumot sekulyar qadriyatlarga moyillikni oshiradi.

O‘rta yoshli va boshqa yosh guruhlarining tahlili

Yosh guruhlariga qarab javoblarni tahlil qilish muhim trendlarni ochib berdi. Bu yerda “o‘rta yoshli” deganda taxminan 36-45 yosh oralig‘i nazarda tutiladi (so‘rovda alohida kategoriya sifatida berilgan). Ushbu guruhning qarashlari yanada katta yoshdagilar (46+) va yoshlarga (18-25 hamda 26-35) nisbatan qanday farq qilishi diqqatga sazovor. Umuman olganda, yosh kichraygani sayin sekulyar g‘oyalarga ko‘proq ochiqlik sezilmoqda, yosh ortgani sayin esa diniy qadriyatlarga moyillik oshmoqda, ammo 46+ eng keksa guruh ayrim savollarda o‘rtancharoq pozitsiyani egalladi.

Sekulyarizm tushunchasini bilish: 18-25 yoshdagi eng yosh qatnashchilar sekulyarizm mohiyatini eng yaxshi anglashdi. Ularda atigi 8% “bilmayman” deb javob bergan, qolganlari orasida esa yarimdan ko‘pi (56%) to‘g‘ri ma’noda – dinni davlat ishlaridan ajratish deb tushuntirgan. 26-35 yoshdagilarda bilmaslik ulushi oshdi (15%), to‘g‘ri tushuncha bildirganlar 49% ga tushdi. 36-45 yoshli (o‘rta yoshdagi) guruhda ham “bilmayman” deganlar uncha ko‘p emas (12%), lekin e’tiborga molik jihati – aynan shu guruhda sekulyarizmni “dinning jamiyatdagi rolini cheklash, dinsizlashish” deb noto‘g‘ri yoki salbiy talqin qilganlar eng ko‘p – 25% ni tashkil etdi (yoshlar orasida bu ko‘rsatkich 17-19% edi). 46+ yoshdagilar orasida esa qiziq holat kuzatildi: ular sekulyarizmni nisbatan kam hollarda “dinning davlatdan ajratilishi” deb aytishgan (faqat 34% – barcha guruhlar ichida eng past ko‘rsatkich). Buning o‘rniga, 30% keksa respondentlar “dunyoqarashning erkinligi” deb javob berishdi, ya’ni sekulyarizmni so‘z erkinligi yoki fikr erkinligi bilan bog‘lashga moyilroq bo‘lishdi. Shu bilan birga, 46+ guruhda ham bilmaslik ulushi yuqori (16%). Xulosa: Yoshlar (xususan, 18-25) sekulyarizm tushunchasini eng to‘g‘ri anglasa, o‘rta yoshdagilar (36-45) ko‘proq xato talqin qilishadi (ularning choragi sekulyarizmni “dinsizlashish” deb o‘ylagan). Keksa avlod (46+) esa sekulyarizmni ko‘proq erkinlik tushunchasi bilan bog‘lagan holda ko‘radi yoki aniq bilmaydi.
Sekulyar tamoyillarga munosabat (qo‘llab-quvvatlash yoki qarshilik): Yosh guruhlar kesimida sekulyarizmga qo‘llab-quvvatlash darajasi yoshi kattalashgan sari pasayib boradi. 18-25 yoshdagilarning 56-57% sekulyar tamoyillarni to‘liq yoki qisman qo‘llab-quvvatlasa, 26-35 yoshlilarda bu ko‘rsatkich 52%, 36-45 yoshlilarda 44% gacha kamayadi. 46+ yoshdagilar esa eng past darajani ko‘rsatdi – ular orasida atigi 41% qo‘llab-quvvatlovchilar bor. Aksincha, qarshi chiqish tendensiyasi yosh oshgan sari ortdi: 18-25 yoshda 23-24% qarshi bo‘lsa, 36-45 yoshda 33% bu tamoyillarga qarshi chiqdi (46+ guruh ham 31% bilan yuqori). O‘rta yoshli (36-45) guruh bu borada yetakchi: ularda sekulyarizmga qarshilik eng yuqori, qo‘llab-quvvatlash esa eng past darajada. Yoshlar (ayniqsa 18-25) orasida esa aksincha – sekulyarizm tarafdorlari ko‘pchilik va qarshi fikr bildirganlar nisbatan kam. 26-35 yosh guruhini oraliq deyish mumkin: ular ham asosan qo‘llab-quvvatlashadi (52%), lekin yoshlar kabi emas; qarshilik ulushi ham biroz oshgan (25%). Diqqatga loyiq holat – 46+ yoshdagilar qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha 36-45 yoshdagilarga yaqin (41%), ammo ularda aniq pozitsiya bildirganlar nisbatan kamroq: bu guruhda “fikr bildirish qiyin” degan javob ham eng ko‘p uchradi (27%). Shunday qilib, eng yoshlar eng sekulyarchi, o‘rta yoshdagilar eng konservativ, keksa avlod esa ko‘proq ikkilangan yoki qarama-qarshi fikrlar bildirgan.
