Islom olimlarining O‘rta asrlardagi G‘arb ilmiy diskursiga ta’siri
Ushbu tadqiqot o‘rta asrlarda, ya’ni milodiy IX asrdan XIV asrgacha bo‘lgan davrda musulmon olimlarining G‘arb ilm-faniga qo‘shgan ulkan hissasini chuqur o‘rganadi. Tarixiy tahlil orqali, islom dunyosi va Yevropa o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ilm-fan taraqqiyotiga, jumladan, bilimlarni uzatish, mumtoz matnlarni tarjima qilish, fan va falsafaning global rivojlanishiga qanday hissa qo‘shganligi ochib beriladi. Ba’zan e’tibordan chetda qolgan bu hissalar O‘rta asr G‘arb ziyoli qatlami islom dunyosi bilan madaniy almashinuv va hamkorlik natijasida shakllanganligini ko‘rsatadi.
O‘rta asrlar Yevropada Zulmat davri deb atalishiga qaramay, global tafakkur va bilimning shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Aksincha, bu davr islom olamining oltin asri bo‘lib, Yevropada ilmiy izlanishlarni jonlantirgan muhim yutuqlarga guvoh bo‘ldi. Bu davrda islom dunyosi madaniyat cho‘qqisiga ko‘tarilib, Ispaniya, Italiya, Suriya kabi turli yo‘llar orqali Yevropa uchun axborot va g‘oyalar manbai bo‘lib xizmat qildi. Bu jarayon astronomiya, matematika, fan va tibbiyotni qamrab olgan klassik arab va yunon matnlarini lotin tiliga tarjima qilishni nazarda tutardi. Ayniqsa, arab tilidagi falsafiy matnlarni tarjima qilish Yevropada falsafaning rivojlanishiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi, bunda musulmon faylasuflarining ta’siri tabiiy falsafa, ruhshunoslik va metafizikada yaqqol namoyon bo‘ldi.
Islomning G‘arb madaniyatining turli jabhalariga singib ketgan ta’siri uning uning oltin davridagi ilm-fan, san’at va turli sohalardagi yangiliklar majmuasini o‘zida mujassam etgan. G‘arbiy Yevropa tillariga, shu jumladan, ingliz tiliga ham ko‘plab arabcha o‘zlashmalar aynan shu davrdan, asosan, qadimgi fransuz tili orqali kirib kelgan. Bularga Aldebaran kabi yulduz nomlari, alkimyo (al-kimya), algebra (al-jabr), algoritmlar (Al-Xorazmiy) kabi ilmiy atamalar va shakar (sukkar), kamfora (kafur), paxta (qutn), kofe (qahva) va boshqa ko‘plab mahsulotlar bilan bog‘liq so‘zlar kiradi (Cresswell, 2021).
O‘rta asrlardagi keskinlik va ziddiyatlar davrida Islom va G‘arb o‘rtasida sezilarli bilim almashinuvi mavjud bo‘lib, bu mavjud qiyinchiliklardan ustun kelgan nozik voqelikni namoyon etdi. Geosiyosiy va diniy murakkabliklarga qaramay, bu sivilizatsiyalar o‘rtasidagi ilmiy muloqotlar urush-janjallar bilan cheklanmadi. Aksincha, u hamkorlikdagi ilmiy sa’y-harakatlar rivojlangan manzarani ochib berdi, bu esa sivilizatsiyalar va dinlar o‘rtasidagi hamkorlikni intellektual g‘oyalar almashinuvi orqali yo‘lga qo‘yish mumkinligini ko‘rsatdi. Bu esa, hatto nizoli davrlarda ham bilimga intilish muloqot va bir-birini anglash uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qilganini, madaniyatlar va e’tiqodlar o‘rtasidagi chegaralar o‘tkazuvchan bo‘lgan muhitni yaratganini, g‘oyalar oqimini yo‘naltirib, ham islom, ham G‘arb sivilizatsiyalarining intellektual merosiga hissa qo‘shish imkonini berganini ta’kidlaydi.
Islomning G‘arbdagi ilmiy taraqqiyotga qo‘shgan hissasi haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Freely (2010) 8-asrda Bag‘doddagi Abbosiylar sulolasi davrida paydo bo‘lgan islom ilm-fani Yunoniston, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoydan kelgan bilimlarni o‘zida mujassamlashtirganini tasvirlaydi. Bu bilimlar G‘arb mutafakkirlariga, jumladan Foma Akvinskiy va Kopernikka chuqur ta’sir ko‘rsatdi, Uyg‘onish davrini ilhomlantirishda va zamonaviy fanni vujudga keltirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Shuningdek, Bobrik (2021) zulmat asrlarida Islomning G‘arb tibbiyoti, ilm-fani va falsafasiga ko‘rsatgan ta’sirini o‘rganib, O‘rta yer dengizi bo‘ylab arab nufuzini kengaytirgan Abbosiylar sulolasining mashhur hukmdori Xorun ar-Rashidga alohida e’tibor qaratadi. Tadqiqot VIII-IX asrlarda Ispaniyadan O‘rta Osiyogacha bo‘lgan Islom hududlari, Franklar qirolligi va Vizantiya imperiyasi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yoritib beradi.
Livingston (2018) VIII asrdan to XIX asrdagi musulmon mutafakkirlari va islohotchilarning sa’y-harakatlarigacha bo‘lgan Islom ilm-fanining keng qamrovli tarixini va uning sivilizatsiyaga qo‘shgan hissasini tadqiq etadi. Ushbu izlanish Islom ilm-fanining dinamik rivojlanishini, undagi ilm-fan tarafdorlari va muxoliflarining o‘rnini ta’kidlaydi.
Al-Daffa’ (2020) o‘z tadqiqotida VII-XIII asrlardagi Islomning oltin davrida musulmonlarning matematikaga qo‘shgan hissasini chuqur o‘rganadi. Xill (2016) esa musulmon olimlarining o‘rta asr Yevropasi texnologik taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’sirini, ularning an’analarni saqlab qolish va o‘z kashfiyotlari hamda innovatsiyalarini joriy etishdagi rolini tahlil qiladi.
Oldingi tadqiqotlarga o‘xshash ravishda, ushbu izlanish ham VIII-XIV asrlarda Islomning G‘arb bilimlariga ko‘rsatgan ta’sirini musulmon va nasroniy dunyolari o‘rtasidagi madaniy aloqalarni o‘rganish orqali tadqiq etishga qaratilgan. Biroq, bu tadqiqot o‘ziga xos tarzda mazkur davrda G‘arb intellektualizmi va ilm-fanini shakllantirishda Islomning o‘rnini ko‘rib chiqadi, dinlararo munosabatlarning muhim ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. Islomning hissasini ko‘rsatish bilan cheklanmay, bu dinlar o‘rtasidagi muloqot va bilim almashinuvining ahamiyatini ham bo‘rttirib ko‘rsatadi. O‘zaro hurmat va bilim almashinuvini rivojlantirish fanning turli sohalarida taraqqiyotga erishish uchun qulay muhit yaratishini ta’kidlaydi.