O‘zbekistonda sekulyarizm tamoyillariga amal qilinishi (baholar): Bu savolga bergan javoblari bo‘yicha ham 36-45 yosh guruhi eng tanqidchi ekani ko‘rindi. 36-45 yoshdagilarning 46% O‘zbekistonda sekulyarizm “juda oshirib yuborilmoqda” deb hisoblagan (bu eng yuqori ko‘rsatkich), va yana 19% “zaif, kuchaytirish lozim” degan – ya’ni ularning fikrlari ikki qutbli bo‘lsa-da, asosiy qismi sekulyar siyosat haddan tashqari kuchli deb norozi. 18-25 yoshdagilar va 26-35 yoshdagilar ham asosan “juda oshirilgan” deya fikr bildirishgan (mos ravishda 42% va 40%), lekin ularning taxminan 23-24% vaziyatni “o‘rtacha” deb baholashdi. Yoshlar orasida shuningdek fikri yo‘qlar ulushi ham eng past (18-25 yoshda 13% “fikrim yo‘q” degan). 46+ yoshdagilar fikrlari nisbatan tarqoq: 46+ guruh ham ko‘proq “oshirib yuborilgan” deb hisoblaydi (45% atrofida), lekin ularda “o‘rtacha, bir maromda” deb javob berganlar ulushi eng yuqori (39%, boshqa yoshlarda 14-23% edi). Bu shuni ko‘rsatadiki, keksa avlodning bir qismi sekulyar siyosatni uncha keskin qoralamaydi, balki o‘rtacha darajada deb baholaydi. Xulosa: barcha yosh guruhlarda eng keng tarqalgan fikr – sekulyarizm tamoyillari oshirib yuborilgan, ammo 36-45 yoshdagilar eng ko‘p shu fikrda turishgan va ular orasida “kuchaytirish lozim” deyuvchilar ham ancha, demak qarashlar ikki uchga bo‘lingan. Yoshroq guruhlar (18-35) ham tanqidiy, lekin biroz ko‘proq balanslangan (ko‘proq o‘rtacha deydiganlar bor). Keksalar (46+) orasida esa sezilarli qismi vaziyatni mo‘tadil deb o‘ylaydi va keskin fikr bildirishdan tiyiladi.
Davlat boshqaruvida diniy dunyoqarashning o‘rni (din va davlat munosabati): Yosh guruhlar bu masalada keskin farq qiluvchi qarashlarga ega. Eng yoshlar (18-25) asosan mo‘tadil pozitsiyani tanlashdi: ularning eng katta qismi (43%) “muayyan darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin” deb, dinning davlatga oz-moz ta’siri bo‘lishi mumkinligini aytdi. Bu guruhda diniy boshqaruv tarafdorlari nisbatan kam – atigi 26% “diniy dunyoqarash yetakchi bo‘lishi kerak” dedi, va yana 26% mutlaqo ajratish tarafdori. 26-35 yosh guruhida ham mo‘tadil fikr yetakchi (36%), lekin ular orasida ajratishni qo‘llovchilar (32%) diniy yetakchilik tarafdorlariga (29%) nisbatan ko‘proq bo‘ldi. 36-45 yoshli respondentlar esa ko‘proq konservativ diniy pozitsiyani ko‘rsatdi: bu guruhda diniy yetakchilik tarafdorlari eng ko‘p – 34% (bu yoshlar orasida eng baland ko‘rsatkich), ajratish tarafdorlari esa 33% bilan biroz ortda. Mo‘tadil qarash bildirganlar ulushi bu guruhda kamaydi (30%). 46+ yoshdagilar ham xuddi 36-45 ga o‘xshash: 38% ulushi bilan diniy boshqaruvni istovchilar eng katta qism, 30% esa aksincha, din aralashmasin deb hisoblaydi, va faqat 27% mo‘tadil fikr bildirdi. Bu tendensiyalardan ko‘rinadiki, yoshlar ko‘proq sekulyarizm yoki hech bo‘lmasa murosa tarafdori – ular din va davlat orasida masofani saqlashga moyil (18-25 yoshdagilarning 69% dinning yo mo‘’tadil, yo umuman aralashmasligini tanlagan). Yosh o‘tgani sayin din davlatda ko‘proq rol o‘ynashi kerak degan fikr kuchayadi – ayniqsa o‘rta yoshli va undan kattalar orasida bu fikrga qo‘shiluvchilar ko‘paygan. O‘rta yoshli (36-45) guruh bu borada yetakchi konservator: ularda deyarli har uch kishidan biri teokratik boshqaruv tarafdori. Keksa avlod (46+) ham shunga yaqin raqamlarni ko‘rsatdi. Qolaversa, o‘rta yosh va keksa guruhlarda mo‘tadil yondashuv tarafdorlari sal kamayib, qarashlar ko‘proq qutblashgani seziladi (ya’ni ular ko‘pincha yoki to‘liq diniy boshqaruv, yoki aksincha to‘liq ajratish deb javob berishgan).
Sekulyar tamoyillarning jamiyat barqarorligiga ta’siri: Bu savol javoblari jamiyatdagi turli yosh qatlamlarning sekulyarizmga ishonchi yoki xavotirini yaxshi ko‘rsatadi. 18-25 yoshdagilar bu borada eng ijobiy qarashga ega: ularning 40% sekulyarizm barqarorlikka ijobiy ta’sir qiladi deb hisoblaydi, va faqat 23% salbiy deydi (qolgani neytral yoki bilmaydi). 26-35 yoshdagilar ham ko‘proq ijobiy fikrda (39% ijobiy, 26% salbiy). 36-45 yoshli o‘rta avlod yana farq qiladi – bu guruhda salbiy baho berganlar ulushi eng yuqori, 38% ga yetgan. Ijobiy fikr bildirish darajasi esa atigi 31% bo‘lib, boshqa guruhlarga qaraganda ancha past. Ya’ni, o‘rta yoshdagilarning uchdan biridan ko‘prog‘i sekulyarizm jamiyat barqarorligiga putur yetkazadi deb xavotir bildirgan (bu boshqa yosh guruhlardagi ko‘rsatkichdan sezilarli yuqori). 46+ yoshdagilar orasida salbiy fikr ulushi 28% atrofida (36-45 yoshdagilardan past, lekin baribir yoshlardan yuqori), ijobiy deydiganlar 35% ni tashkil etdi. Neytral javoblar eng ko‘p yoshlarda (18-25 yoshda 23% betaraf fikr, boshqa guruhlarda 15-16%), “bilmayman” deganlar esa keksa guruhda ko‘proq (21% 46+ yoshda, boshqa guruhlar ~13-18%). Bu ko‘rsatkichlar yoshlar sekulyarizmning jamiyat barqarorligiga foydasiga ko‘proq ishonishini, o‘rta yoshdagi guruh esa ko‘proq shubha bilan qarashini anglatadi. Shuningdek, keksa avlodning pozitsiyasi ham qisman tanqidiy bo‘lsa-da, 36-45 yoshdagilar bu borada eng ko‘zga ko‘ringan tanqidchilar ekani aniq: ular orasida sekulyarizmni foydasiz yoki zararli deb baholovchilar eng ko‘p.
O‘zbekistondagi diniy erkinlik darajasini yoshlar bahosi: Barcha yosh guruhlar O‘zbekistonda diniy erkinlikni yetarli emas deb hisoblashadi, ammo qay darajada cheklangan deb o‘ylashlari turlicha. 36-45 yoshdagilar bu masalada ham eng tanqidiy: ularning 19% “nihoyatda past” deb javob bergan (eng yuqori ko‘rsatkich) va qo‘shib hisoblaganda jami 58-59% bu guruh erkinlikni past deb baholagan. 18-25 yoshdagilar va 26-35 yoshdagilar ham asosan “past” yoki “o‘rtacha” deb aytishgan. Qiziqarli jihati, 46+ yoshdagilar orasida “o‘rtacha” deb baholovchilar eng ko‘p (39% – bu boshqa guruhlarga qaraganda yuqori). Yoshlar (18-25) orasida esa “past” baho eng ko‘p uchraydi (40,5%). Yuqori yoki nihoyatda yuqori erkinlik deb hisoblaganlar har joyda kam bo‘lsa-da, 26-35 yoshdagilar nisbatan ko‘proq optimistik – ularda jami 13% ga yaqin inson diniy erkinlik yuqori degan (bu boshqa guruhlardan bir oz ko‘proq). Xulosa: barcha yoshdagilar ko‘zida diniy erkinlik cheklangan, ammo o‘rta yoshli guruh eng ko‘ngilsiz holatda deb o‘ylaydi, keksa avlod esa biroz mo‘’tadilroq baho berishga moyil (ular ko‘proq “o‘rtacha” deb javob berishgan). Yoshlar ham erkinlik yetarli emas deb hisoblashsada, ular orasida buni juda yomon deb baholovchilar nisbatan kamroq.

Umumiy xulosa (yoshlar kesimida): 18-25 yoshdagilar – eng sekulyar fikrlovchi guruh: ular sekulyarizmni yaxshi tushunadi, keng qo‘llab-quvvatlaydi va uning jamiyatga foydasiga ko‘proq ishonadi. Bu guruh davlat va din o‘rtasidagi masalada ham mo‘tadil yoki ajratish tarafdori bo‘lib, keskin diniy boshqaruvni kamroq quvvatlaydi. 26-35 yoshdagilar fikri yoshlar bilan o‘xshash yo‘nalishda, lekin biroz ehtiyotkorroq – ularda ham sekulyarizm tarafdorlari ko‘p, ammo yoshi kattaroq guruhlarga qaraganda sal kamaygan. 36-45 yoshdagilar esa eng diniy konservativ ko‘rinishdagi guruh: ular sekulyarizmga ko‘pincha qarshi chiqishdi yoki uni ortiqcha deb tanqid qilishdi, ko‘plari dinning davlatda yetakchi rol o‘ynashini istashdi va sekulyar tamoyillarning barqarorlikka salbiy ta’siridan xavotirda. Aynan shu o‘rta yoshli guruhda sekulyarizmni “dinsizlashish” deb noto‘g‘ri tushunish holatlari eng ko‘p uchradi, ya’ni ular orasida sekulyarizmga nisbatan salbiy stereotiplar kuchliroq. 46 yoshdan kattalar ham sekulyarizmga ehtiyotkorlik bilan qarashadi – ular orasida diniy boshqaruv tarafdorlari ulushi yuqori. Ammo ba’zi jihatlarda bu keksa avlod 36-45 yoshdagilarga qaraganda yumshoqroq: masalan, ular sekulyar siyosatni baholashda ko‘proq “o‘rtacha” degan neytral javobni tanlashdi va sekulyarizmni “dunyoqarash erkinligi” bilan bog‘laganlari ham ko‘p bo‘ldi. Bu Sovet davri ta’siri bo‘lishi mumkin, chunki 46+ avlod sovet sekulyar muhitida voyaga yetgan va dunyoqarash erkinligi degan ideallarni eslashlari mumkin.