Ushbu tadqiqotda qo‘llanilgan tarixiy tadqiqot usuli O‘rta asrlar davrida G‘arb ilm-fanining rivojlanishiga Islomning qo‘shgan hissasini o‘rganish uchun asos yaratadi. Bu yondashuv tadqiqotchilarga o‘sha davrdagi sivilizatsiyani shakllantirgan voqealar va madaniyatlararo aloqalarni aniq va batafsil yorituvchi hikoyalar yaratish imkonini beradi. Mazkur tadqiqot Islom va nasroniylik o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi tarixiy tushunchamizni chuqurlashtirish orqali, ularning insoniyat sivilizatsiyasiga qo‘shgan umumiy hissasi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar taqdim etadi.
O‘zaro kollaboratsiya: Islom va Nasroniylik o’rtasidagi tarixiy hamkorlik
O‘rta asrlardagi bilim almashinuvida islom va nasroniy olimlari o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlik ajoyib voqea sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayon VIII asrda, nasroniy olimlar yunon matnlarini arab tiliga tarjima qilish bilan faol shug‘ullanib, donishmandlikning madaniyatlararo uzatilishiga asos solgan paytdan boshlanadi. Keyinchalik musulmon olimlari bu tarjima asarlarni nafaqat o‘zlashtirib rivojlantirdilar, balki ularni yangi intellektual tadqiqot cho‘qqilariga ham olib chiqdilar. Bu intellektual simbiozning hal qiluvchi bosqichi Yevropada ro‘y berdi. Toledo va Sitsiliyada xristian tarjimonlari arab tilidagi matnlarni lotin tiliga o‘girish vazifasini zimmasiga oldilar. Ushbu davriy jarayon islom va nasroniy olimlari o‘rtasida bilim mash’alasi qayta-qayta uzatilgan chuqur o‘zaro bog‘liqlikning yaqqol namunasidir. Tarjima sohasidagi hamkorlik sa’y-harakatlari tarixdan aks sado berib, O‘rta asr G‘arb tafakkuriga ulkan hissa qo‘shgan intellektual yuksalishning ajralmas xususiyatiga aylandi.
Bilimlarning uzatilish tarixi qanday kechgan? O‘rta asrlarda Yevropa va islom dunyosi o‘rtasida ko‘plab aloqa nuqtalari mavjud bo‘lib, bu bilim almashinuvini yuzaga keltirgan. VII asr davomida, islom o‘zining oltin davriga yetmasdan oldin, Falastinda istiqomat qiluvchi nestorian, melkit yoki yakobit nasroniy rohiblari hamda Falastindagi islom markazlariga tashrif buyurgan yunonlar klassik yunon matnlarini suriyoniy tiliga tarjima qilishgan (Wilfred, 2014).
Keyinchalik, IX asrda va undan keyin musulmonlar bu matnlarni, ayniqsa Bag‘dod kabi ilm markazlarida saqlabgina qolmay, ularni rivojlantirdilar. Bu yerda Abbosiylar xalifaligiga tegishli va nasroniylar boshqaruvida bo‘lgan Bayt al-Hikma kutubxonasi qurilgan bo‘lib, milodiy 832-yildan boshlab minglab qo‘lyozmalarni o‘z ichiga olgan (Bennison, 2010). Yunon adabiyotini, xususan, ilmiy va falsafiy asarlarni arab tiliga tarjima qilishga tizimli ravishda harakat qilindi. Ushbu tarjima harakati yunon bilimlarining qadr-qimmatini anglagan va uni islom dunyosining gullab-yashnayotgan intellektual muhitiga singdirishga intilgan Abbosiy hukmdorlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan va homiylik qilingan.
Abbosiy xalifalar, jumladan Ma’mun (milodiy 813–833-yillarda hukmronlik qilgan) “Bayt al-hikma” (“Donishmandlik uyi”)ni tashkil etish orqali yunon matnlarini tarjima qilishni faol targ‘ib qilgan. Bu muassasa turli madaniy va diniy kelib chiqishga ega bo‘lgan olimlarni, shu jumladan nasroniylarni birlashtirgan ilmiy faoliyat markazi vazifasini bajargan. Xalifalar xristian tarjimonlarining yunon tilidagi mahoratini tan olishgan va shu bois ularga ko‘pincha muhim asarlarni arab tiliga tarjima qilish vazifasi topshirilgan (Cuneo, 1966).
Yunon va arab tillarini mukammal bilgan xristian olimlari, ayniqsa Hunayn ibn Is’hoq va uning maktabi, qadimgi yunon faylasuflari, olimlari va allomalarining asarlarini tarjima qilishda muhim rol o‘ynagan. Milodiy 861-yildan 892-yilgacha turli xalifalar davrida Bayt al-Hikmani boshqargan Hunayn va uning maktabi ko‘plab yunon olimlarining asarlarini arabchalashtirish bilan shug‘ullangan. Ular Galen, Oribasiy, Eginalik Pavel, Gippokrat, Edessalik Rufus, Dioskorid va Feomnest kabi olimlarning asarlarini tarjima qilishgan. Shuningdek, Platon va Aristotel singari faylasuflar, Evklid, Avtolik va Ptolemey kabi matematiklar, hamda Artemidor, Damashqlik Nikolay, Arximed, Menelay, Tianalik Apolloniy, Afrodisiyalik Aleksandr, Porfiriy va Femistiy kabi boshqa ziyolilarning asarlarini ham arab tiliga o‘girganlar (Cuneo, 1966).
Ushbu keng qamrovli tarjima tashabbusi o‘sha davrda yunon bilimlarining butun islom olamiga yoyilishida muhim rol o‘ynadi. Xristianlar o‘zlarining til bilish mahorati va yunon intellektual an’analariga oshnoligidan qadrlangan. Musulmon va nasroniy olimlarning yunon adabiyotini arabchaga o‘girish borasidagi hamkorligi Abbosiylar davrining ajralib turuvchi belgisi bo‘lib, bu islom oltin asri deb atalgan madaniy va aqliy yuksalish davrini aks ettirdi.
Keyinchalik, bu matnlarni Maykl Skot singari olimlar lotinchaga tarjima qildilar. U Ibn Rushdning “Hayvonlar tarixi” va “Ruh haqida” asarlarini o‘girgan. Shuningdek, Toledoda Kremonalik Jerar bilan hamkorlikda ishlab, Ptolemeyning “Almagest” asarini arabchadan lotinchaga tarjima qilgan (Marenbon, 1988). Lotincha tarjimalar Sitsiliyada ham topilgan. Bu ikki hudud islom olamidan G‘arbga bilim uzatishning eng muhim yo‘nalishlariga aylandi. Ispaniya va Italiya Yevropaga islomiy bilimlarni yetkazishda asosiy markazlar sifatida shakllandi.
Ispaniyaning markazida joylashgan Toledo islom, nasroniy va yahudiy dunyolari o‘rtasidagi madaniy aloqalarning asosiy markaziga aylanib, klassik bilimlarni tushunishda tub o‘zgarishlarga olib keldi. U yunon, rim, fors va hind mumtoz asarlarining keng ko‘lamli tarjimalari amalga oshiriladigan joyga aylandi. Kremonalik Jerar (Spenser, 2013), Batlik Adelard (Ahmed & Iskandar, 2021) kabi mashhur tarjimonlar turli kelib chiqishdagi olimlar bilan hamkorlikda bu asarlarni arab yoki lotin tiliga o‘girdilar (Rahman & Muhammad, 1984). Bu jarayon yevropaliklarga islom dunyosining boy ilmiy va falsafiy merosidan foydalanish imkonini beruvchi muhim madaniy ko‘prik vazifasini o‘tadi. Toledodagi klassik qo‘lyozmalar saqlanadigan kutubxona G‘arb olimlariga tabiiy fanlar, tibbiyot, matematika, astronomiya va falsafani qamrab olgan arab bilimlaridan bahramand bo‘lish imkoniyatini berdi (Grant, 2001).
Bu ulkan hajmdagi tarjimalar nafaqat mahalliy foydalanish uchun saqlanib qoldi, balki ko‘chirilib, butun Yevropa bo‘ylab tarqaldi, G‘arb fanining rivojlanishiga asos solib, O‘rta asrlardagi zamonaviy universitetlarning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Toledo va shunga o‘xshash ilmiy markazlar chuqur bilimlar almashinuvini ta’minlab, Yevropadagi intellektual taraqqiyotga ijobiy hissa qo‘shdi. Toledo madaniy va ilmiy meros uyg‘unlashgan markaz sifatida, bilim sohasidagi keyingi yutuqlarga yo‘l ochdi (Grant, 2001).
Sitsiliyada milodiy 965-yilda musulmonlar tomonidan bosib olinib, 1091-yilda normanlar tomonidan qaytarib olinganidan so‘ng, normand-arab-vizantiya sinkretik madaniyati gullab-yashnadi. Qirol Rojer II o‘z saroyida musulmon askarlar, shoirlar va olimlarni jalb etib, islom madaniyatini qo‘llab-quvvatladi va o‘ziga xos madaniy uyg‘unlikni yaratdi. Bu davrda marokashlik Muhammad al-Idrisiy O‘rta asrlarning mashhur geografik risolasi bo‘lgan “Uzoq o‘lkalarga yoqimli sayohatlar kitobi” yoki “Rojeriana jadvali” (Tabula Rogeriana) asarini yaratib, o‘z hissasini qo‘shdi (Meri, 2006).
Salib yurishlari G‘arb va Shom o‘rtasidagi bilim almashinuvini chuqurlashtirib, bunda Vizantiya imperiyasi muhim rol o‘ynadi (Meri, 2006). Antokiya kabi Shom shaharlari arab va lotin madaniyatlari o‘rtasidagi kuchli madaniy ta’sirning guvohi bo‘ldi. XI-XII asrlarda Leonardo Fibonachchi, Batlik Adelard, Konstantin Afrikan kabi yevropalik xristian olimlari arab ilmini o‘rganish uchun musulmon o‘lkalariga safar qildilar. XI-XIV asrlarda ko‘plab yevropalik talabalar Abbosiylarning oliy ta’lim markazlarida tahsil olib, tibbiyot, falsafa, matematika va kosmografiya kabi fanlarni chuqur o‘rganishdi (Young et al., 2006).
Ibn Sinodan Ibn Rushdga: Falsafaga o‘tkazilgan ta’sir
Avitsennizm va Averroizm o‘rta asrlarda Ibn Sino va Ibn Rushd ta’siri tufayli Yevropada aristotelizm yuksalishini ifodalovchi atamalardir. Ibn Sino (980–1037) Aristotel asarlarining muhim sharhlovchisi bo‘lib, ko‘plab sohalarda, ayniqsa mantiqda, o‘zining original fikrlari bilan uni boyitgan. Lotin avitsennizmining asosiy ahamiyati ruh tabiati va mavjudlik-mohiyat farqi kabi ta’limotlarni talqin qilishda namoyon bo‘ladi. Ibn Sino o‘rta asrlarda ilm-fan va falsafa rivojlanishida hal qiluvchi shaxs bo‘lib, uning aqliy merosi hozirgi zamon tafakkuriga ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda. U Platon, Aristotel va Plotin g‘oyalarini uyg‘unlashtirib, o‘ziga xos falsafiy qarashlarni shakllantirdi (Collinson, Plant, Wilkinson, 2000).
Uning falsafiy asarlari, ayniqsa metafizika va bilish nazariyasi sohasidagi ishlari, o‘rta asr xristian faylasuflariga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Ibn Sino falsafasining xristian mutafakkirlariga ta’sir etgan asosiy jihatlaridan biri uning islomiy doirada Aristotel va neoplatonizm g‘oyalarini uyg‘unlashtirishi edi. Ibn Sinoning Aristotel metafizikasini talqin qilishi, xususan mohiyat va mavjudlik o‘rtasidagi farqni ko‘rsatishi, Foma Akvinskiy singari xristian sxolastik faylasuflarga tub o‘zgarishlar keltiruvchi ta’sir ko‘rsatdi.
Akvinskiy (1225–1274) o‘rta asrning eng nufuzli xristian faylasufi va ilohiyotshunosi edi. Italiyaning Rokkasekka shahrida tug‘ilgan bu alloma sxolastik falsafiy an’ananing yetakchi vakillaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Bu yo‘nalish cherkov ta’limotini klassik yunon falsafiy tafakkuri, ayniqsa Aristotel ta’limoti bilan uyg‘unlashtirishga intilgan. Akvinskiy o‘zining “Ilohiyot majmuasi” nomli ulkan asari bilan mashhur. Unda u xristian e’tiqodini Aristotel falsafasi bilan uyg‘unlashtirishga harakat qilgan. Uning maqsadi aql va e’tiqod birgalikda mavjud bo‘la olishini, aql esa e’tiqod ta’limotini chuqurroq anglashga xizmat qilishini ko‘rsatish edi (Elders, 2020).
Akvinskiy Ibn Sino g‘oyalari bilan shug‘ullangan va ularni o‘z ilohiyot tizimiga singdirgan. Akvinskiyni, ayniqsa, Ibn Sinoning Xudoning zaruriy mavjudligi g‘oyasi (Schumacher, 2019) hamda aql va e’tiqod o‘rtasidagi munosabatlar tahlili (Shah, 2024) o‘ziga jalb etgan. Akvinskiy bu g‘oyalarni o‘zlashtirdi va keyinchalik moslashtirdi, ularni Aristotel falsafasi va xristian ta’limotining o‘zi yaratgan ta’sirli sintezi orqali xristian ilohiyoti bilan uyg‘unlashtirishga intildi.
Ibn Sinoning xristian faylasuflariga ta’siri Foma Akvinskiydan tashqariga ham yoyildi. Shotlandiyalik Duns Skott (1265–1308) ham Ibn Sino asarlari bilan shug‘ullanib, uning falsafiy fikrlarini o‘zining ilohiyot izlanishlariga singdirdi. Ibn Sinoning metafizik tafakkurining muhim qismi bo‘lgan mohiyat va mavjudlik o‘rtasidagi farq unga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Ibn Sino mavjudlik mohiyatning ajralmas qismi emas, balki alohida jihati ekanligini ta’kidlagan edi. Skott o‘zining metafizik mulohazalarida bu farqni ko‘rib chiqib, borliq, individuatsiya va voqelik tabiati haqidagi munozaralariga hissa qo‘shdi (Kilich, 2017).
Skottga Ibn Sino bevosita ta’sir ko‘rsatmagan bo‘lsa-da, lotincha tarjimalar va sharhlar orqali Ibn Sino g‘oyalarining tarqalishi Skott va boshqa o‘rta asr nasroniy faylasuflari o‘z intellektual izlanishlarini rivojlantirgan muhitni yaratdi. Shu bilan birga, bu davrda islom va xristian olimlari o‘rtasidagi g‘oyalar almashinuvi o‘rta asr G‘arbining intellektual manzarasini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Xulosa qilib aytganda, Ibn Sino falsafasi o‘zining aristotelcha va neoplatoncha tushunchalar sintezi bilan o‘rta asr xristian faylasuflariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Uning ayniqsa metafizika hamda aql va e’tiqod munosabatlari bilan bog‘liq g‘oyalari xristian olimlari tomonidan qabul qilinib, o‘zlashtirildi va xristian sxolastikasining rivojlanishiga hissa qo‘shdi.