Yosh guruhlaridagi tafovutlar jamiyatda avlodlar o‘rtasida sekulyarizm va din masalasida fikrlar bo‘linishini ko‘rsatadi. Yoshlar zamonaviy sekulyar qadriyatlarni ko‘proq qabul qilsa, o‘rta va keksa avlod an’anaviyroq, diniy qadriyatlarga yaqinroq turibdi. Bu, albatta, siyosiy va ijtimoiy muloqotda e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan muhim jihatdir.

Umumiy trend va statistik xulosalar

Yuqoridagi barcha tahlillardan kelib chiqib, so‘rovnoma bo‘yicha umumiy tendensiyalar va eng ko‘p uchragan javoblar haqida quyidagicha xulosalar qilish mumkin:

Respondentlarning demografik profili: So‘rovnoma qatnashchilari orasida erkaklar soni ayollardan ancha ko‘p bo‘ldi (84% erkak, 16% ayol). Asosiy yosh guruhlar – 18-35 yosh oralig‘i (jami 72%), ya’ni javoblarning katta qismi yosh avlodga tegishli. Respondentlarning aksariyati oliy ma’lumotli (taxminan uchdan ikki qismi), bu esa javoblarga ma’lum darajada sekulyarlik tarafdorlari tomon og‘ish berishi mumkin. Demografik nomuvozanliklar (masalan, erkaklar soni ayollarga nisbatan ko‘pligi) natijalarni talqin qilishda nazarda tutish lozim.
Sekulyarizm tushunchasi bo‘yicha umumiy tushuncha: Respondentlarning yarmiga yaqini (taxminan 50%) sekulyarizmni “dinning davlat ishlaridan ajratilishi” deb to‘g‘ri tushungan. Bu eng ko‘p uchragan javob bo‘ldi va ko‘rsatadiki, jamiyatda sekulyarizm mohiyati haqida muayyan tushuncha shakllangan. Qolganlar esa asosan ikki guruhga bo‘lindi: 20% atrofida odam sekulyarizmni “dinsizlashish, din rolini cheklash” deb salbiy talqin qildi, va 19% esa uni “dunyoqarash erkinligi” deb ijobiy-erkinlik nuqtayi nazaridan tushuntirdi. Atigi 12% javob beruvchilar tushunchani bilmasligini tan oldi. Demak, umumiy trend – jamiyatning katta qismi sekulyarizmni davlat va dinning ajralishi deb biladi, ammo sezilarli qismi uni diniy qadriyatlarni cheklash deb o‘ylashmoqda. Bu sekulyarizm atrofida hali ham ba’zi tushunmovchilik va noto‘g‘ri tasavvurlar borligini ko‘rsatadi (taxminan beshdan bir qismi bunday fikrda).
Sekulyar tamoyillarga nisbatan munosabat: Jami respondentlarning yarmidan ortig‘i (taxminan 51%) O‘zbekistondagi sekulyar tamoyillarni qo‘llab-quvvatlashini bildirdi (26,6% to‘liq qo‘llab-quvvatlaydi, 24,3% qisman qo‘llaydi). Bu qo‘llab-quvvatlovchi fikrlar jamiyatda ustunlik qilishini anglatadi. Qarshi chiqayotganlar ulushi esa 26,6% ni tashkil etdi – ya’ni chorak qismdan ko‘proq. Qolgan 22-23% esa aniq fikr bildirishdan qochgan yoki qiynalgan. Bu raqamlar jamiyatning sezilarli qismi (to‘rtdan biri) sekulyarizmga qarshi yoki undan norozi ekanini, aksariyat esa baribir uni qo‘llab-quvvatlashini ko‘rsatadi. Yosh va ta’lim omillarini inobatga olsak, qo‘llab-quvvatlovchilarning ko‘pi yosh va oliy ma’lumotli qatlamdan, qarshilar ko‘proq o‘rta yosh va o‘rta ma’lumotli qatlamdan ekani aniq bo‘ldi. Umumiy trend shuki, sekulyarizmga positv munosabat ko‘pchilikda bor, lekin jamiyat ichida muayyan konservativ guruhlar ham yo‘q emas va ularning ulushi e’tiborga olinarlidir.