Keyinchalik Ibn Sino ta’limoti o‘rnini Averroizm egalladi. Ibn Rushd nomi bilan ham tanilgan Averroes asarlari Yevropa nasroniylariga ko‘proq ta’sir ko‘rsatgani ma’lum. Ispan musulmon faylasufi, olimi va tibbiyot bilimdoni Ibn Rushd (1126–1198) falsafa olamiga, ayniqsa Aristotel asarlarini sharhlashda ulkan hissa qo‘shdi. U Aristotelning o‘sha davrda islom dunyosidagi falsafiy fikrlar uchun asos bo‘lgan asarlarini talqin qilish va tushuntirishda katta sa’y-harakatlar qildi (Akasoy & Giglioni, 2013). Shu bilan birga, Averroes diniy ta’limotlar, ayniqsa islom bilan uyg‘unlashtirilishi mumkin bo‘lgan falsafiy qarash va ratsional tushunchani ishlab chiqdi.
Keyinchalik tomizm deb atalgan, shuningdek Averroes ta’sirida shakllangan Akvinskiy qarashlari Aristotel g‘oyalarining xristian ilohiyoti doirasida o‘zlashtirilishi va moslashtirilishini ko‘rsatadi. Akvinskiy o‘z teologiyasini shakllantirishda Averroesning falsafiy tushunchalarini qo‘llagan, ularni tanqid qilgan va xristianlik ta’limotlariga moslashtirish uchun tuzatishlar kiritgan (Elders, 2020). Averroesning sezilarli ta’sir ko‘rsatgan tushunchalaridan biri intellektual dualizm g‘oyasi edi. Averroes ta’kidlashicha, inson aqli universal bo‘lib, koinot aqli bilan birlashib, “passiv aql” deb nomlanuvchi yaxlitlikni hosil qiladi. Akvinskiy Averroesning qarashlarini birlashtirib, bu g‘oyani individual jon va uning o‘limdan keyingi mavjudligi haqidagi xristian e’tiqodlari bilan uyg‘unlashtirdi (Elders, 2020). Akvinskiy, shuningdek, Averroesning “faol aql” tushunchasida ko‘rsatilganidek, haqiqatni anglashda aqlning ahamiyati haqidagi g‘oyasini ham qabul qildi. Akvinskiyning ta’kidlashicha, inson aqli nafaqat passiv, balki faol ham bo‘lib, u insonga o‘z aqli orqali fikrlash va haqiqatni anglash imkonini beradi (Cory, 2015).
Akvinskiy Averroesdan ilhom olgan bo‘lishiga qaramay, ularning din va falsafaga yondashuvlarida sezilarli farqlar mavjud. Akvinskiy sxolastikaning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lgan haqiqatni bilishda vahiy va diniy e’tiqodning roliga ko‘proq e’tibor beradi. Bunga qarama-qarshi o‘laroq, Averroes aqlni olamni tushunishning asosiy vositasi sifatida birinchi o‘ringa qo‘yishga moyil. Biroq, Averroesning Akvinskiyga ta’siri o‘rta asrlarda xilma-xil va intellektual jihatdan boy tizimni tashkil etgan mumtoz falsafa, xristian ilohiyoti va islom tafakkuri an’analari o‘rtasidagi murakkab dinamika va muloqotni ochib beradi (Cory, 2018).
Nemis olimi Buyuk Albert yoki Albertus Magnus (1200–1280)ning falsafiy qarashlarida, ayniqsa Aristotel tafakkurining xristian ilohiyoti bilan qorishib ketishida Averroesning ta’siri katta bo‘lgan. Magnus Aristotel falsafasini xristian teologiyasi tamoyillari bilan uyg‘unlashtirishga harakat qilib, sxolastik falsafa rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgani bilan mashhur. Xususan, uning ko‘zga ko‘ringan shogirdlaridan biri Akvinskiy edi. Magnus lotin tiliga tarjima qilingan Averroes asarlaridan ilhomlangan. Averroesning Magnusga ta’sirining asosiy jihati falsafa va epistemologiya sohalarida yotadi. Averroes koinotni anglashda aqlning rolini ta’kidlagan, bu nuqtai nazarni Magnus o‘z tafakkuriga falsafiy elementlarni kiritganida qabul qilgan (Hasse, 2008).
Averroesning jon va aql haqidagi g‘oyalari olamni ratsionallashtirish va tushunish kuchlari sifatida Magnusda o‘z aksini topdi, u bu tushunchalarni xristianlik tafakkuri doirasiga kiritdi. Magnus Averroesning din va falsafa o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi fikrini ham ma’qulladi. Averroes singari, u din va aql birlasha olishini, falsafa, ayniqsa Aristotel falsafasi, koinot va haqiqat haqida chuqur tushunchalar bera olishini tan oldi. Inson aqli va diniy vahiyning birligi, Magnus fikricha, olam va ilohiy haqiqatni har tomonlama tushunishga olib keladi. Shuning uchun Averroesning Magnusga ta’siri epistemologik jihatlardan tashqariga chiqib, o‘rta asrlarda klassik falsafa va xristian ilohiyot an’anasi o‘rtasidagi muloqotni chuqurlashtirishga qaratilgan sa’y-harakatni ifodalaydi (Hasse, 2008).
Xristian sxolastikasining ikki vakilidan tashqari, Averroes o‘zining “Ilohiy komediya” nomli monumental asari bilan mashhur bo‘lgan italyan shoiri, faylasufi va siyosatchisi Dante Aligeriga (1265–1321) ham ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu durdona asarda Dante islom an’analari va hikoyalari haqidagi asosiy bilimlarni o‘z ichiga oladi, bu esa islomning Italiya intellektual manzarasiga yaqqol ta’sirini ko‘rsatadi (McCambridge, 2016). Dantening yana bir diqqatga sazovor asari “Monarxiya”da Averroesning ta’siri, ayniqsa davlat nazariyasini shakllantirishda, diniy va dunyoviy hokimiyat o‘rtasidagi munosabatlarda o‘z aksini topgan.
Dante “Monarxiya” asarini imperator hokimiyatini himoya qilish va imperiya va papalik o‘rtasidagi ajralishni yoqlash uchun yozgan. Averroesning Dantega ta’siri uning diniy hokimiyatdan farqli dunyoviy davlat zarurligi haqidagi g‘oyalarida namoyon bo‘ladi. U Aristotelning Averroes davom ettirgan falsafasini alohida diniy kuchlar tushunchasi bilan birlashtirib, dalil keltiradi. Dante imperiyaning dunyoviy tuzilmasi papalikdan farqli rol va maqsadga ega ekanligini ta’kidlab, ularning mustaqil harakatlari zarurligini uqtiradi (Brenet, 2018).
Dantening nuqtai nazari Averroesning din va davlat o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi fikrlariga mos keladi.