Sekulyarizmning O‘zbekistonda amaldagi holati (tatbiqi) bo‘yicha fikrlar: So‘rov ishtirokchilari orasida “sekulyarizm tamoyillari juda oshirib yuborilmoqda” degan qarash eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, 42% javoblarda uchradi. Demak, muhim bir trend – ko‘pchilik bu borada davlat siyosati haddan tashqari dunyoviylashgan deb hisoblaydi, balki diniy qadriyatlarga bosim bor deb o‘ylashadi. Qolgan fikrlar tengrog‘iga yaqin bo‘linadi: 21% aholi aksincha, sekulyarizm “zaif, kuchaytirish lozim” deb, mavjud dunyoviylik yetarli emasligini aytgan, va 20% “o‘rtacha, bir maromda” deb, ya’ni sekulyar siyosat darajasidan qoniqish hosil qilgan. 16% esa bu savolga aniq javob bera olmagan. Bu taqsimot shuni ko‘rsatadiki, jamoatchilik fikri bir qadar qutblashgan: yarmiga yaqini sekulyarizmni ko‘p, chorak qismi kam deb hisoblaydi, va faqat beshdan bir qismi uni me’yorida deb biladi. Ayrim demografik guruhlar (erkaklar, o‘rta ma’lumotlilar, 36-45 yoshdagilar) “juda oshirib yuborilgan” degan fikrga boshqalariga qaraganda ko‘proq qo‘shilgan. Shu ma’noda, umumiy trend – O‘zbekistonda sekulyar siyosat darajasi haqida jiddiy munozara mavjud, aksar insonlar uni oshiq deb ko‘rmoqda. Bu natija dinning jamoat hayotidagi roli borasida jamiyatda qoniqmaslik yoki bosim hissi borligini anglatishi mumkin.
Din va davlat munosabati bo‘yicha jamiyatdagi pozitsiyalar: So‘rov natijalarida bu savolga berilgan javoblar jamiyatning uchga bo‘lingan manzarasini chizdi. Uchta asosiy qarash deyarli bir xil ulushga ega bo‘ldi: 36,4% respondent “diniy dunyoqarash davlatga muayyan darajada ta’sir qilishi mumkin” deb mo‘tadil fikrni bildirgan bo‘lsa, 29,9% “din mutlaqo aralashmasligi lozim” deb qat’iy sekulyar pozitsiyani tanladi, va 29,6% esa aksincha, “davlat siyosatida diniy dunyoqarash yetakchi bo‘lishi kerak” deb qat’iy diniy (teokratik) qarashni ma’qulladi. Atigi 4% bu savolda qiynalgan. Bu raqamlar jamiyat din va davlat masalasida ancha qutblashganini ko‘rsatadi – deyarli teng ulushdagi guruhlar to‘liq sekulyarizm, to‘liq diniy boshqaruv va ularning murosasini qo‘llab-quvvatlashmoqda. Trend sifatida shuni aytish mumkinki, mo‘tadil, muvozanat tarafdorlari (36%) eng katta yakka guruhni tashkil etsa-da, jami 60% ga yaqin aholi qattiq pozitsiyada (yoki to‘liq sekulyar, yoki to‘liq diniy boshqaruv tarafdori). Bu kelgusida davlat va din munosabatlari yuzasidan qarorlar qabul qilishda jamiyatdagi ushbu bo‘linishni hisobga olishni talab qiladi. Demografik tahlil shuni ko‘rsatdiki, diniy boshqaruv tarafdorlari asosan o‘rta yosh va pastroq ta’limli guruhdan, sekulyarizm tarafdorlari esa yosh va oliy ma’lumotli qatlamdan ko‘proq chiqmoqda.
Sekulyarizmning jamiyat barqarorligiga ta’siri haqidagi qarashlar: Umumiy javoblar ko‘proq optimistik bo‘ldi – 37,5% respondent sekulyar davlat tamoyillari jamiyat barqarorligiga ijobiy ta’sir qiladi deb hisoblaydi. Salbiy ta’sir qiladi deganlar ulushi bundan ancha kichik – 27,6% (taxminan to‘rt kishidan biri). Qolganlari yoki neytral (18,5%) deb hisoblashgan, yoki aniq bilmasligini aytishgan (16,3%). Demak, umumiy tendensiya – ko‘pchilik sekulyarizmni jamiyat barqarorligi uchun foydali yoki hech bo‘lmaganda zararsiz deb biladi. Shu bilan birga, qarshilar ham mutlaqo kam emas: har to‘rt-besh kishidan biri bunday dunyoviy tamoyillar barqarorlikka zarar yetkazadi deb ishonmoqda. Bu ayniqsa 36-45 yosh guruhi va o‘rta ma’lumotli, diniy qarashga moyil qatlam vakillarida kuchli ekani tahlilda ma’lum bo‘ldi. Ijobiy fikrlar ko‘proq yoshlar, ayollar va oliy ma’lumotli qatlamda tarqalgan. Neytral pozitsiya ham ancha sezilarli ulushni egallagani (taxminan beshdan biri) shuni ko‘rsatadiki, hali ham ko‘p odamlar bu savolga aniq javob bera olmasdan ehtiyotkor qarashadi yoki har ikki tomonini ko‘radi. Xulosa trend: sekulyarizm foydasiga ishonch jamiyatda ustunroq, ammo uni tahdid deb biluvchi muhim bir segment ham mavjud, bu esa ijtimoiy barqarorlik va sekulyar siyosat uyg‘unligi borasida jamiyat ichida turlicha tajribalar borligini ifodalaydi.
O‘zbekistonda diniy erkinlik darajasi haqidagi fikrlar: Javoblar bu borada ko‘pchilik noroziligini ko‘rsatdi. Respondentlarning eng katta qismi – 38,1% – mamlakatdagi diniy erkinlikni “past” deb baholadi. Yana 15% esa hatto “nihoyatda past” deb, juda keskin salbiy baho berdi. Demak, jami 53% atrofidagi respondent diniy erkinlik cheklangan degan fikrda. 36,1% inson “o‘rtacha” deb, erkinlik bor lekin cheklovlar ham bor degan mo‘tadil fikrni bildirdi. Va faqat 10-11% respondentgina (har o‘ndan biri) diniy erkinlik “yuqori” yoki “nihoyatda yuqori” deb o‘ylaydi. Bu raqamlar juda aniq: aksariyat aholi (taxminan yarmi yoki undan ko‘pi) diniy erkinlik yetarli emas, cheklovlar mavjud deb hisoblamoqda. Juda kam qismi bu borada to‘la qoniqadi. Demografik kesimda ham deyarli hamma guruh fikri shu tomonda bo‘ldi – hatto sekulyarizm tarafdori bo‘lgan yoshlar ham mamlakatda diniy erkinlik to‘liq emas degan fikrda. Biroq, 36-45 yoshdagilar va o‘rta ma’lumotlilar bu cheklovlarni eng keskin his qilayotgan guruh bo‘lib chiqdi (ular “nihoyatda past” deb ko‘proq aytishgan). Umuman olganda, umumiy trend – jamiyatda diniy erkinlik darajasidan qoniqish past, bu ehtimol yuqorida qayd etilgan “sekulyarizm oshirib yuborilgan” degan qarashlar bilan hamohang: ko‘plab insonlar sekulyar siyosat natijasida diniy amaliyot va e’tiqod erkinligi cheklanmoqda deb o‘ylashadi.
Sekulyarizm va diniy dunyoqarash muvozanatiga erishish borasidagi taklif etilgan yo‘llar: Respondentlarga jamiyatda sekulyar va diniy qarashlar o‘rtasidagi muvozanatni qanday qilib ta’minlash mumkinligi haqida savol berilganda, javoblar muayyan ikki yo‘nalishda to‘plandi. 36-37% eng katta guruh “mustahkam qonunchilik orqali” yechimni ko‘rsatgan – ya’ni huquqiy bazani mustahkamlash, qonunlar orqali sekulyar tamoyillarni himoya qilish tarafdori. 35-36% deyarli teng ulushdagi ikkinchi yirik guruh “ta’lim orqali”, ya’ni ma’rifat va ta’lim-tarbiyaning kuchi bilan bu muvozanatga erishish mumkin deb hisoblaydi. Uchinchi o‘rinda “ijtimoiy muhokamalar orqali” degan taklif turibdi – 17% respondent bu yo‘lni tanlagan, ya’ni ochiq muloqotlar, jamoatchilik o‘rtasida muhokamalar orqali kelishuvga erishishni taklif qilishgan. Nihoyat, 10-11% atrofida fuqarolar umuman muvozanat va kelishuvga erishishning iloji yo‘q, bu qarashlar murosasiz deb hisoblaydi. Bu taqsimot jamiyatning aksariyat qismi (taxminan uchdan ikki qismi) institutsional va ma’rifiy choralarni ko‘rib, yechim izlash tarafdori ekanini bildiradi. Demografik jihatdan erkaklar va oliy ma’lumotlilar ko‘proq qonunchilikni ta’kidlashsa, ayollar va o‘rta ma’lumotlilar ta’lim va muloqotni nisbatan ko‘proq tilga olishdi – lekin baribir har ikkala guruh uchun ham bu ikki yo‘nalish muhim edi. Umumiy trend sifatida aytish mumkinki, xalq sekulyarizm-din muvozanatini muammo sifatida ko‘radi va uning yechimi sifatida davlat siyosati (qonunlar) va ta’lim tizimi yetakchi rol o‘ynashi kerak deb o‘ylaydi. Faqat kichik bir qismi umidsizlik bilan kelishuv mumkin emas deb hisoblamoqda, lekin ular ozchilik.

Yuqoridagi trendlar va raqamli ko‘rsatkichlar diagramma va grafikalar yordamida ham tasdiqlanishi mumkin edi – masalan, pie chartlar va bar graphlar orqali javoblarning foizlari yaqqol ko‘rinadi. Misol uchun, Jins bo‘yicha taqsimot diagrammasi erkaklar ustunligini (84% vs 16%) ko‘rsatgan bo‘lardi, Yosh tarkibi grafigi 26-35 yoshlar eng katta segment ekanini tasdiqlaydi, yoki Sekulyarizmga qo‘llab-quvvatlash/qarshilik diagrammasi yarim doiradan ko‘prog‘ini qo‘llab-quvvatlovchilar egallaganini ko‘rsatadi. Javoblar taqsimoti bo‘yicha ustunli diagrammalar (bar chart) ham qiziq holatlarni ko‘rsatadi: masalan, din va davlat munosabati savolida uchta ustun (ajratish, mo‘tadil, diniy yetakchilik) deyarli bir balandlikda bo‘lib, jamiyat uchga bo‘linganini vizual aks ettiradi. Xuddi shunday, diniy erkinlik bahosi bo‘yicha ustunlar “past” va “o‘rtacha” variantlarida baland, “yuqori” variantida esa juda past ekani, ya’ni notoklik hukmronligini ko‘rsatadi.