Dantening qarashi Ibn Rushdning falsafa va din o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi fikrlariga hamohang. Dante umumiy tinchlik va farovonlikka erishish uchun diniy hokimiyatdan mustaqil bo‘lgan universal monarxiya zarurligini ta’kidlaydi (Ahmed, 2016). U diniy arboblarning ma’naviy masalalardagi muhim rolini tan olgan holda, dunyoviy ishlar imperiyaning zimmasida ekanligini uqtiradi. Ibn Rushddan ilhomlanib, Dante imperator hokimiyatida mujassam bo‘lgan donishmandlik va din keraksiz ziddiyatlarsiz yonma-yon mavjud bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi. Ibn Rushd g‘oyalaridan ta’sirlangan Dantening bu konsepsiyasi keyinchalik Yevropa siyosiy tafakkurida, ayniqsa Uyg‘onish davrida, dunyoviy davlat g‘oyasining shakllanishiga asos bo‘ldi (Ahmed, 2016).
Al Xorazmiy Algoritmi: Matematikaga ta’sir
Islomning ilm-fan taraqqiyotiga qo‘shgan eng mashhur hissasi butun dunyodagi sanoq tizimlari uchun asos bo‘lgan arab raqamlar tizimini joriy etishdir. O‘rta asrlarda musulmon matematiklari birinchi bo‘lib 0 dan 9 gacha bo‘lgan raqamlarni qo‘llab, bu tizimni kiritdilar. Bu esa rim raqamlari tizimi kabi oldingi tizimlarga qaraganda ancha samarali hisoblash imkonini berdi. 0 raqami hind raqamlaridan o‘zlashtirilgan bo‘lib, Al-Xorazmiy va Al-Kindiy sonlar nazariyasiga o‘z hissalarini qo‘shdilar, ko‘paytuvchilarga ajratish va bo‘lish kabi tushunchalarni kiritdilar. X asrda Forobiy va Xaziniy kabi musulmon matematiklari sonlar nazariyasi va murakkab matematikani yanada rivojlantirdilar. Bu hissalar zamonaviy matematikada muhim ahamiyat kasb etib, kriptografiya, graflar nazariyasi va hisoblash texnikasi kabi sohalarga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Leonardo da Vinchi va Leonardo Fibonachchi kabi italiyalik mutafakkirlar keyinchalik matematika olamiga arab raqamlar tizimini olib kirdilar (Ahmed va boshqalar, 2005).
Belgilar va tenglamalar yordamida mohiyatlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi matematik bo‘lim bo‘lgan algebra o‘z ildizlari bilan Al-Xorazmiyga borib taqaladi (Lim va Brezina, 2016). Uning “Ilm al-jabr va l-muqobala” nomli kitobi o‘zgaruvchilar, koeffitsiyentlar va tenglamalarni yechish usullarini kiritib, algebraik nazariyaga asos soldi. Al-Xorazmiyning xizmatlari algoritmlarni ishlab chiqishga ham tarqalgan bo‘lib, “algoritm” atamasining o‘zi uning ismining lotinlashtirilgan shaklidir. Algoritmlar, ya’ni masalalarni yechish yoki vazifalarni bajarishning izchil bosqichlari, kompyuter dasturlash va turli xil texnologik ilovalarning asosini tashkil etadi (Ahmed va boshqalar, 2005).
Al-Xorazmiyning geometriya sohasidagi ishlari, Al-Kindiy va Al-Haysam kabi boshqa musulmon olimlarining hissalari bilan birga geometrik shakllar va munosabatlar haqidagi tushunchalarni boyitdi. Ular rangtasvir va ilmiy illyustratsiyaning asosi bo‘lgan rasmdagi perspektiva tushunchasini birinchi bo‘lib kashf etdilar. Musulmon olimlari trigonometriyada ham muhim rol o‘ynab, astronomiya va navigatsiya uchun zarur bo‘lgan sinus jadvallarini tuzdilar. Ularning geometriya va trigonometriya sohasidagi xizmatlari hozirgi zamon jahon fan-texnika taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi (Ahmed va boshqalar, 2005).
Shifo kompasi: Tibbiyotga ta’sir
Ibn Sinoning “Al-qonun fit-tibb” yoki “Tib qonunlari” (1025) asari lotin tiliga tarjima qilinib, qo‘lyozma va bosma shaklda butun Yevropa bo‘ylab keng tarqalgan. Bu kitob G‘arbda ilk zamonaviy davrgacha asosiy tibbiy darslik sifatida xizmat qilgan va XV-XVI asrlarda o‘ttiz besh martadan ko‘proq nashr etilgan. U tibbiyot fani tarixidagi eng ta’sirli asarlardan biri bo‘lib, asrlar davomida ham Islom, ham G‘arb dunyosida asosiy tibbiy qo‘llanma vazifasini bajargan (Adamson, 2013).
“Tib qonunlari” tibbiyot fanining ahamiyati, ilmiy uslubiyat va tibbiyot amaliyotidagi asosiy tamoyillarni ta’kidlovchi kirish qism bilan boshlanadi. So‘ngra Ibn Sino inson tanasi anatomiyasi, a’zolar tizimi va ularning vazifalari haqida chuqur ma’lumot beradi, tana qismlari va ularning o‘zaro ta’sirini batafsil yoritadi. Asar kasallik alomatlari, tashxis usullari, klinik belgilar va kasalliklarni aniqlash yo‘llarini qamrab oladi. Ibn Sino ayrim kasalliklarning yuqumli tabiatini, yangi dorilarni samarali sinash usullarini, hamda dori-darmonlar, parhez, tibbiy muolajalar va giyohlar yordamida davolash usullarini ham muhokama qiladi. Bundan tashqari, u yunon va fors tibbiyotiga oid ilgarigi asarlarga havola qilib, ularga sharhlar beradi (Adamson, 2013).
Ibn Sinoning yana bir e’tiborga loyiq asari “Kitob ash-Shifo” (Shifo kitobi) Yevropada mashhur darslikka aylangan fan va falsafaning keng qamrovli qomusiy asaridir. U falsafa, fan, mantiq, matematika, axloq va metafizika kabi ko‘plab ilmiy sohalarni o‘z ichiga oladi. Ibn Sino unda mulohaza yuritishning asosiy tushunchalari, mulohazalar tasnifi, dalil turlari, isbotlar, tabiiy fanlar, matematika mavzulari hamda substansiya, mavjudlik, Xudo va koinotning yaratilishini o‘z ichiga olgan falsafiy bo‘limni batafsil muhokama qiladi (Adamson, 2013).
IX-X asrlarga kelib, Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziy, ya’ni G‘arbda Razes nomi bilan tanilgan olim, tibbiyot va farmakologiyaga ulkan hissa qo‘shib, 200 ta tibbiy risola yozgan. Uning eng mashhur asari “Kitob al-Hoviy” (Tibbiyotning qomusiy kitobi) tibbiyot fanining turli jihatlari, kasalliklar, tashxis qo‘yish, davolash, farmakologiya, tibbiy etika va tibbiyotning amaliy tomonlarini qamrab oladi. Roziyning kasalliklarni batafsil tasvirlashi, tashxis qo‘yish jarayonida bemor tarixiga alohida e’tibor qaratishi va davolash bo‘yicha ko‘rsatmalari, jumladan tibbiy terapiya va dori-darmonlar tavsiyasi katta ahamiyatga ega bo‘lgan (Ahmed va boshqalar, 2005). Asrlar davomida yevropalik tibbiyot talabalari uning qizamiq va chechak haqidagi nazariyalaridan foydalanib kelishgan (Magner, 2002).