Yakuniy xulosa qilib aytganda, ushbu so‘rovnoma natijalari O‘zbekistonda sekulyarizm va din masalasida jamoatchilik fikri ancha rang-barang ekanini ko‘rsatadi. Ko‘pchilik sekulyar davlat tamoyillarini qo‘llab-quvvatlasa-da, sezilarli darajadagi qism unga qarshi yoki tanqidiy. Bu tafovutlar asosan demografik omillarga bog‘liq bo‘lib, yoshlar va oliy ma’lumotlilar sekulyarizm tarafdori ekani, o‘rta yosh va kamroq ma’lumotli guruhlar esa dindorlik tarafdori ekani ma’lum bo‘ldi. Jinsiy farq ham mavjud – ayollar biroz ko‘proq sekulyar, erkaklar nisbatan ko‘proq konservativ diniy qarashga ega bo‘lishdi. Umumiy tendensiya shuki, jamiyatning ziyoli va yosh qismi sekulyar taraqqiyot tarafida bo‘lsa-da, aholining muayyan qatlami sekulyar siyosatdan norozi va diniy qadriyatlarning roli oshishini xohlaydi. Biroq, aksariyat fuqaro bu masalada murosa yo‘lini ko‘radi – qonunlar va ta’lim orqali sekulyarizm va diniy e’tiqodlar o‘rtasida muvozanat topish mumkinligiga ishonadi.

Tavsiyalar

Yuqoridagi tahliliy natijalarga tayangan holda, bir necha tavsiyalar va chuqurroq tushuntirishlarni keltirish mumkin:

Ta’lim va ma’rifat ishlari: So‘rov natijasida ma’lum bo‘ldiki, sekulyarizm mohiyatini noto‘g‘ri talqin qilish (dinsizlashish deb o‘ylash) va unga qarshi chiqish holatlari asosan ta’lim darajasi pastroq guruhlarda va o‘rta yoshli avlodda ko‘proq. Shu sababli, ommaviy axborot vositalari, ta’lim muassasalari va jamoat tashkilotlari orqali sekulyarizm tushunchasini to‘g‘ri va sodda tilda tushuntirish bo‘yicha ma’rifiy ishlarni kuchaytirish tavsiya etiladi. Xususan, sekulyarizm dinsizlik emas, balki davlatning barcha e’tiqodlarga nisbatan neytral va xolis bo‘lishi ekani, fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlashga xizmat qilishi haqida ko‘proq targ‘ibot qilish kerak. Ta’lim tizimida fuqarolik jamiyati, dunyoviy davlat asoslari mavzularini yosh avlodga to‘g‘ri yetkazish muhim – chunki aynan yoshlar bu g‘oyalarni eng yaxshi qabul qilmoqda va kelajakda jamiyatning asosiy qaror qabul qiluvchilari bo‘ladi.
Jamoatchilik muloqoti va ko‘priklar qurish: Natijalar jamiyat fikri qutblashganini ko‘rsatgani bois, turli qarashdagi guruhlar o‘rtasida muloqotni yo‘lga qo‘yish muhimdir. Ijtimoiy muhokamalar, davra suhbatlari, televizion dasturlar orqali sekulyarizm va dinning jamiyatdagi o‘rni haqida ochiq bahs-munozaralar tashkil etish mumkin. Bu muloqotlarda diniy yetakchilar, dunyoviy olimlar, yoshlar vakillari va ayollar ishtirokini ta’minlash lozim, chunki so‘rovda ko‘rinib turibdi – har bir guruhning o‘z dardi va dunyoqarashi bor. Muloqot orqali o‘zaro tushunishni oshirish va ekstrem pozitsiyalarni yumshatish, murosali yechimlarni topish osonlashadi. 17% respondent aynan shu yo‘lni tavsiya qilgani bejiz emas – jamiyat ichida suhbat va eshitish madaniyatini rivojlantirish sekulyar va diniy qarashlar o‘rtasidagi taranglikni pasaytirishi mumkin.
Huquqiy kafolatlar va ishonch: Ko‘plab fuqarolar sekulyarizm va din o‘rtasidagi muvozanatga erishish uchun qonunchilikni mustahkamlash zarur deb hisoblashdi (37% eng ko‘p tanlov). Bu davlat uchun signal bo‘lishi mumkin: konstitutsiyaviy va qonuniy darajadagi kafolatlarni xalq ko‘proq ko‘rishni istaydi. Tavsiya shuki, hukumat diniy erkinlik va sekulyar tamoyillarni muvozanatda saqlaydigan qonunlar ijrosini ta’minlashi, bu masalada siyosiy iroda va izchillik namoyon etishi kerak. Shu bilan birga, jamiyatda ayrim konservativ qatlamlar sekulyar siyosatdan norozi ekanini inobatga olib, ularning ishonchini qozonish bo‘yicha chora-tadbirlar zarur: masalan, diniy tashkilotlar bilan muloqotni oshirish, diniy marosimlar erkinligini ta’minlash va bu haqda xalqqa axborot berib borish. Sekulyar davlat fuqarolarga diniy erkinlikni kafolatlashini amalda ko‘rsatish, shu bilan birga davlat ishlari va qonun oldida barcha tengligi tamoyilidan chekinmaslik lozim. Bu nozik muvozanatni saqlash davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qoladi.