X asrning yana bir atoqli siymosi, Abulkasis nomi bilan tanilgan Abu al-Qosim az-Zahraviy andalusiyalik tabib va jarroh edi. Uning eng muhim asari “Kitob at-Tasrif” (Tibbiyot usuli), shuningdek “At-Tasrif li man ajiza an al-ta’lif” (Tibbiy san’atning mukammal kitobi) deb ham atalgan bo‘lib, jarrohlik usullari va tibbiy amaliyotlarning ilk batafsil bayoni hisoblanadi (Ramen, 2006). Abulkasis unda turli xil jarrohlik va tibbiy muolajalarni, jumladan, amputatsiya, o‘smani olib tashlash, kuygan jarohatlarni davolash, yaralarni tikish usullari va jarrohlik asboblarini batafsil tasvirlaydi. “Al-Tasrif”dagi aniq chizilgan turli jarrohlik usullari va tibbiy asboblar tasviri jarrohlar uchun ko‘rgazmali qo‘llanma vazifasini o‘tagan. Bu kitob zamonaviy tibbiyot fani rivojlanishining poydevorlaridan biriga aylandi va tibbiyot hamda jarrohlik fanlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. XII asrda Kremonalik Jerar tomonidan lotin tiliga tarjima qilingan bu asar asrlar davomida Yevropa tibbiyot maktablarida o‘qitilgan va 1770-yilgacha qayta-qayta nashr etilgan.
O‘rta asrlarda islom dunyosida alkimyo an’anaviy alkimyoviy amaliyotlar va musulmon olimlarining dastlabki amaliy kimyo tajribalarini o‘z ichiga olgan. “Alkimyo” atamasi arabcha “al-kimiyā” so‘zidan kelib chiqqan. Vizantiya imperiyasi inqirozga yuz tutgach, alkimyoviy izlanishlar Islom sivilizatsiyasiga ko‘chdi. Bu yerda musulmonlar kimyo fanining rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynadilar. Islom oltin davrida musulmon olimlari qadimgi yunon (masalan, Arastu) va rim (masalan, Pliniy) asarlarining tarjimalarini o‘rganib, qadimiy kimyoviy bilimlarni saqlab qoldilar hamda ulardan foydalandilar.
Jobir ibn Hayyon, ya’ni Geber milodiy VIII-IX asrlarda yashab o‘tgan bo‘lib, kimyo fanining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Uning Kufa shahrida (hozirgi Iroq hududida) yaratilgan “Al-Kimiya” nomli asosiy asari kimyoviy moddalarning eng qadimgi tizimli tasnifini o‘z ichiga oladi (Haq, 1995). Ibn Hayyonning ishlarida kimyoviy jarayonlar yordamida organik moddalardan anorganik birikmalar olish usullari bayon etilgan. U nafaqat ilk tajribalarni o‘tkazdi, balki dastlabki kimyoviy laboratoriya jihozlarini ham ishlab chiqdi. Bu esa zamonaviy asbob-uskunalarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi va alkimyoni yanada tizimlashtirilgan fanga aylantirdi.
Abu Bakr ar-Roziy (Roziy) o‘zining “Sirr al-asror” (Sirlar siri) nomli mashhur asari bilan kimyo faniga ulkan hissa qo‘shdi. Ushbu keng qamrovli asar kimyoning turli jihatlarini qamrab olgan bo‘lib, unda tajribalar, kimyoviy birikmalarni yaratish va qo‘llash, hamda moddalarning xususiyatlarini o‘rganish masalalari batafsil yoritilgan. Ar-Roziyning ishlari haydash va sublimatsiya tushunchalarini chuqur tushunishga yo‘l ochdi va G‘arb dunyosida kimyo fanining rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi (Vančik, 2021).
Islom kimyosining ta’siri Uyg‘onish davrida ham davom etdi. Bunga XII asrda Kremonalik Gerard singari olimlarning “Al-Kimiya” va “Sirr al-Asror” kabi asarlarni lotin tiliga tarjima qilganliklari misol bo‘la oladi. Bu tarjimalar islom dunyosidan Yevropaga kimyoviy bilimlarni yetkazishda muhim ahamiyat kasb etdi. Uyg‘onish davrining yevropalik olimlari, jumladan, Boyl va Lavuaze, ushbu asarlardan ilhomlanib, o‘zlashtirilgan bilimlarni o‘z nazariyalariga singdirdilar. Ibn Hayyonning, ayniqsa haydash va sublimatsiya sohasidagi tajribalari, Yevropa olimlariga katta ta’sir ko‘rsatdi va zamonaviy kimyoning rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi. Shunday qilib, Uyg‘onish davrida musulmon olimlarining asarlarini tarjima qilish Yevropada kimyo fanining taraqqiyotiga poydevor bo‘ldi (Nagendrappa, 2012).
Samoviy harakatlar: Astronomik ilmlarga ta’sir
Islom dini astronomiya rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynab, musulmon olimlar VIII asr boshlaridan boshlab bu sohaga ulkan hissa qo‘shganlar. Bu ta’sir astronomiyadan tashqariga chiqib, umuman fan taraqqiyotiga keng ko‘lamda ta’sir ko‘rsatgan. Suriyalik mashhur musulmon olimi Al-Battoniy (858–929), G‘arbda Albategnyus nomi bilan tanilgan, o‘zining “Al-Zij as-Sabiy” asari bilan astronomiyada o‘chmas iz qoldirgan. Bu asar Quyosh va Oy harakatlarining aniq hisob-kitoblari, mukammal astronomik jadvallarni o‘z ichiga olgan. Al-Battoniyning Quyosh va Oy tutilishlarini kuzatishi, tropik yilni puxta o‘lchashi astronomiyada matematik modellarning takomillashuviga turtki bo‘ldi. Uning Quyosh va Oy orbitalarining ekssentrikligi haqidagi kashfiyotlari astronomik tushunchalarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi (Saliba, 1995).
Boshqa mashhur astronom Bag‘dodlik Al-Farg‘oniy (800–870) bo‘lib, u Yevropada Alfraganus nomi bilan tanilgan. Uning “Kitob fi javoniy” (Astronomiya asoslari) nomli asarida sayyoralar harakati, Yerning o‘lchami va masofasi, sayyoralar orbitasini tasvirlashda ellipslardan foydalanish masalalari chuqur tadqiq etilgan. Bu fors olimining ishlari Yevropa astronomiyasi uchun muhim manba bo‘lib xizmat qildi, sayyoralar va osmon jismlarining harakatlari haqida yangi ma’lumotlar berdi, quyosh va oy masofalarini o‘lchashda katta yordam ko‘rsatdi (Saliba, 1995).
O‘rta asrlarda yashagan suriyalik astronom Ibn ash-Shatir (1304–1375) inqilobiy nazariyalarni ilgari surdi va sayyoralar harakatining yangicha modelini taklif etdi. Uning innovatsion g‘oyasi sayyoralarning Quyosh atrofida epitsiklik elliptik yo‘llar bo‘ylab aylanishini nazarda tutardi. Bu kashfiyot Nikolay Kopernikning geliotsentrik g‘oyalaridan oldin ilmiy inqilobga katta hissa qo‘shdi. Ibn ash-Shatirning geotsentrik nazariyasi va yuqori aniqlikdagi Oy harakati modeli astronomik bilimlarni yanada boyitdi (Saliba, 1995).