Maqsadli auditoriyalar bilan alohida ishlash: So‘rov natijalari ko‘rsatgan muayyan guruhlar bor – masalan, 36-45 yoshli o‘rta avlod va o‘rta ma’lumotli, qishloq joylar aholisi (taxmin qilish mumkinki) – bu guruhlar sekulyarizmga eng ko‘p qarshilik bildirgan. Ushbu maqsadli auditoriyalar bilan alohida ish olib borish tavsiya etiladi. Ular uchun diniy erkinlik va sekulyar tamoyillar bir-biriga zid emasligi, aksincha to‘ldirishi haqida maxsus dasturlar va muloqot platformalari yaratilishi mumkin. Masalan, masjid imomlari va mahalla faollari orqali tushuntirish ishlari, ko‘chma seminarlar, ommaviy axborot vositalarida sodda tilda ko‘rsatuv va maqolalar orqali ushbu guruh vakillariga yetib borish kerak. Ayniqsa, sekulyarizmni “dinsizlashish” deb qattiq xavotirga tushayotgan odamlarga bu tushuncha noto‘g‘ri ekani, aslida sekulyar tuzum dinni ham himoya qilishini tarbiyaviy yo‘l bilan yetkazish muhim.
Ayollarning ishtirokini oshirish: So‘rovda ayollar ulushi faqat 16% bo‘lgani ularning fikri yetarlicha eshitilmayotganidan darak beradi. Holbuki, natijalar ayollar sekulyarizmni ko‘proq qo‘llab-quvvatlashini ko‘rsatdi. Kelgusida bunday tadqiqot va muhokamalarda ayollar ovozini ko‘proq jalb qilish kerak, chunki oilada farzand tarbiyasi va diniy an’analarning uzatilishida ayollarning roli beqiyos. Ayollar sekulyar va diniy qadriyatlar muvozanatini saqlashga doir yechimlarda faol qatnashsalar, jamiyatda umumiy tushunish va murosa yanada mustahkamlanishi mumkin.
Sekulyarizmni amalda namoyish etish: Jamiyatda mavjud ba’zi qarama-qarshi fikrlar amaliy tajribalar yetishmasligidan ham bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘p odamlar diniy erkinlik past deb hisoblamoqda. Davlat organlari sekulyar tamoyillar doirasida diniy erkinlikni hurmat qilish borasidagi real qadamlarni ko‘rsatishi zarur. Bu degani: fuqarolarning e’tiqod erkinligini ta’minlash (ibodat qilish, diniy bayramlarni nishonlash, halol turmush tarziga amal qilish kabi huquqlarni kafolatlash) va ayni paytda davlat idoralari ishida din aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik amaliyotiga og‘ishmay rioya etish. Misol uchun, rasmiy tadbirlarda turli din vakillarining erkin ishtiroki, ta’lim muassasalarida dunyoviy bilimlar bilan birga bag‘rikenglik ruhini singdirish kabi choralar sekulyarizmning ijobiy qiyofasini shakllantirishi mumkin. Sekulyar davlat fuqarolarning dinga bo‘lgan ehtiyojini ham tushunishini ko‘rsatishi lozim, shunda sekulyarizmga qarshi noto‘g‘ri talqinlar kamayadi.

Xulosa o‘rnida, ushbu so‘rovnoma natijalari bizga jamiyatimizdagi sekulyarizm va din o‘rtasidagi nozik muvozanatni qay darajada saqlay olayotganimiz haqida qimmatli ma’lumot berdi. Statistik tahlil ko‘plab ijobiy trendlarni (masalan, aholining sezilarli qismi sekulyarizmni qo‘llab-quvvatlashi, uning barqarorlikka foydasiga ishonchi) hamda e’tiborli ogohlantiruvchi belgilarni (masalan, muayyan guruhlarning keskin noroziligi va diniy erkinlikdan ko‘ngli to‘lmayotgani) aniqladi. Endigi vazifa – shu ma’lumotlardan kelib chiqib to‘g‘ri xulosalar chiqarish va amaliy choralar ko‘rish. Sekulyar va diniy qadriyatlar bir-birini inkor qilmasdan, aksincha, uyg‘un va barqaror jamiyat qurilishiga xizmat qilishi uchun, jamiyatdagi barcha qatlamlarni qamrab olgan holda uzluksiz muloqot, ta’lim va ishonch muhitini kuchaytirish zarur. Bu borada davlat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati va diniy hamjamiyatlar birgalikda harakat qilishi eng samarali yo‘l bo‘ladi.