G‘arbda Azarxel nomi bilan tanilgan kordovalik Al-Zarqaliy (1029–1087) Quyosh va Oy tutilishlarini alohida sinchkovlik bilan kuzatgan. U Quyosh orbitasining elliptikligi haqidagi nazariyani ilgari surdi, vaqtni va osmon jismlari harakatini o‘lchashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan astrolyabiya va kvadrant kabi astronomik asboblarni ixtiro qildi. Al-Zarqaliyning xizmatlari vaqt o‘lchash va navigatsiya kabi sohalarni ham qamrab oldi (Blake, 2016).
Ushbu musulmon olimlari yulduzlar, sayyoralar va tutilishlarni kuzatish, vaqtni aniq o‘lchash, mukammal astronomik asboblar yaratish va murakkab matematik hisob-kitoblar orqali astronomiya fanini boyitdilar. Ularning ta’siri islom dunyosida astronomiyaning rivojlanishiga kuchli turtki berdi va samoviy hodisalar haqidagi global tushunchalarni shakllantirdi. Bu olimlar qadimgi sivilizatsiyalardan meros qolgan astronomik bilimlarni saqlash va zamonaviy davrgacha yetkazishda muhim ko‘prik vazifasini o‘tadilar.
Arab kechalari: San’at va adabiyotga ta’sir
San’at va adabiyotning islom sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi go‘zallik va ma’naviyat bilan uyg‘unlashgan turli jihatlarni qamrab oladi. Islom san’atining muhim yo‘nalishlaridan biri X asrda paydo bo‘lgan xattotlik san’ati bo‘lib, u muqaddasligi va diniy ahamiyati tufayli e’zozlanadi. Islom xattotligi oddiy uslublardan to murakkab uslublargacha bo‘lib, Qur’on qo‘lyozmalari va tarixiy inshootlarni bezatib, arab tilining nafosatini badiiy tarzda namoyon etadi (Blair, 2020).
Roshidun xalifaligi davrida, ayniqsa xalifa Usmon ibn Affon hukmronligi paytida Qur’on qo‘lyozma shakliga o‘tkazildi, bu esa islom xattotligining boshlanishini belgiladi. Vaqt o‘tishi bilan turli xattotlik uslublari rivojlanib, Qur’on qo‘lyozmalari, diniy matnlar, masjidlar, binolar, jihozlar va boshqa san’at asarlarini bezashda qo‘llanila boshlandi. Xat deb ataluvchi xattotlik san’ati islom san’atida muhim o‘rin egalladi va yuksak ma’naviy-estetik qiymatga ega bo‘ldi. Uning ta’siri G‘arb san’atiga, xususan Fransiya va Ispaniyaga ham yetib bordi (Darke, 2020).
Islom san’ati nafaqat xattotlikni, balki tasviriy san’at va me’morchilikni ham o‘z ichiga oladi. Murakkab, mavhum va simmetrik geometrik naqshlar bilan ajralib turadigan islom san’ati ko‘pincha ma’naviy qadriyatlar va Allohning ulug‘vorligini aks ettirishga qaratilgan ajoyib vizual muvozanatga erishadi. VIII asrdan boshlab masjid, saroy va madrasalarda chiroyli me’moriy detallar, gumbaz, minora kabi o‘ziga xos elementlar qo‘llanila boshlandi. Bunga Quddusdagi Al-Aqso masjidida Umaviylar xalifaligi tomonidan 691-yilda qurilgan Qoya gumbazini misol qilib keltirish mumkin. Islom me’morchiligi oddiy funksional tuzilmalar doirasidan chiqib, ochiqlik, vazifa va go‘zallik o‘rtasidagi uyg‘unlik ramziga aylandi. Islom san’ati va me’morchiligi o‘rtasidagi murakkab bog‘liqlik kundalik hayotda ma’naviy va estetik tajribalarni boyitish bilan birga, Allohning ulug‘vorligini ulug‘lovchi va sharaflovchi xilma-xil badiiy merosni yaratdi (Darke, 2020).
O‘rta asrlardan keyingi davrda, islom ta’siridagi me’morchilikning yorqin namunalaridan biri Hindistondagi Toj Mahal bo‘lib, u 1632–1648-yillarda qurilgan Boburiylar me’morchiligining durdonasi hisoblanadi. Boburiylar hukmdori Shoh Jahon tomonidan marhuma rafiqasi Mumtoz Mahalga bo‘lgan muhabbatining ramzi sifatida qurdirilgan Toj Mahal go‘zallik va mukammallikni namoyish etadi. Qimmatbaho toshlar va arab xattotlik naqshlari bilan bezatilgan yodgorlikning katta gumbazi o‘ziga xos xususiyat sifatida ajralib turadi. 1983-yilda YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan Toj Mahal abadiy muhabbat ramzi bo‘lib, butun dunyo ahlini o‘ziga maftun etib kelmoqda (Tillotson, 2012).
Islom san’ati Yevropa san’atida, ayniqsa Uyg‘onish davrida o‘chmas iz qoldirdi. Geometrik motivlardan tortib xattotlik san’atigacha bo‘lgan turli elementlar Yevropa rassomlarining estetika va texnikaga bo‘lgan qarashlariga ta’sir ko‘rsatdi va o‘zgartirdi. Islom san’atining matematik aniqligidan ilhomlangan geometrik naqshlardan foydalanish Yevropa tasviriy san’ati, me’morchiligi va hunarmandchiligida keng qo‘llanildi. Ispaniyadagi gotika me’morchiligi hamda fransuz va ingliz gotika uslublariga ta’siri Umaviylar xalifaligi va qaytib kelgan nasroniy salibchilar tomonidan kiritilgan islomiy elementlarning izini ko‘rsatadi (Darke, 2020).
Islom xattotlik san’ati bevosita o‘zlashtirilmagan bo‘lsa-da, Yevropada harflar va tipografik dizaynlarning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Estetik qadriyatlar, ranglardan foydalanish va materiallarni tanlash, ayniqsa mozaika va vitrajlarda, Mikelanjelo va Titsian kabi Uyg‘onish davri ustalariga ta’sir ko‘rsatdi (Nasr & Jahanbegloo, 2010). Islom hunarmandchiligi, jumladan to‘qimachilik, kulolchilik va to‘quvchilik san’ati Uyg‘onish davrida Yevropa hunarmandchiligida sezilarli iz qoldirib, bezak san’atining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Minoralar, gumbazlar va naqshinkor bezaklar kabi me’moriy elementlar Yevropa me’morlariga ta’sir ko‘rsatdi, bunga Uyg‘onish davri me’morchiligida gumbazlarning kiritilishi misol bo‘la oladi (Darke, 2020).
Islom san’atidan bilimlar va badiiy g‘oyalarning o‘tishi nafaqat G‘arb san’atini boyitdi, balki badiiy ifodada yangilik va xilma-xillikni ham rivojlantirdi. Murakkab geometrik naqshlar va naqshinkor o‘simliklar bilan ajralib turadigan arabeska dizayn san’atining rivojlanishi islom san’atining turli shakllariga ta’sirini ko‘rsatadi. Arabeska islom san’atining keng tarqalgan shakli bo‘lib, aylana chiziqlar va silliq egri chiziqlar bilan tavsiflangan simmetrik naqshlarni yaratish uchun barglar va gullar kabi geometrik yoki o‘simlik elementlarini takrorlashni o‘z ichiga oladi. Bu murakkab naqshlar ko‘pincha Islomdagi ma’naviy qadriyatlarni aks ettiradi, cheksizlik va abadiylik tushunchalarini ifodalovchi tugallanmagan, uzluksiz naqshlar mavjud. Arabeska san’ati masjid interyerlaridan tortib tasviriy san’at va klassik me’morchilikkacha bo‘lgan turli kontekstlarni bezab, islom san’atining go‘zalligiga katta hissa qo‘shgan (Darke, 2020).
Adabiyot olamida “Alf Layla va Layla” (“Ming bir kecha”) yoki “Arab kechalari” nomi bilan mashhur bo‘lgan asar Yaqin Sharqning turli manbalari va madaniyatlaridan kelib chiqqan xalq ertaklari va sarguzasht hikoyalarining noyob to‘plami hisoblanadi. Arabiston, Fors, Misr, Hindiston va boshqa hududlarning an’analaridan olingan bu hikoyalar Yaqin Sharqning turli mintaqalaridagi shoir va qissaxonlar tomonidan jamlangan. To‘plam jarayonida turli an’anaviy hikoyalar bir-biriga bog‘liq bo‘lgan yaxlit rivoyatga aylantirilgan.
“Ming bir kecha”ning markaziy hikoyasi Shahrizod (Shahrizoda) haqida bo‘lib, u o‘z hayotini saqlab qolish uchun har kecha shoh Shahriyorga mohirona hikoya aytib beradi. U har kecha hikoyani yarimta qoldirib, qirolning qiziqishini uyg‘otadi va shu tariqa o‘z jonini saqlab qolishga erishadi. Dastlab turli yozuvchilar va muharrirlar tomonidan to‘plangan va tartibga solingan bu asar XVIII asrda birinchi marta Yevropa tiliga tarjima qilinib, keng shuhrat qozondi.
Fransuz sharqshunosi va arxeologi Antuan Galland “Arab kechalari”ni Yevropa dunyosiga tanitishda hal qiluvchi rol o‘ynagan (Makdisi & Nussbaum, 2008). Uning “Ming bir kecha” deb nomlangan tarjimasida nafaqat asl hikoyalar, balki mashhur Alovuddin va uning sehrli chirog‘i haqidagi ertak kabi qo‘shimchalar ham kiritilgan. Gallandning ishi to‘plamni boyitibgina qolmay, unga shaxsiy ta’sir ham qo‘shdi. U yevropaliklar ongida Sharq ekzotikasiga qiziqish uyg‘otib, Sharq madaniyati va sharqona hikoyalarga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirdi (Mack, 2008).
XIX asr o‘rtalarida ingliz sharqshunosi va antropologi Richard Berton “Ming bir kecha”ning yangi nashrini tayyorlab, asarga katta hissa qo‘shdi. Uning 1888-yilda yakunlangan tarjimasi mukammalroq hisoblanib, asl hikoyalarning nozik xususiyatlarini to‘liq aks ettirgan. Bertonning versiyasi til jihatidan aniqligi va ilgari tushirib qoldirilgan hikoyalarni o‘z ichiga olgani uchun tahsinga sazovor bo‘ldi. Biroq, u ochiq-oydin mavzularga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yondashuvi tufayli bahs-munozaralarga ham sabab bo‘ldi. Berton tarjimasi Yevropa adabiyotidagi eng mashhur va e’tirof etilgan variantlardan biriga aylandi. U yevropalik o‘quvchilarga Sharq hayoti va madaniyati haqida chuqurroq tushunchalar berdi, garchi ba’zan XIX asr sharqshunoslarining subyektiv qarashlari ta’sirida bo‘lsa ham (Sallis, 1996).
“Ming bir kecha” asari merosi Yevropada yanada rivojlanib, uning yangi tarjimalari va qayta ishlangan variantlari turli mamlakatlarda ommalashib bordi. Bu hikoyalar G‘arb adabiyoti, tasviriy san’ati va madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatib, jahon madaniy merosidan munosib o‘rin egalladi. Bu uzoq davom etgan jarayon natijasida ertaklar nafaqat islom adabiyotining ajralmas qismiga aylandi, balki butun jahon madaniy merosining muhim tarkibiy qismiga aylandi.
Ushbu tadqiqot Islomning O‘rta asrlar Yevropasida bilimlar rivojlanishiga ko‘rsatgan sezilarli ta’sirini va G‘arb ilm-fani yo‘nalishini shakllantirganligi haqida so‘z yuritadi. U islom dunyosi va G‘arb o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni chuqur o‘rganib, falsafa, fan, san’at va adabiyotni tarqatishda islomning hal qiluvchi rolini ta’kidlaydi. Ayniqsa, islom dunyosidagi ilmiy markazlar, xususan Andalusiya va Sitsiliya, Yevropaga bilim yetkazishning muhim kanallari sifatida namoyon bo‘ladi.
Ushbu tadqiqot mazkur davrda dinlararo munosabatlarning nozik qirralarini ochib beradi. Tarixiy dalillar ikki din o‘rtasidagi keskinlik va ziddiyatlar bilan bir qatorda, sezilarli darajada bilim almashinuvi ham mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. O‘rta asrlarda islom va Yevropa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni chuqur anglash nafaqat tarixiy tushunchani boyitadi, balki zamonaviy Yevropaning poydevorini yaratgan intellektual va madaniy xilma-xillikka yangicha nazar tashlash imkonini ham beradi.
Bundan tashqari, ushbu tadqiqot dastlabki izlanish bo‘lib, G‘arb sivilizatsiyasiga asos bo‘lgan intellektual ildizlar va madaniy boyliklarni yanada chuqurroq o‘rganishga undaydi hamda dinlararo muloqot va madaniy farqlar haqidagi zamonaviy munozaralarga hissa qo‘shadi. Tarix islom va G‘arb dunyosining o‘zaro ta’siri chuqur g‘oyalar va bilim almashinuviga olib kelgan misollarni yoritib bergan. Bu madaniyatlararo va diniy hamkorlikka xos bo‘lgan ulkan salohiyatni ko‘rsatib, insoniyat bilimlarini rivojlantirishning muhim yo‘li ekanligini anglatadi.
Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, ilmiy taraqqiyot nuqtai nazaridan dinlararo muloqot va hamkorlikning ahamiyati tarixiy tahlil doirasidan ancha kengdir. Tarix yoritgan misollar asosida, Islom va G‘arb dunyolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar g‘oya va bilimlarning chuqur almashinuviga olib kelganini hisobga olsak, turli din va madaniyat vakillari o‘rtasida uzluksiz muloqot va hamkorlikni rivojlantirish uchun kuchli asos mavjud.
Madaniyatlararo hamkorlikdagi yashirin imkoniyatlarni anglash insoniyat bilimlarini yuksaltirish va yanada keng qamrovli hamda o‘zaro bog‘liq sivilizatsiyani barpo etishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Ilmiy va madaniy almashinuvlar tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan hozirgi davrda, xilma-xillikni qabul qilish va ochiq muloqotlar olib borish innovatsiyalar, bag‘rikenglik va jamiyatlarning o‘zaro boyishiga turtki bo‘lishi mumkin. Bu esa diniy muloqotning nafaqat tarixiy hodisa, balki uyg‘un dunyoni yaratishning zamonaviy talabi sifatidagi dolzarbligini ta’kidlaydi.
Manba: https://muslimheritage.com/islamic-scholars-influence/